θα μπορούσε να μην είχε γίνει ο Πελοποννησιακός Πόλεμος;

     φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

   το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Άλεξ και στον Η.

    Εάν επρόκειτο να συνοψίσω τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και την Αρχαία Ελληνική Ιστορία σε μια πρόταση, επιλεγμένη από την Γραμματεία του αρχαίου Έλληνος Κυρίου, θα  προτιμούσα μια παρατήρηση του Θουκυδίδη (ΣΤ΄  24, 2-3)  για την αντίδραση του αθηναϊκού λαού όταν έμαθαν ότι επέστρεψαν οι απεσταλμένοι στη Σικελία και τους ανακοίνωσαν ότι υπάρχει πολύ χρυσάφι στα σπίτια των σικελικών πόλεων:  και έρως  ενέπεσε τοις πασιν ομοίως εκπλεύσαι:  μια σφοδρότατη επιθυμία τους κατέλαβε να αποπλεύσουν, να επιδράμουν, να κατακτήσουν το νησί και να γίνουν πλούσιοι  (αργύριον οίσειν, λεφτά να φέρουν) και ισχυροί (προσκτήσεσθαι  δύναμιν). Από τους είκοσι πέντε χιλιάδες τελικά επίδοξους κατακτητές ελάχιστοι επέστρεψαν στα σπίτια τους,  σημειώνει στο τέλος των Σικελικών ο Θουκυδίδης.

     Διαβάστε τώρα κάτι που δεν θα το έχετε διαβάσει:  από το 500 μέχρι το 401 π. Χ., για εκατό χρόνια, οι Αθηναίοι δεν πόλεμησαν 2 ή 3 χρονιές! Γιατί δεν πολέμησαν 2 ή 3 χρονιές;  Δεν πολέμησαν διότι δεν έχουμε μαρτυρίες γι΄ αυτές τις 2 ή 3 χρονιές –  η μία χρονιά από αυτές παίζεται!  Εάν λοιπόν πολέμησαν τα 98 ή 97 χρόνια από τα εκατό, μάλλον θα πολέμησαν και αυτές τις χρονιές!  Κι αν πολεμούσαν κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια του Χρυσού Αιώνα του Περικλέους, μήπως αυτός ο αιώνας χαρακτηρίστηκε Χρυσούς επειδή πολεμούσαν κάθε χρόνο;  Κι αν πολεμούσαν κάθε χρόνο αυτόν τον αιώνα, τον Πέμπτο, γιατί να μην πολεμούσαν και τον Έκτο και τον Τέταρτο;  Πολεμούσαν, φίλες και φίλοι, πολεμούσαν!  Πολεμούσαν όσο  υπήρχε στρατός ( ελεύθεροι πολίτες) –   όταν δεν υπήρχε, σταμάτησαν να πολεμούν. Η Αθηναϊκή κοινωνία ήταν μία κοινωνία που πολεμούσε κάθε χρόνο για πολλούς αιώνες –  τί να πούμε και για τη Σπάρτη, που οι άνδρες ήταν εφ΄ όρου ζωής πολεμιστές, που η μόνιμη απασχόλησή τους ήταν ο πόλεμος, που η εργασία τους, η δουλειά τους  ήταν ο πόλεμος;  Γιατί οι Αθηναίοι, περιορίζομαι σε αυτούς λόγω πληθώρας μαρτυριών, πολεμούσαν κάθε χρόνο επί πολλούς αιώνες;

    Αυτό το ερώτημα δεν έχει τεθεί, απ΄ όσο γνωρίζω, και δεν έχει απαντηθεί. Το θέτουμε εμείς και θα το απαντήσουμε. Σήμερα, αύριο,  ιδέα δεν έχω.  Τα λέω όλα αυτά για να διατυπώσω μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα των φίλων και του τίτλου: εάν πολεμούσαν κάθε χρόνο επί πολλούς αιώνες τότε θα ήταν αδύνατο να μην πολεμήσουν και κατά το δεύτερο μισό του Πέμπτου αιώνα!  Εάν πολεμούσαν πάντα για το ίδιον λόγο, τότε, εάν δώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα γιατί πολεμούσαν, θα απαντήσουμε και για τα αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου. Δεν πολεμούσαν όμως για τον ίδιο λόγο, οπότε απομένει να απαντήσουμε στα ερωτήματα γιατί πολεμούσαν συνεχώς και για ποιο λόγο συγκεκριμένα έγινε, και δεν θα μπορούσε να μην είχε γίνει ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. Φτιάξτε καφέ, διπλό, τριπλό, γιατί θα διαβάσετε πράματα και θάματα. Τουρλώνομαι ευχαρίστως και περιμένω τους οπαδούς του Καστοριάδη να με γαμήσουν!

    Ας υποθέσουμε, φίλες και φίλοι, ότι ένας αριστοκράτης ποιμένας του 750 π. Χ. στην Αττική σκέφτεται να εγκαταλείψει, γιατί δεν μπορεί να κάνει αλλιώς,  την εκτροφή των αιγοπροβάτων, των αλόγων και των βοδιών (και γουρουνιών) και να στραφεί στην καλλιέργεια της γης,  γιατί μπορεί –  και θα δούμε γιατί μπορεί. (Για να μην δημιουργηθούν παρανοήσεις, την εκτροφή των ζώων ουδέποτε εγκατέλειψαν οι αριστοκράτες που έγιναν γαιοκτήμονες, μιας κι αυτά τους εξασφάλιζαν άλογα για τον πόλεμο –  ουδέποτε πολεμούσαν πεζοί, μαλάκες ήταν; –  βόδια για όργωμα και μεταφορές και αιγοπρόβατα για μαλλί, δέρμα, γάλα και γαλακτομικά, κοπριά και φυσικά κρέας, πολύ κρέας!). Έχει δική του μια έκταση 500 στρεμμάτων, η οποία προσφέρεται για καλλιέργεια σιτηρών (τα πιο εύφορα), αμπελιών και ελιάς. Πώς θα τα καλλιεργήσει τόσα πολλά στρέμματα;

     Ένας τρόπος είναι να κάνει πολλά παιδιά, αν χρειαστεί από πολλές γυναίκες.  Πόσα παιδιά μεγάλωναν οι αριστοκράτες;  Αρκετά, όταν ήταν ποιμένες, αλλά όχι πάνω από 7 με 8, το πολύ. Το πολύ δύο με τρία, όταν έγιναν δουλοκτήτες γαιοκτήμονες.  Οι αριθμοί που αναφέρω αφορούν τα παιδιά που πέρασαν το εικοστό έτος της ηλικίας τους:  δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα στα δύο ζούσε μετά το εικοστό έτος, λόγω της μεγάλης παιδικής και εφηβικής θνησιμότητας. Εάν είσαι ποιμένας, καμιά δεκαριά παιδιά, αρσενικά και θηλυκά, αρκούν για να αντεπεξέλθεις στις εργασίες ενός κοπαδιού μέχρι και 500 αιγοπροβάτων και μερικών δεκάδων αλόγων και βοδιών. Να μην ξεχάσω να σημειώσω κι αυτό:  οι ποιμένες είχαν δούλους αλλά η εργασία τους ήταν συμπληρωματική. Όσο αυξάνονταν ο αριθμός των δούλων, τόσο ο αριθμός των παιδιών λιγόστευε για να φτάσουμε στα δύο με τρία. Ας μην ξεχνάμε ότι ο αριστοκράτης του 5ου αιώνα, δεν παντρευόταν για να γαμάει και να κάνει παιδιά, όπως κάνουμε εμείς οι μαλάκες οι χριστιανοί, αλλά παντρευόταν για να κάνει μόνο παιδιά, για να κληρονομήσουν την περιουσία του, την οποία περιουσία έπαιρνε παραδοσιακά ο πρωτότοκος, η συνήθεια όμως αυτή άλλαξε στο πέρασμα του χρόνου, με το λιγόστεμα των παιδιών,  και την περιουσία μοιράζονταν τα λίγα αδέρφια. Γαμούσε πόρνες, έφηβους,  και διασκέδαζε με παλακίδες. Εάν με ρωτήσετε τί έκαναν οι νόμιμες σύζυγοι, θα σας απαντήσω με ένα ερώτημα:  γαμούσαν οι δούλοι στην αρχαία Ελλάδα;  Ναι, θα σας απαντήσω, γαμούσαν τη γυναίκα του δουλοκτήτη Κυρίου τους!  Επ΄  αυτού του ζητήματος οι γυναίκες των ρωμαίων αριστοκρατών έχουν να μας εκμυστηρευτούν πολλά, πάρα πολλά!

     Εάν σχηματίσατε την εντύπωση ότι αστειεύομαι, θλίβομαι και μόνο με τη σκέψη ότι πήγαμε  σχολείο και γυμνάσιο και λύκειο και Πανεπιζήμιο,μ κάναμε και διδακτορικά  και μάθαμε ένα μάτσο μαλακίες. Θλίβομαι για τα χαμένα χρόνια μας, θλίβομαι –  δεν πειράζει όμως, όπως έλεγε και η μάνα μου, δεν πειράζει.  Συνεχίζω. Να κάνεις ένα τσούρμο παιδιά, να φάνε, να πιούνε και τα μισά να σου πεθάνουν, αυτό είναι απαράδεκτο, είναι ήττα, είναι απώλεια περιουσίας. Κάτι το οποίο ένας αριστοκράτης δεν μπορεί να το διαχειριστεί. Πριν από λίγα χρόνια, ένας άγγλος τραπεζίτης είχε 7 δις στερλίνες, έχασε στο Χρηματιοστήριο τα 5, του έμειναν 2 δις κι αυτοκτόνησε, μα την Παναγία  –  κι εμείς δεν έχουμε να πληρώσουμε το ρεύμα και δεν τρέχει τίποτα, κάθε μέρα κομμουνισμός! Ο Μακιαβέλι το είπε πολύ καλά: ένας αριστοκράτης πιο εύκολα ξεχνάει την απώλεια του πατέρα του παρά την απώλεια της περιουσίας του. Α, ρε Νικολό, σ΄ αγαπάω κι ας ήσουνα σύμβουλος Κυρίου!

     Δεν σύμφερνε λοιπόν να κάνεις πολλά παιδιά για να καλλιεργήσεις τη γη. Υπήρχε μια πιο φτηνή λύση:  οι δούλοι, μόνο εάν ένας εικοσάχρονος δούλος κόστιζε πολύ λιγότερο από ό,τι το μεγάλωμα δύο παιδιών –  το ένα θα πέθαινε, έτσι κι αλλιώς. Πού να τους βρεις  όμως;  Υπήρχαν δύο τρόποι.

    Ο ένας τρόπος, χρονικά και λογικά,  ήταν να πας να τους αρπάξεις μέσα από το σπίτι τους, τα χωράφια τους, τα χωριά τους. Όχι στο γειτονική χωριό αλλά πολύ μακριά, για να μην μπορεί να γυρίσει σπίτου του!  Για να το κάνεις αυτό χρειάζεσαι πλοία, εφόδια για μήνες, και πολεμιστές.  Να πας στη Θράκη, στη Σκυθία και στα βάθη της Μικράς Ασίας, αυτές ήταν οι χώρες καταγωγής των δούλων, των απαχθέντων χωρικών. Αυτό γίνονταν κατά τους σκοτεινούς λεγόμενους, ποιμενικούς λέω εγώ χρόνους (1000-750). Αργότερα, υιοθετήθηκε ένα άλλο μοντελάκι: να πας σε αυτές τις χώρες, να ιδρύσεις οικισμούς (εμπορεία, αποικίες) και να αγοράζεις τους δούλους από τους ντόπιους ισχυρούς Κυρίους, οι οποίοι αναλάμβαναν αυτοί την απαγωγή!  Κι αυτό συνέβη, φίλες και φίλοι, μετά το 800 π. Χ.:  ο Εύξεινος Πόντος έγινε ελληνική λίμνη! Μετά το 800 λοιπόν, υπήρξε μια πολύ μεγάλη ροή δούλων που αποκτούνταν με κρασί, λάδι, όπλα κι αγγεία. Η καλλιέργεια των σιτηρών εγκαταλείφθηκε χάριν της καλλιέργειας του αμπελιού και της ελιάς. Όσο πιο πολλοί δούλοι, τόσο πιο πολύ λάδι και κρασί, τόσο πιο πολλοί και φτηνοί δούλοι κ.ο.κ. (και ούτω καθ΄ εξής). Πρέπει όμως να μεταφέρεις εκεί λάδι και κρασί και όπλα και αγγεία και να φέρεις δούλους –  χρειάζεσαι πάντως πλοία και κωπηλάτες!  Ποιοί κωπηλατούσαν;  Αρχικά, οι λιγότερο πλούσιοι  κτηματίες και αμείβονταν με δούλους. Αργότερα οι πιο φτωχοί μικροκαλλιεργητές –  κι αυτοί με δούλους αμείβονταν (η κοινωνική βάση της τυραννίδος)·  και τέλος, μετά τους Πεσικούς πολέμους,  οι ακτήμονες θήτες, οι οποίοι αμείβονταν με χρήμα (των υποτελών πόλεων). Εάν δεν υπήρχε μεγάλος αριθμός θητών, δεν θα υπήρχε ούτε ο Θεμιστοκλής, ούτε η ναυτική ισχύς της Αθήνας, ούτε η πρώτη Αθηναϊκή Συμμαχία.

     Υπήρχε κι ένας δεύτερος τρόπος αλλά αυτός σχετίζεται με ένα άλλο σημαντικό ζήτημα, θα έλεγα ότι ήταν παράγωγό του. Πρόκειται για την έλλειψη καλλιεργήσιμης γης. Τα δύο, ας υπόθέσουμε, αδέλφια μοιράζονταν τη γη του πατέρα τους και το καθένα έπαιρνε τη μισή. Αυτό για τον αριστοκράτη ήταν πλήγμα, ήταν απώλεια ισχύος και περιουσίας. Το πρόβλημα αυτό δεν αφορούσε μόνο τους αριστοκράτες αλλά όλους τους ιδιοκτήτες γης, τους μεγάλους, τους μεσαίους και τους μικρούς. Το αποτέλεσμα ήταν μια μείωση της  περιουσίας: ο μεγάλος γίνονταν μεσαίος, ο μεσαίος μικρός και ο μικρός ακτήμονας!  Θεωρητικά, η κατάληξη κάθε μεγάλου γαιοκτήμονα θα ήταν να καταντήσει μικροϊδιοκτήτης και ακτήμονας, θήτης!  Υπήρχε ένας και μόνο ένας τρόπος αποτροπής αυτής της διαδικασίας αποδυνάμωσης και απώλειας πλούτου και ισχύος:  η αρπαγή γης! 

Θα συνεχίσω αύριο. Ξημέρωσε. Πάω να δω τι κάνουν τα κοτοπουλάκια και να τα ταΐσω. Μετά θα ψήσω ψωμί. Συννεφιά και κρύο!

[Θα συνεχίσω Κυριακή πρωί –  αύριο Παρασκευή θα είμαι όλη τη μέρα στη Σαλονίκη]

  _   _   _   _   _

     [16/5/14 – Παρασκευή πρωί, η βόλτα στη Σαλονίκη αναβλήθηκε για λίγες ώρες λόγω ανυπόφορης καθυστέρησης του βραδυνού τρένου]

    Φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Το κλειδί της κατανόησης της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας, της παρακμής και εξαφάνισης της πόλεως και της δημοκρατίας, τα τονίζω με πλάγια για να δείξω  ότι τα εννοώ με την αρχαιοελληνική τους σημασία, είναι η απάντηση στο ερώτημα γιατί προς τα τέλη του Τέταρτου αιώνα δεν υπήρχαν οπλίτες, πολίτες, ελεύθεροι πολίτες. Χωρίς οπλίτες, χωρίς πολίτες δεν μπορούσε να υπάρχει ούτε πόλις ούτε δημοκρατία.  (Η διαδικασία αυτή εκτυλίχθηκε και στη ρωμαϊκή κοινωνία, η οποία είναι και πολύ πιο λεπτομερώς  μαρτυρημένη).  Την εποχή των Περσικών Πολέμων υπήρχαν πολλοί, όπως πολλοί υπήρχαν μέχρι και τις παραμονές του Πελοποννησιακού Πολέμου· πώς φτάσαμε στο σημείο να μην υπάρχουν μετά από 150 χρόνια, δηλαδή μετά από τέσσερις πέντε γενιές, εάν η γενιά είναι μια περίοδος γύρω στα 30 με 35 χρόνια; 

      Την απάντηση θα μας τη δώσει η εξέταση του ζητήματος της αρπαγής της γης από τους ισχυρούς αριστοκράτες. Ελπίζω να μην σας ενοχλεί ο τρόπος που γράφω και δεν παραπέμπω σε πηγές· θα ήθελα πρώτα να σχηματίσουμε μια ευκρινή αν και ευρέος πλάνου εικόνα της όλης κοινωνικής εξέλιξης της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και δή της αθηναϊκής διότι γι΄ αυτήν έχουμε πολλές μαρτυρίες.  Με τις πηγές θα ασχοληθούμε διαξοδικά και λεπτομερειακά στο εγγύς μέλλον και, όσον αφορά το θέμα της αρπαγής της γης, θα αρχίσουμε με την Οδύσσεια (οι μνηστήρες!!!), με τα  Έργα και Ημέρες του ξεπεσμένου αριστοκράτη κτηματία και δουλοκτήτη Ησιόδου, από την Βοιωτία, που γράφτηκε μάλλον στα τέλη του Έβδομου Αιώνα (650-600),  και με  ό,τι έχει διασωθεί από την ποίηση του Σόλωνα, στην οποία απηχείται ο οξύτατος και καινοφανής (δημιουργία της έννοιας  της πίστωσης ως μέσον αρπαγής πλούτου, γης και καθυπόταξης, του δανεισμού, του χρέους  και του τόκου).

     Είδαμε χτες ότι η κατάτμηση της γης λόγω της κληρονομιάς επέφερε την απώλεια γης, άρα πλούτου και ισχύος. Αυτό για τους αριστοκράτες ήταν ανυπόφορο, αφού η κομβική επιδίωξη της κοινωνικής ύπαρξης του αριστοκράτη ήταν η διαρκής αύξηση της δικής μας ισχύος και η διαρκής αποδυνάμωση του αντιπάλου, τα οποία είναι και τα εντονότερα χαρακτηριστικά όλου του δυτικού πολιτισμού, εάν βεβαίως ταυτίσουμε τον δυτικό πολιτισμό με τη δυτική Κυριαρχία και αφήσουμε στην απόξω την άλλη παράδοση, αφανή και καταχωνιασμένη αλλά θεμελιώδη,  που συγκροτεί τον πολιτισμό μας, την κομμουνιστική παράδοση. Το ερώτημα λοιπόν που εγείρεται είναι:  ποιοι άρπαζαν τη γη ποιων; 

      Ενώ κατά την ποιμενική περίοδο (1100/1000-750) η ισχύς ενός ποιμένα δεν μπορούσε παρά να αυξηθεί σε βάρος του γειτονικού και συγγενούς ποιμένα, την εποχή της μετάβασης στην δουλοκτησία οι αριστοκράτες σταματούν να μάχονται μεταξύ τους –  αυτή είναι η λεγόμενη δίκη, που δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την μεταγενέστερη  έννοια της δικαιοσύνης –  απλά είναι η πηγή από την οποία ανάβλυσε. Κατά την περίοδο 800-600 οι αριστοκράτες εμφανίζονται ενωμένοι, αν και δεν έπαυσε βεβαίως να υποφώσκει και να λανθάνει ο ανταγωνισμός μεταξύ τους, ο οποίος εκτωνώνονταν συμβολικά (αθλητισμός, λόγου χάριν).  Δεν επεδίωκαν λοιπόν να αρπάξουν τη γη των άλλων αριστοκρατών κι όποιος το έκανε θεωρούνταν ότι διέπραττε ανοσιούργημα –  η Οδύσσεια μας λέει πάρα πολλά γι΄ αυτό το ζήτημα αλλά υπαινικτικά και κωδικοποιημένα, αφού η Οδύσεια δεν είναι τίποτα άλλο παρά η επικράτηση της ηρωικής ποίησης πάνω στην λαϊκή παράδοση (των παραμυθιών)!   

    Η μόνη γη που μπορούσαν να αρπάξουν ήταν η γη των μεσαίων και μικρών ιδιοκτητών καλλιεργητών. Μην νομίζετε όμως ότι ήταν και πολύ εύκολο εγχείρημα –  εάν ήταν θα είχαν καθαρίσει την κατάσταση μέσα σε μια γενιά, και πολύ λέω, κι όχι να τους πάρει δύο αίώνες, εφτά και βάλε γενιές. Γιατί δεν ήταν εύκολο εγχείρημα;  Για δυο λόγους. Ο πρώτος ήταν  αριθμητικός:  οι αριστοκράτες ήταν λίγοι – οι μικροϊδιοκτήτες, οι αυτουργοί, ήταν πολλοί. Αψευδής μαρτυρία η τακτική υποχώρησή τους (σεισάχθεια)  κατά τη διάρκεια της όξυνσης του κοινωνικού πολέμου στην Αττική την εποχή του Σόλωνα. Ο δεύτερος:  τους χρειάζονταν ως πολεμιστές (οπλιτική φάλαγγα), μιας και πολεμούσαν με τις γειτονικές πόλεις, και ως κωπηλάτες για τη μεταφορά των δούλων από την Ιωνία και τα απέναντι νησιά (η Χίος ήταν μεγάλο, διεθνές θα έλεγα, κέντρο δουλεμπορίου) και από τον Εύξεινο Πόντο. Η απόπειρα της αρπαγής της γης άρχισε γύρω στα 650, 100 ή 150  χρόνια μετά την έναρξη της μετάβαση στην καλλιέργεια της γης κι αφού οι περιουσίες είχαν ήδη κατατμηθεί και οι ιωνικές πόλεις είχαν πάρει στα χέρια τους το δουλεμπόριο. Μένοντας στην Αττική, είμαστε βέβαιοι ότι μετα το 650 οι αριστοκράτες και αναγκάστηκαν ( λόγω κατάτμησης της γης), συνεπώς ήθελαν, και μπορούσαν διότι δεν τους χρειάζονταν, να αρπάξουν τη γη των αδύναμων καλλιεργητών. Και επεχείρησαν να το κάνουν.

   Πώς μπορείς όμως να αρπάξεις τη γη των άλλων; 

   Υπήρχαν, και υπάρχουν βεβαίως βεβαίως, δύο τρόποι: η βία και η απάτη.

   Να πας με τα όπλα, να σκοτώσεις την οικογένεια των μικροϊδιοκτητών αυτουργών και η γη είναι δική σου. Δεν το έκαναν όμως γιατί φοβόντουσαν αυτή την κοινωνική τάξη, ας την πούμε τάξη, λόγω της αριθμητικής και στρατιωτικής υπεροχής και λόγω των σχέσεων αλληλεγγύης που είχαν μεταξύ τους και φάνηκε περίτρανα όταν και η απόπειρα αρπαγής δια της απάτης απέτυχε (Σόλων)  και οι αριστοκράτες ηττήθηκαν, αν και η ήττα δεν ήταν ταπεινωτική –  ήταν όμως ήττα! Απομένει να δούμε λοιπόν πως επιχείρησαν να την αρπάξουν με την απάτη. Και εδώ βέβαια αγγίζουμε ένα από τα πιο σημαντικά επεισόδια της αρχαιοελληνικής κοινωνίας, που αποτέλεσε ένα από τα θεμέλια της δυτικής Κυριαρχίας:  της πίστωσης, του δανεισμού με τόκο, το χρέος, την οφειλή! 

   Ξημέρωσε όμως και θέλωπρέπει να πάω στο χώμα –  και να ταΐσω τα κοτοπουλάκια. Θα συνεχίσω την Κυριακή το πρωί.