Οδυσσεύς: ήρωας έπους ή ήρωας παραμυθιού;

     φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Τη (ζωντο)χήρα εργάτρια που καθαρίζει σκάλες για να μεγαλώσει και να σπουδάσει τα παιδιά της την αποκαλούμε ηρωίδα. Ήρωα λέμε τον άνδρα που βουτάει στο λιμάνι για να σώσει παιδί που πνίγεται. Για πολλούς μαρξιστές της νεκροζώντανης Αριστεράς,  working class hero! Γνωρίζουμε όμως πως άλλη ήταν η αρχική σημασία της λέξης: δήλωνε τον νεαρό, άρα ισχυρό, ρωμαλέο άνδρα ποιμένα πολεμιστή· αν καταδυθούμε σε πιο βαθιά σημασιολογικά στρώματα, ως γνήσιοι ριζωρύχοι (: ετυμολόγοι), θα διαπιστώσουμε ότι η προκείμενη λέξη προέρχεται από το ινδοευρωπαϊκό μόρφημα jer που δηλώνει το ενός έτους μοσχάρι, το οποίο είναι ρωμαλέο και δυνατό, όταν μάλιστα είναι κι αρσενικό (ταύρος), εξ ου και η βοώπις (με μάτια, βλέμμα αγελάδας) Ήρα και το γερμανικό Jahr (>αγγλικό year).

     Στην Οδύσσεια της αρχαϊκής εποχής (750-500 π. Χ.) οφείλουμε  την κύρια  σημασιολογική αλλαγή της λέξης. Την εποχή αυτή παρατηρείται μια άκρως ενδιαφέρουσα, από τις δύο πιο  σημαντικές,  σημασιολογική αλλαγή:  οι λέξεις παύουν να έχουν, ή να έχουν μόνο, ποιμενική και πολεμική σημασία κι αποκτούν ένα νέο σημασιολογικό επίστρωμα –  λόγω της μετάβασης από τον ποιμενικό στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής. ( Η δεύτερη ήταν από το 600 μέχρι το 1000 μ. Χ.).  Να μερικά από τα πάμπολλα χαρακτηριστικά παραδείγματα:  ο αγρός και ο νομός δεν σημαίνουν πια λιβάδι! Η πόλις δεν δηλώνει πια το ψηλό και απόκρημνο οχυρό των ποιμένων αριστοκρατών! Ο αγαθός, ο άγαν θοός, ο πολύ γρήγορος, δεν δηλώνει πια τον γενναίο. Η σημασιολογική αυτή αλλαγή ήταν μία από τις πολλές καταστροφές, αλλαγές, επινοήσεις, δημιουργίες που εκτυλίχτηκαν κατά την αρχαϊκή εποχή σε  όλα τα κοινωνικά επίπεδα και πεδία, αποτέλεσμα της μετάβασης από ένα τρόπο παραγωγής σε έναν άλλο (κι όχι της ελληνικής ιδιαιτερότητας, μη ξεράσω πρωινιάτικα). Κάθε εποχή μετάβασης σε ένα νέο τρόπο παραγωγής είναι πλούσια σε καταστροφή και δημιουργία.

        Μετά από πέντε χρόνια αποσπασματικής ενασχόλησης με την Ιλιάδα ήρθε η ώρα, φίλες και φίλοι, να ασχοληθούμε και με την Οδύσσεια, πριν καταπιαστούμε τε τη λυρική ποίηση και την τραγωδία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα πάψουμε να καταπιανόμαστε και να μελετάμε την πρώτη, την Ιλιάδα. Η Οδύσσεια παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον, πολύ τεράστιο. Την προσεγγίζουμε υπό το πρίσμα μιας μαρξιστικής αφηγηματολογίας: πολύ σύντομα θα διαπιστώσετε τους πλούσιους και εύγεστους καρπούς της μεθοδολογίας που προτείνω. Η Οδύσσεια είναι ένα εξαιρετικό σχόλιο πάνω στην έννοια του κοινωνικού πολέμου, στην οποία υπάγεται αυτή της ταξικής πάλης, οπότε,  ως υπαγόμενη, θα ομολογούσα ότι  δεν με συγκινεί και ιδιαίτερα. Η Οδύσσεια είναι μια έξοχη και συγκλονιστική μαρτυρία του  κοινωνικού πολέμου κατά την αρχαϊκή εποχή. Επειδή θα θέλατε να διαβάσετε τη γνώμη μου, απλά και συνοπτικά, σπεύδω να την εκθέσω, σε παγκόσμια αποκλειστικότητα: η Οδύσσεια καταγράφει την απαγωγή, την οικειοποίηση, την ενσωμάτωση και την αφομοίωση της λαϊκής αφηγηματικής παράδοσης (παραμύθια), η οποία ήταν παντελώς ξένη με την ποιμενική προφορική ποιητική αφήγηση, την ηρωική ή επική ποίηση. Οι αφηγητές αρπάζουν την λαϊκή προφορική παράδοση των παραμυθιών και την διασκευάζουν σε έπος, το οποίο δεν είναι πια έπος αλλά έπος-παραμύθι (κι όχι παραμύθι-έπος). Θα μπορούσαμε να πούμε επίσης ότι  η Οδύσσεια καταγράφει την αποίκιση, την κατάκτηση της λαϊκής προφορικής παράδοσης από την ηρωική ποίηση. Αυτή είναι η κεντρική ιδέα του Οδηγού Ανάγνωσης της Οδύσσειας που γράφω· επειδή όμως δεν μπορώ να γράψω βιβλίο, μου είναι αδιανόητο να επιβάλω στον εαυτό μου την απαραίτητη και  δέουσα πειθαρχία, άσε που  έχουμε να κάνουμε κι άλλα και περισσότερο ενδιαφέροντα πράγματα, θα δημοσιεύω τα κείμενα, με την ελπίδα ότι φιλομαθείς και φιλέρευνοι νέοι και νέες θα τα ανακαλύψουν και θα τα κλέψουν με τις ευλογίες μου και τις ευχές μου και προς πολύ μεγάλη ευχαρίστησή μου.

    Θα αντιλαμβάνεστε ότι τα ερωτήματα που αναπηδούν σαν τα αρνάκια είναι πολλά και γόνιμα. Πόσο εύκολο εγχείρημα ήταν η αρπαγή και η αφομοίωση της λαϊκής αφηγηματικής παράδοσης;  Ποια ήταν η προέλευση και η φυσιογνωμία αυτής της παράδοσης;  Μπορούμε να εντοπίσουμε τις πηγές της;  Τί να υποδηλώνει αυτή η αρπαγή της λαϊκής αφηγηματικής παράδοσης;  Είναι εκδήλωση μιας ευρύτερης και γενικότερης αρπαγής;  Με  αυτά και με πολλά άλλα ερωτήματα θα ασχοληθούμε, φίλες και φίλοι, και ελπίζω να περάσουμε καλά, πέραν από το ότι είμαι βέβαιος.

    Στην Ιλιάδα δεν διαβάζουμε παραμύθια. Μαθαίνουμε τους φόβους και τις επιθυμίες των ηρώων –  ο ήρως (όχι ο σύγχρονος ήρωας) είναι διαχειριστής φόβου, ας μην το ξεχνάμε, πίσω από τη λέξη ήρως, πίσω από την γενναιότητά του και την ισχύη του και την τόλμη του, κρύβεται  η αδυναμία και ο εξ αυτής προκαλούμενος φόβος. Πόσο συχνά κλαίνε οι ήρωες στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, πόσο συχνά απελπίζονται, οδηγούνται σε απόγνωση, πόσο συχνά τα κάνουν πάνω τους!  Είναι μια πτυχή του ηρωισμού για την οποία  φιλόλογοι και ιστορικοί τηρούν σιγήν μπακαλιάρου. Ο φόβος είναι που γεννά τις επιθυμίες και η Ιλιάδα είναι το corpus των επιθυμιών του χέστη και γενναίου ταυτόχρονα ήρωος, επιθυμίες που έμελλαν να εκπληρωθούν, όχι όλες,  στη νεωτερική και μετανεωτερική εποχή και να τον κάνουν θεό αλλά όχι Θεό (αθάνατο και απεξαρτημένο από τους Υποτελείς). Διαβάζουμε επίσης στην Ιλιάδα πως ο ήρωας αρχίζει να κατανοεί ότι αν θέλει να παραμείνει ισχυρός πρέπει να πάψει να είναι ήρωας ως προς τις αξίες και τον τρόπο σκέψης διότι έπαψε να είναι ήρωας ποιμένας κι έγινε ήρωας-γαιοκτήμονας δουλοκτήτης. Εάν δεν το κάνει, θα καταστραφεί, μας λέει αργότερα η τραγωδία. Η ακαμψία του ποιμενικού ηρωισμού είναι ασυμβίβαστη με το νέα ήθη της πόλεως, μας λέει ο Σοφοκλής στον Αίαντά του.

     Στην Οδύσσεια διαβάζουμε παραμύθια, πολλά παραμύθια. Εάν τον πρωταγωνιστή, το δρων πρόσωπο, του παραμυθιού τον αποκαλούμε ήρωα, το οφείλουμε στην Οδύσσεια.Η Οδύσσεια παίρνει έναν ήρωα και τον ενσωματώνει στο παραμύθι, τον κάνει πρωταγωνιστή του παραμυθιού, εκτοπίζοντας τον προηγούμενο, αυτόν της λαϊκής αφηγηματικής παράδοσης –  τα παγκόσμια παραμύθια (Weltmärchen) μας βοηθούν να τον εντοπίσουμε. Ενσωματώνοντας τον ήρωα στο παραμύθι, ενσωματώνει στην ηρωική παράδοση το παραμύθι, το οικειοποιείται, το αφομοιώνει, το αρπάζει· καταστρέφει τη λαϊκή παράδοση διατηρώντας την ενσωματωμένη.

  Για ποιο παραμύθι όμως πρόκειται;  Να για ποιο (παγκόσμιο παραμύθι πρόκειται):  η γυναίκα ενός άνδρα που λείπει (σε κυνήγι, ταξίδι, πόλεμο) χρόνια πολλά πολιορκείται από μνηστήρες, αυτή δεν ενδίδει, ο άνδρας της επιστρέφει μεταμορφωμένος ή αγνώριστος , διώχνει ή εξοντώνει τους μνηστήρες, η γυναίκα αναγνωρίζει τον άνδρα της  και το ζευγάρι ζει καλά κι εμείς πολύ χειρότερα. Αυτό είναι το κομβικό παραμύθι της Οδύσσειας που το συναντάμε σε διάφορες παραλλαγές σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Νέα ερωτήματα αναφύονται, επίμονα, σαν την αγριάδα. Τί ήταν αυτό που ώθησε τους αφηγητές στο εγχείρημα της αρπαγής, της απαγωγής θα έλεγα, της λαϊκής προφορικής παράδοσης;  Είχε στερέψει η έμπνευσή τους μήπως;  Μήπως ήταν σύμπτωμα της ιστορικής παρακμής της ηρωικής προφορικής ποιητικής αφήγησης;  Πόσο συνειδητή ήταν αυτή η αρπαγή και ενσωμάτωση/αφομοίωση;  Σκοπός τους ήταν η εξαφάνιση της λαϊκής αφηγηματικής παράδοσης;  Ποιες ήταν οι συνέπειες της λογικής της αφομοίωσης;  Μήπως η Κυριαρχία είναι μια συνεχής και αδιάλειπτη διαδικασία αρπαγής/ενσωμάτωσης/αφομοίωσης;  Είναι δυνατή η ύπαρξη της Κυριαρχίας χωρίς την αφομοίωση της πολιτισμικής και γλωσσικής λαϊκής παράδοσης; 

   Πολλά τα ερωτήματα, φίλες και φίλοι. Στα τελευταία από αυτά απαντά ένας υπουργός της Νέας Δημοκρατίας, δεν θυμάμαι ποιος ήταν, τον οποίο  άκουσα στην τηλεόραση με τα ίδια μου τα ώτα να λέει, μεταξύ των άλλων:

. . . .δεν θα μπω στο τριπ . . .

  Ποιο τριπ, ρε μαλάκα, ποιο τριπ; 

Ο τίτλος του αυριανού σημειώματος, μη το ξεχάσω:

τι προμηνύει η αλλαγή του τόνου της φωνής του Ηλία Κασιδιάρη;