Οδύσσεια: από τους μνηστήρες του παραμυθιού στους μνηστήρες της ηρωικής ποίησης

   φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

  το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον/στην vel

    Η Οδύσσεια είναι ένα παραμύθι που οι αοιδοί το έκαναν έπος, ηρωική ποίηση, προφορική ποιητική αφήγηση. Για ποιο παραμύθι πρόκειται; Να το πρώτο ερώτημα. Ένα δεύτερο: γιατί να το κάνουν αυτό; Να κι ένα άλλο ερώτημα: αυτή η αρπαγή, η αφομοίωση ενός λαϊκού παραμυθιού ήταν εύκολο εγχείρημα; Κι ένα τέταρτο: ο Οδυσσεύς ήταν ο ήρωας του παραμυθιού;

    Δεν θα μπορέσουμε να απαντήσουμε ποτέ στο τέταρτο ερώτημα. Μόνο εικασίες είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε – η δική μου είναι ότι δεν ήταν ήρωας παραμυθιού, αν και δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν ήταν ή δεν ήταν. Γνωρίζουμε όμως για ποιο παραμύθι πρόκειται. Ένας άνδρας επιστρέφει μετά από πολλά χρόνια απουσίας, αγνώριστος από το πέρασμα του χρόνου ή μεταμφιεσμένος, την ώρα που η σύζυγός στο σπίτι του πρόκειται να παντρευτεί κάποιον από τους μνηστήρες που έχουν προσκληθεί ή την ώρα της δοκιμασίας ποιος,από τους μνηστήρες θα επιλεγεί. Ο άνδρας νικάει στη δοκιμασία, οι μνηστήρες φεύγουν, η γυναίκα αναγνωρίζει τον άνδρα και ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς πολύ χειρότερα.

    Υπάρχουν πολλές εκδοχές αυτού του παραμυθιού·  είναι ποιμενικής προέλευσης, οι ειδικοί μάλιστα υποστηρίζουν ότι ο τόπος προέλευσής του είναι η Κεντρική Ασία. Θα πρέπει να είμαστε βέβαιοι ότι εάν οι ισχυροί ήρωες, ποιμένες,  πολεμιστές και πλούσιοι, είχαν την ηρωική ποίηση, ο λαός των μικρών και φτωχών ποιμένων είχε τα παραμύθιά του, τους μύθους του, τα τραγούδια και τους χορούς του. Κατά την αρχαϊκή όμως εποχή (750-500 π. Χ.), όταν οι ποιμένες εγκατέλειψαν την εκτροφή των ζώων κι έγιναν δουλοκτήτες γαιοκτήμονες και έμποροι, δουλέμποροι και  έμποροι μετάλλων στην αρχή και αργότερα λαδιού και κρασιού, διαπλέοντας τη Μεσόγειο, όταν οι φτωχοί ακτήμονες γεωργοί εγκατέλειπαν τον τόπο τους για να βρουν γη σε όλα τα παράλια της Μεσογείου, οι αοιδοί πήραν το παραμύθι και το έκαναν τον πυρήνα ενός έπους που αποτελείται από τρία μέρη, τα οποία ήταν ανεξάρτητα: η Τηλεμάχεια, το ταξίδι του Τηλεμάχου προς αναζήτηση του πατέρα του (ραψωδίες α-δ), ο γυρισμός, ο νόστος του Οδυσσέα (ε-ξ) και ο φόνος των μνηστήρων. Στον νόστο του Οδυσσέα έχουν ενσωματωθεί κι άλλα παραμύθια και μύθοι, τα οποία εμφανίζονται ως περιπέτειες που αφηγείται ο Οδυσσεύς στους Φαίακες.

    Γιατί οι αοιδοί πήραν το παραμύθι και το έκαναν ηρωική ποίηση; Για τρεις λόγους.  Πρώτον, η Κυριαρχία δεν αρπάζει μόνο υλικό πλούτο αλλά και πνευματικό, πολιτισμικό: γνώσεις, παραμύθια, μύθους, λέξεις, αντιλήψεις κτλ. Το έκανε, το κάνει και θα το κάνει. Δεύτερον: η στροφή στην καλλιέργεια της γης από τους ήρωες ποιμένες επέφερε έναν δραστικό περιορισμό της βίας, μια αποκήρυξη των ηρωικών αξιών και κωδίκων συμπεριφοράς, κια στροφή προς την προσωπική έκφραση σκέψεων και συναισθημάτων (λυρική ποίηση), ένα ενδιαφέρον για  υπερπόντια ταξίδια και θαλασσινές περιπέτειες, με τις δυσκολίες και τις γνώσεις που συνεπάγονταν.

   Υπάρχει κι ένας τρίτος λόγος, ο πιο σημαντικός. Θα τον επισημάνουμε μελετώντας τη στάση του αοιδού έναντι των μνηστήρων. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει τους μνηστήρες η Οδύσσεια παραπέμπει σε μια καθοριστικής σημασίας για την αρχαία ελληνική ιστορία κοινωνική και πολιτική διαδικασία. 

    Γιατί θα έπρεπε να φονευθούν, να τιμωρηθούν οι μνηστήρες; Στο παραμύθι δεν υπάρχει κανένας λόγος να γίνει κάτι τέτοιο και δεν είναι εικασία δική μου – η Οδύσσεια μερικές φορές είναι σαφέστατη. Στις οδηγίες που δίνει η θεά Αθηνά στον Τηλέμαχο (α 253 -305), δυο φορές γίνεται λόγος για διώξιμο, αποπομπή των μνηστήρων. Στους 269-70 η Αθηνά λέει ‘θα σου πρότεινα, θα σε διέταξα, θα σου έλεγα (άνωγα) να σκεφτείς πως να διώξεις (απώσεαι, απωθώ) τους μνηστήρες· λίγο πιο μετά (274) του λέει, ‘πες στους μνηστήρες να διασκορπιστούν (σκίδνασθαι) στα σπίτια τους. Δεν περνάν όμως ούτε πέντε λεπτά της ώρας και του λέει: σκέψου πως θα σκοτώσεις (κτείνης) τους μνηστήρες μέσα στο σπίτι σου, με δόλο ή φανερά (ηέ δόλω ή αμφαδόν).   

   Είναι τόσο μεγάλο έργο η Οδύσσεια, τόσο ωραίο κείμενο η ραψωδία α ώστε αυτός που διαβάζει τη μετάφραση δεν θα παρατηρήσει αυτή την αντίφαση, Να ήταν όμως μόνο αυτή! Η προσεκτική ανάγνωση και μελέτη της Οδύσσειας φέρνει στο προσκήνιο κι άλλες πολλές αντιφάσεις, που άλλες τις κατανοούμε κι άλλες αποτελούν σπαζοκεφαλιά ήδη από τη εποχή των αλεξανδρινών κριτικών του 3ου και 2ου π. Χ. αιώνα.

   Ο ποιητής κάνει ότι περνάει από χέρι του για να παρουσιάσει τους μνηστήρες ως υπερφίαλους, αλαζόνες, άρπαγες, βάναυσους, βίαιους κι ανάλγητους. Και δεν το κάνει μόνο ο ίδιος αυτοπροσώπως, με σχόλιά του, αλλά βάζει αυτές τις κατηγορίες στο στόμα όλων των ηρώων. Και βέβαια δεν σταματά ούτε στιγμή να προοικονομεί, να προειδοποιεί, να προεξοφλεί την εξόντωσή τους που χαρακτηρίζεται ασφαλώς δίκαιη και αναγκαία. Ποιο είναι το έγκλημα τους; Τρώνε την περιουσία του Οδυσσέα που απουσιάζει.

   Στο παραμύθι οι μνηστήρες τρώνε και πίνουν και γλεντάνε γιατί είναι γόνοι μεγάλων αριστοκρατικών οικογενειών και έπρεπε να τους παρασχεθεί η αρμόζουσα φιλοξενία. Για τον αοιδό όμως της Οδύσσειας αυτό είναι έγκλημα. Η κατηγορία, η μορφή αυτή παραπέμπει σε ένα μεγἀλο κοινωνικό πρόβλημα της αρχαϊκής εποχής.  Αυτοί που έφευγαν για να εμπορευθούν ανησυχούσαν για την περιουσία τους. Εάν δεν επέστρεφε, η περιουσία θα χανόταν. Χωρίς τον ισχυρό άνδρα στο σπίτι να επιτηρεί το βιός του, ήταν βέβαιο ότι οι δούλοι θα έτρωγαν κάθε μέρα κρέας, οι γείτονες θα έκλεβαν τα ζώα του και θα γαμούσαν τη γυναίκα του, συγγενείς θα άρπαζαν τη γη του και την κινητή περιουσία του (κτήματα). Ας μην ξεχνάμε ότι είμαστε σε μια εποχή που η αρπαγή της γης του γείτονα, του ξεπεσμένου και αδύναμου αριστοκράτη είναι το κύριο μέλημα των ισχυρών αριστοκρατών. Τα Έργα και Ημέραι του Ησιόδου μας λένε πολλά γι΄αυτό το ζήτημα. Πίσω από την κατηγορία ότι οι μνηστήρες τρώνε την περιουσία του Οδυσσέα λανθάνει το μεγάλο άγχος του απουσιάζοντος αριστοκράτη για την περιουσία του.

   Εάν ο ήρωας πολεμιστής που έγινε έμπορος-πολεμιστής επέστρεφε, έπρεπε να βάλει ένα τέλος σε αυτό το ανοσιούργημα. Ό,τι του αφαιρέθηκε, έπρεπε να επιστραφεί· ό, τι χάθηκε, έπρεπε αποκατασταθεί. Εάν υπήρχε αντίσταση, έπρεπε να καμφθεί ακόμα και με την αδίστακτη και αμείλικτη  χρήση βίας. Οι σφετεριστές ή θα συμμορφώνονταν ή θα εξοντώνονταν. Η κατάσταση αυτή δεν ήταν παρά κληρονομιά της συνεχούς φιλονεικίας μεταξύ των ποιμένων ηρώων πολεμιστών. Πολύ γρήγορα όμως θεωρήθηκε ότι η βία μεταξύ γειτόνων γαιοκτημόνων επέφερε τη μείωση της ισχύος τους και προκρίθηκε η δίκη έναντι τηςν ύβρεως: δίκη είναι η συμφωνία για ειρηνική συνύπαρξη, για αποφυγή της υπερβολικής βίας (:ύβρις), για παραπομπή της επίλυσης της διαφωνίαςς στη διαιτησία των γερόντων ή των ισχυρότερων αριστοκρατών. Από το άγαν (την πολλή βία, την ύβριν) περνάμε στο μηδέν άγαν, στη δίκη, στην ενοχή!

     Οι μνηστήρες εμφανίζονται με δύο πρόσωπα στην Οδύσσεια. Είναι οι μνηστήρες του παραμυθιού και είναι και οι σφετεριστές της περιουσίας του απόντος ήρωα. Ο αοιδός παρουσιάζει τους μνηστήρες ως σφετεριστές και άρπαγες· οι ακροατές/αναγνώστες μπορούσαν να ξεχωρίζουν τις δύο ταυτότητες που συγχωνεύονται σε μία – εμείς δεν μπορούμε κι αυτή την ανικανότητα την πιστώνουμε στην αφηγηματική δεινότητα του αοιδού.

    Αυτά για σήμερα. Πάω να σκάψω να ετοιμάσω το έδαφος για τα πράσα. Μετά, θα πάω να κουβαλήσω κοπριά. Αύριο έρχονται φίλοι, θα πιούμε και θα τα πούμε. Όσο για το Μουντιάλ, μου φαίνεται πως το κύπελλο θα το πάρουν οι άνδρες Ολλανδοί. Για το κύπελλο όμως θα γράψουμε αύριο.  Ολλανδία