φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Ας υποθέσουμε ότι ένας, μία από εμάς γράφει ένα μυθιστόρημα και μας αφηγείται την ζωή δύο προσώπων τα οποία κάποια στιγμή συναντιούνται, με αποτέλεσμα τα δύο νήματα αφήγησης να κλώθονται σε ένα. Ο συγγραφέας μας δεν θα αργήσει να μας ενημερώσει ότι τα συμβάντα στα οποία εμπλέκονται οι ήρωές του είναι ταυτόχρονα και θα το κάνει γιατί είναι ανθρωπίνως αδύνατον να τα αφηγηθεί ταυτόχρονα. Έχει πολλούς τρόπους στη διάθεσή του να το κάνει, δοκιμασμένους από την δυτική αφηγηματική παράδοση· και θα πρωτοτυπήσει εάν επινοήσει έναν νέο τρόπο. Ξανάπιασα στα χέρια μου τον Τομ Τζόουνς του Φίλντιγκ, τα σατυρικά κείμενα με ενθουσιάζουν, και διαβάζω (xvi, 9), αφορμή για το σημερινό σημείωμα: Ο αναγνώστης θα έχει ίσως τώρα την καλοσύνη να ξαναγυρίσει μαζί μας στον κ. Τζόουνς.
Εάν αφηγηθώ ένα επεισόδιο και το κλείσω με την χρονική ένδειξη ότι είναι μεσάνυχτα, 10 Μαρτίου 2014 και με αυτή την ένδειξη κλείσω το επόμενο επεισόδιο ο αναγνώστης θα καταλάβει ότι αφηγούμαι ταυτόχρονα γεγονότα: την ώρα, μεσάνυχτα 10 Μαρτίου 2014, που ο Γιάννης έγλειφε το μουνί της Μαρίας και η Μαρία τον πούτσο του Γιάννη, στο ΚΑΤ του Μιχάλη του έκοβαν το πόδι μετά από εμφυλιοπολεμικό τροχαίο ατύχημα, μετά από τσακωμό με τη Μαρία. Με τη φράση την ώρα που δηλώνω ότι το γλειφομούνι και η πίπα είναι ταυτόχρονα γεγονότα (69), τα αφηγούμαι όμως διαδοχικά.
Αυτός ο τρόπος αφήγησης μας φαίνεται πολύ λογικός. Τον συναντάμε πολύ συχνά στα μυθιστορήματα που διαβάζουμε και δεν χρειάζεται να κάνουμε παραπομπές. Είναι κοινός αφηγηματικός τόπος της δυτικής λογοτεχνίας. Κι όμως, φίλοι και φίλες! Η Ιλιάδα τον αγνοεί. Μας φαίνεται παράξενο αλλά έτσι είναι. Και η Οδύσσεια τον αγνοεί, μόνο που εδώ για πρώτη φορά εμφανίζεται με έξοχο τρόπο η δήλωση της περιγραφής ταυτόχρονων γεγονότων. Θα δούμε ποιος είναι ο τρόπος του επιδεξιότατου αφηγητή της Οδύσσειας· πρώτα όμως θα διατυπώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα πώς η Ιλιάδα περιγράφει ταυτόχρονα γεγονότα.
Δεν μπορεί παρά να τα αφηγηθεί διαδοχικά, πολύ ωραία· τα παριστάνει όμως σαν να έχουν πράγματι συμβεί διαδοχικά! Μα την Παναγία! Ας δούμε μια περίπτωση. Στη ραψωδία Ο (στ. 154 και μετά) η Ίρις και ο
Απόλλων έρχονται και στέκονται μπροστά στον Δία και είναι έτοιμοι να ακούσουν την ανάθεση κάποιας αποστολής:
τώ δέ πάροιθ΄ ελθόντε Διός νεγεληγερέταο / στήτην·
Λογικά σκεπτόμενοι, θα περιμέναμε να δώσει οδηγίες στην Ίριδα και στον Απόλλωνα κι αυτοί οι δύο να φύγουν για να εκτελέσουν τις αποστολές τους ταυτόχρονα. Κάθε άλλο! Λέει στην Ίριδα τι να κάνει, διαβάζουμε την εκτέλεση της αποστολής της Ίριδας, να μεταφέρει το μήνυμα του Διός στον Ποσειδώνα , κι αφού η αποστολή εκτελεστεί (στ. 219), στον στίχο 220 διαβάζουμε:
και τότ΄ Απόλλωνα προσέφη νεφεληγερέτα Ζεύς·
Ο Ζευς απευθύνεται στον Απολλωνα για να του πει τι να κάνει μόνο αφού (΄και τότε΄) η Ίρις έχει εκτελέσει την αποστολή της! Όλη αυτή την ώρα ο Απόλλων στέκεται μπροστά στον Δία αμήχανος, περιμένοντας να τελειώσει την αποστολή της η Ίρις; Ή μήπως έπιασαν τη κουβεντούλα για να περάσει η ώρα και μιλούσαν για γκόμενες; Όχι, φίλες και φίλοι, οι οδηγίες δόθηκαν προφανέστατα η μία μετά την άλλη αλλά εκτελέστηκαν ταυτόχρονα – ο αφηγητής όμως μας τις παρουσιάζει σαν να έχουν εκτελεστεί όντως η μία μετά την άλλη, διαδοχικά. Μπορούμε να διατυπώσουμε κάποια εξήγηση γι΄αυτό το αφηγηματικό, για μας σήμερα, παράδοξο;
Μπορούμε, φίλες και φίλοι. Και θα το κάνουμε αφού πρώτα δούμε τι γίνεται στην Οδύσσεια. Στην α ραψωδία η Αθηνά προτείνει στη συνέλευση των θεών να πάει ο Ερμής στην Καλυψώ για να της πει να αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα και η ίδια να πάει στον Τηλέμαχο για να τον στείλει να αναζητήσει τον πατέρα της. Η αποστολή της Αθήνας περιγράφεται πρώτη: το ταξίδι του Τηλέμαχου τελειώνει στο τέλος της δ. Στην ε έχουμε μια νέα συνέλευση των θεών που στέλνει τον Ερμή στην Καλυψώ! Κι όμως! Δεν πρόκειται για δύο συνελεύσεις αλλά για μία! Οι αποστολές της Αθηνάς και του Ερμή εκτελέστηκαν ταυτόχρονα αλλά περιγράφονται σαν να έχουν εκτελεστεί διαδοχικά. Κατά συνέπεια, το Ταξίδι του Τηλέμαχου (α-δ) και ο Γυρισμός του Οδυσσέα (ε-ν) ήταν ταυτόχρονα αλλά περιγράφονται διαδοχικά, ως εάν η πορεία της δράσης να εκτυλίσσεται γραμμικά, σε συνεχή γραμμή. Θα αντιλαμβάνεστε γιατί τονίζω τις παραπάνω λέξεις.
Με αυτόν τον γραμμικό τρόπο η ποιμενική προφορική ποιητική αφήγηση (ηρωική ή επική ποίηση) περιγράφει ταυτόχρονα γεγονότα. Μετά την ξ όμως ο αφηγητής αφήνει πίσω του αυτόν τον κοινό αφηγηματικό τόπο και τολμά να δηλώσει ότι τα γεγονότα που περιγράφει είναι ταυτόχρονα! Πολύ μεγάλη βελτίωση της τέχνης της αφήγησης! Μας λέει ότι ο Οδυσσέας κοιμάται στην Ιθάκη, τον αφήνει, και πάει στον Τηλέμαχο και μας λέει ότι κι αυτός κοιμάται στη Σπάρτη. Υποβάλλει στον αναγνώστη την εντύπωση ότι την ώρα που ο πατέρας κοιμάται, κοιμάται και ο γιος. Πολύ μεγάλη αφηγηματική καινοτομία. (Και) Σε αυτήν άλλωστε οφείλεται το μεγαλείο της Οδύσσειας που μας καθηλώνει και μας συγκλονίζει. Ο γραμμικός τρόπος αφήγησης των ταυτόχρονων γεγονότων είναι πηγή πολύ μεγάλης σύγχυσης στην Ιλιάδα – διαβάζουμε και μπερδευόμαστε, χανόμαστε σε έναν λαβύρινθο γεγονότων και δεν βρίσκουμε άκρη. Κάτι μας φαίνεται παράξενο, κάτι δεν πάει καλά αλλά δεν ξέρουμε τι. Έπρεπε να το επισημάνει ο Τσιελίνσκι (Zielinski), το 1897, όταν ο παππούς μου ήταν τριών χρονών, για να βρούμε μια άκρη σε αυτό το αφηγηματικό κουβάρι.
Ήρθε τώρα η ώρα να χαρίσω άλλο ένα αντικείμενο για διδακτορική διατριβή.
Θα το κάνω όμως αύριο το πρωί – ξημέρωσε, η νυχτερίδα της σκέψης πρέπει να βρει καταφύγιο, έμπνευση και ξεκούραση στο χώμα.
δάσκαλε σε παρακαλώ πολύ γράψε κάτι για οδύσσεια ύφος/λεπτομερείς παρατηρήσεις έξω από τα συνηθισμένα αξιόλογα έξυπνα αυτά που δεν προσέχουν οι πολλοί τροφή για σκέψη.
καλέ μου, θα με βοηθούσες πολύ εάν ήσουν πιο συγκεκριμένος. Εάν το γνωρίζω, πολύ ευχαρίστως. Η Οδύσσεια είναι πάντρεμα παραμυθιού και επικής ποίησης – θα σε ενδιέφερε κάτι τέτοιο; Πώς έγινε αυτή η μείξη, σε ποιους οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους οφείλεται;