το κείμενο της Ιλιάδας ως σύμβολο ισχύος των αριστοκρατών

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Στο τέλος του σημειώματος θα δείτε την ένδειξη σχόλια κλειστά – μην το λάβετε υπόψη σας, δεν ξέρω πως προέκυψε!  Αν κάποιος φίλος, φίλη μπορεί να με βοηθήσει να αποκαταστήσουμε μαλακία δική μου ή του υπολογιστή, θα τον θυμάμαι μέχρι να πεθάνω. Αχ, αυτός ο Ραμπελέ φταίει, αυτός με χάλασε, αυτή η απλότητα της μεγαλοφυΐας του, η μεγαλοφυΐα της απλότητάς του,  με έχει κάνει τόσο υπερβολικό και ειλικρινή.

Αυτά που θα γράψω σήμερα, φίλες και φίλοι,  και αύριο αν δεν προλάβω, είναι πολύ σημαντικά, έχω βαθύτατη επίγνωση τι λέω,  γιατί ρίχνουν νέο φως και αποκαλύπτουν νέες πτυχές του ομηρικού ζητήματος· ελπίζω ότι αργά ή σύντομα τα σημειώματα αυτά θα τα εντοπίσει και θα τα εκτιμήσει κάποιος φιλόδοξος και φιλομαθής και ανήσυχος φοιτητής, ερευνητής, φοιτήτρια, ερευνήτρια, θα τα οικειοποιηθεί, θα τα επεξεργαστεί, θα τα χρησιμο-ποιήσει με άλλα λόγια, θα τα μελετήσει· θα μπορούσε να γραφτεί μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, εργασία την οποία εγώ δεν μπορώ να κάνω – δεν μ΄ αφήνουν οι δουλειές στα χωράφια και στο σπίτι – η δική μου δουλειά είναι να χαρίζω σε νέους και νέες ερωτήματα και σκέψεις και απορίες και αμφιβολίες που η διερεύνησή τους  μπορεί να καταλήξει σε μελέτες που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε και να ξεπεράσουμε προκαταλήξεις που αφορούν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό – είναι τόσο πολλές!

Μελετήσαμε χτες την πρόταση ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα και καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι η πρόταση οδηγεί σε αδιέξοδα ανυπέρβλητα, τόσο αδιέξοδα και τόσο ανυπέρβλητα που η μόνη οδός διαφυγής είναι να υποστηρίξουμε  ότι ο Όμηρος δεν έγραψε, δεν θα μπορούσε να γράψει την Ιλιάδα: αν δεν ήταν τυφλός, δεν ήξερε να γράφει και να διαβάζει, δεν θα μπορούσε λόγω φτώχειας να προμηθευθεί τα μέσα που χρειάζονταν για να γράψει ένα τόσο μακροσκελές κείμενο, δεν είχε λόγο, δεν ήταν προς το συμφέρον του να καταγράψει μια προφορική αφήγηση.

Οι μόνοι που θα ήθελαν να καταγραφεί η προφορική Ιλιάδα και οι μόνοι που θα μπορούσαν να εφοδιαστούν με τα απαραίτητα μέσα ήταν οι πλούσιοι αριστοκράτες έμποροι και γαιοκτήμονες της Ιωνίας, στα μικρασιατικά παράλια και στα απέναντι νησιά.   Δεν θα μπορούσαν όμως να φέρουν σε πέρας το εγχείρημα μόνοι τους, δεν θα μπορούσαν να κάνουν όλη τη δουλειά μόνοι τους, θα χρειάζονταν και τη βοήθεια ενός επαγγελματία  αφηγητἠ, ενός αοιδού. Είμαστε βέβαιοι ότι οι αριστοκράτες ήταν εξοικειωμένοι με τη σύνθεση σε δακτυλικό εξάμετρο (ο Παρμενίδης είναι μια πολύ γνωστή περίπτωση) αλλά άλλο εξοικείωση και άλλο τέχνη!  Ο Παρμενίδης είναι πολύ αδέξιος, μα πάρα πολύ, δεν το είχε ο άνθρωπος!

Μόνο με τη βοήθεια ενός πεπειραμένου επαγγελματία αφηγητή θα μπορούσαν να καταγράψουν την Ιλιάδα. Δεν ήταν καθόλου εύκολο να γίνει κανείς αοιδός. Χρειαζόταν πολλά χρόνια μαθητείας και δοκιμών διότι θα έπρεπε να αφομοιώσει δημιουργικά ένα τεράστιο αριθμό λογοτύπων της προφορικής παράδοσης και τους οποίους, το πιο σημαντικό και το πιο δύσκολο,  έπρεπε να χρησιμοποιεί σωστά, στην κατάλληλη περίσταση, στην κατάλληλη θέση του στίχου. Κανένας αριστοκράτης δεν θα χαράμιζε τη ζωή του να αφομοιώσει τη γνώση της προφορικής παράδοσης για να γίνει κοινός υπηρέτης και να διασκεδάζει τους άλλους αριστοκράτες!  Αν είναι δυνατόνννν!  Δεν θα έκανε ποτέ των ποτών κάτι τέτοιο!

Μια καταγραμμένη λοιπόν Ιλιάδα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τους αριστοκράτες. Όταν λέμε Ιλιάδα το μυαλό μας πρέπει να πηγαίνει στους αριστοκράτες ποιμένες που έγιναν γαιοκτήμονες δουλοκτήτες και έμποροι, δουλέμποροι αφού το πρώτο εμπόρευμα ήταν οι δούλοι. Μια καταγραμμένη Ιλιάδα προϋποθέτει αφενός την ηρωική προφορική ποίηση και αφετέρου την γραφή – και το ένα και το άλλο ήταν υπόθεση των αριστοκρατών, ήταν κάτι που αφορούσε αποκλειστικά τους αριστοκράτες. Αυτοί πήραν την πρωτοβουλία να καταγράψουν την Ιλιάδα που αφηγούνταν οι επαγγελματίες αφηγητές. Ήθελαν και μπορούσαν να το κάνουν – με τη βοήθεια επαγγελματία αφηγητή που θα υπαγόρευε την αφήγηση και κάποιος θα την κατέγραφε. Γιατί όμως να  καταγράψουν την μέχρι τότε προφορική αφήγηση της Ιλιάδας; Δεν περνούσαν καλά με τους αοιδούς;

Από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, μιας και για να διαβάσει κάποιος ό,τι έχει γραφτεί για το ομηρικό ζήτημα δεν θα του ήταν αρκετές τρεις ζωές τουλάχιστον, το ερώτημα αυτό δεν έχει διατυπωθεί και απαντηθεί. Και δεν είναι το μόνο!  Να άλλα δύο σύνθετα ερωτήματα. Το πρώτο: Η πρώτη Ιλιάδα που καταγράφηκε είναι η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας; Εάν ήταν κάποια άλλη, ποιά να ήταν; Και πώς φτάσαμε από την πρώτη Ιλιάδα στην μνημειώδη Ιλιάδα, στην Ιλιάδα που διαθέτουμε εμείς σήμερα;   Το δεύτερο ερώτημα: γιατί η Ιλιάδα είναι τόσο μακροσκελής; Θα σας φανεί αφελές και παράξενο το ερώτημα αλλά θα δείτε ότι δεν είναι και τόσο.

Φέραμε στο προσκήνιο πολλά ερωτήματα, φίλες και φίλες, αλλά θα βρούμε έναν τρόπο να τα βάλουμε σε σειρά και να τα απαντήσουμε. Ας δούμε κάτι ακόμα που υποδηλώνει η πρόταση ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα.  Η πρόταση υποβάλλει την εξής εικόνα: κάθεται ο Όμηρος να γράψει την Ιλιάδα (ή να την υπαγορεύσει),  αρχίζει, γράφει τον πρώτο στίχο, Μήνιν άειδε,  θεά, κτλ. γράφει τον δεύτερο, συνεχίζει, γράφει την πρώτη μέρα 100 στίχους και συνεχίζει την επομένη. Μετά από πέντε μήνες ή ένα χρόνο ή δύο χρόνια το γράψιμο της Ιλιάδας έχει τελειώσει. Κάτι τέτοιο φαντάζεται η μορφωμένη κοινή γνώμη, όταν διατείνεται ότι ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα- η οποία μορφωμένη κοινή γνώμη δεν είναι τίποτα  άλλο από ένα σὠμα (corpus) προκαταλήψεων!

Εάν διαβάσετε κάποια μετάφραση της Ιλιάδας, το μοντελάκι αυτό θα επιβεβαιωθεί. Άρχισε ο Όμηρος να τη γράφει, έγραφε, έγραφε και μετά από χ μήνες την τελείωσε. Εάν όμως διαβάσετε την Ιλιάδα στο πρωτότυπο, αν την μελετήσετε για πολλές δεκαετίες, αν την διαβάσετε πάνω από εκατό φορές, δεν θα μπορέσετε να μην αγανακτήσετε και να κραυγάσετε: είναι δυνατόν ο συνθέτης των ραψωδιών Θ, Ι και Κ να είναι το ίδιο πρόσωπο!       

Όχι, φίλες και φίλοι, δεν είναι δυνατόν. Τις τρεις αυτές ραψωδίες τις έγραψαν τρεις διαφορετικοί άνθρωποι. Ο πολύ μέτριος συνθέτης της Θ έχει μπλέξει τα μπούτια του!  Ο συνθέτης ενός αριστουργηματικού τμήματος της Ι δεν παίζεται, είναι το κάτι άλλο, είναι μεγαλοφυής!  Ο συνθέτης της Κ είναι καλός τεχνίτης αλλά άχρωμος, άγευστος και άνοστος.  Νομίζετε ότι είναι δικές μου κρίσεις; Όχι, η σχολαστική μελέτη του κειμένου με οδήγησαν να ταχθώ με το μέρος των ομηριστών που πρεσβεύουν τα παραπάνω. Θα μου πείτε ότι είναι υποστηρικτές της θεωρίας της πολλαπλής πατρότητας της Ιλιάδας. Οι υποστηρικτές της ενιαίας σύνθεσης πιστεύουν αυτό που δηλώνει η πρόταση ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα, όταν όμως βρίσκονται ενώπιον της ραψωδίας Κ αναγνωρίζουν ότι η Κ είναι μεθομηρική σύνθεση. Εάν δεν υπήρχε η Κ, φίλες και φίλοι, δεν θα σκεφτόμασταν ποτέ ότι κάτι λείπει. Και δεν θα χάσετε απολύτως τίποτα, εάν την πηδήξετε και μετά την Ι συνεχίσετε με την Λ: δεν συμβάλλει καθόλου μα καθόλου στη δράση και στη πλοκή της Ιλιάδας – είναι ένα ξένο σώμα! Η απορία μας είναι πως στο καλό βρέθηκε αυτό το κείμενο εκεί πέρα!

Θα παραθέσω άλλα δύο πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα για να δείτε ότι ο Όμηρος δεν άρχισε κάποια στιγμή να γράφει (να υπαγορεύει) την Ιλιάδα και μετά από λίγους μήνες την τελείωσε. Στη ραψωδία Α, μόλις στη ραψωδία Α, ο Αγαμέμων και ο Αχιλλέας τσακώνονται και λογοφέρνουν και μαθαίνουμε για ποιο λόγο. Ο Αγαμέμνων του παίρνει τη σκλάβα που γαμούσε ο Αχιλλέας, κι αυτός αποσύρεται στη παραλία και βάζει τα κλάματα.Έρχεται η μάνα του η Θέτις από τα βάθη της θάλασσας, τον ρωτάει τι έχει κι ο κανακάρης της τής λέει τι συνέβη. Ξέρετε τί της λέει; Άλλα αντί άλλων!  Αυτά που της αφηγείται διαφέρουν από αυτά που διαβάσαμε μερικές δεκάδες στίχους πιο μπροστά. Μια μέρα θα ασχοληθούμε με αυτό το ζήτημα διεξοδικά.

Το δεύτερο παράδειγμα. Μπορείτε να φανταστείτε έναν συγγραφέα που σε  μυθιστόρημά του χρησιμοποιεί το άρθρο αλλά στις τελευταίες σελίδες γράφει λες και η γλώσσα του δεν έχει άρθρο;  Δεν μπορούμε να το φανταστούμε, κατά κανένα τρόπο – το μόνο που μπορούμε να εικάσουμε είναι η περίπτωση εκφραστικής και πειραματικής καινοτομίας. Ας πάμε τώρα στην Ιλιάδα. Εδώ, όλη η Ιλιάδα αγνοεί το άρθρο, ή μάλλον καταγράφει τη γένεσή του, βλέπουμε το άρθρο να διαμορφώνεται, αλλά άρθρο δεν υπάρχει όπως υπάρχει στον Αισχύλο!  Όταν διαβάζουμε όμως τα άθλα επί Πατρόκλω που καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της Ψ, θα διαπιστώσουμε ότι ο συνθέτης είναι εξοικειωμένος με το άρθρο: μας δημιουργείται η εντύπωση ότι το άρθρο είναι κάτι που υπάρχει και χρησιμοποιείται. Πώς είναι δυνατόν σε όλη την Ιλιάδα να μην  έχουμε άρθρο και σε ένα μικρό της τμήμα να είναι πανταχού παρόν;

Δεν αντέχω να μην παραθέσω άλλο ένα παράδειγμα. Στις αρχές της Ι ο Αγαμέμνων στέλνει τρεις δικούς του ανθρώπους στον Αχιλλέα για να τον πείσουν να επιστρέψει, με το αζημίωτο, στο πεδίο του πολέμου.  Για εκατό όμως στίχους διαβάζουμε πολλές φορές το εξής: αυτοί οι δύο πήγαιναν, αυτοί οι δύο έφτασαν στο καλύβι του Αχιλλέα, αυτοί οι δύο το ένα, αυτοί οι δύο το άλλο!  Αν είναι δυνατόν! Πριν λίγους στίχους μας λέει ότι ήταν τρεις και μετά από λίγους στίχους μας λέει ότι είναι δύο!  Κάποια στιγμή, δεν είναι του παρόντος, θα ασχοληθούμε με αυτό το μυστήριο, που δεν είναι καθόλου μυστήριο.

Ποιά απάντηση θα δώσουμε στο ερώτημα ποιός έγραψε την Παλαιά Διαθήκη, την Αβέστα ή την Μαχαμπαράτα;  Δεν υπάρχει, φίλες και φίλοι, απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα – δεν υπήρξε κάποιος που έγραψε τα κέιμενα που αναφέρθηκαν. Τα έγραψαν πολλοί και όχι στην ίδια εποχή. Η Μαχαμπαράτα  διαμορφώνονταν επί οχτώ αιώνες, η Παλαιά Διαθήκη περισσότερους, λιγότερους η Αβέστα!  Θα μου  πείτε ότι η Αβέστα και η Παλαιά Διαθήκη δεν είναι ηρωικές αφηγήσεις με πλοκή. Είναι όμως η Μαχαμπαράτα, η οποία είναι δεκαπέντε φορές πιο εκτενής από την Παλαιά Διαθήκη!

Η Ιλιάδα, φίλες και φίλοι, δεν γράφτηκε ούτε υπαγορεύτηκε από τον Όμηρο μέσα σε λίγους μήνες ή σε λίγα χρόνια. Η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας δεν είναι η Ιλιάδα που καταγράφηκε για πρώτη φορά. Να τα ερωτήματα που προβάλλουν μπροστά μας αδυσώπητα και εύλογα:

Ποιά Ιλιάδα  καταγράφηκε γιά πρώτη φορά; Είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε κάποια εικασία;  Πότε έγινε η πρώτη καταγραφή; Πώς από αυτήν την Ιλιάδα φτάσαμε στη μνημειώδη Ιλιάδα, στο τελικό κείμενο; Πόσος χρόνος πέρασε από την καταγραφή της πρώτης Ιλιάδας μέχρι την οριστικοποίηση του κειμένου της μνημειώδους Ιλιάδας;

Θα απαντήσουμε αύριο σε αυτά τα ερωτήματα. Τώρα πάω στο θερμοκήπιο, όσο είναι πρωί.