(δυτική) Ουκρανία: η επιβολή της δουλοπαροικιακής γεωργίας από το ρωσικό απολυταρχικό Κράτος η αιτία του μίσους

ο λιστης (του Παύλου)

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα    

     Ο ουκρανικός κοινωνικός σχηματισμός διαμορφώθηκε ιστορικά στη σκιά του ρωσικού απολυταρχισμού, του ρωσικού απολυταρχικού Κράτους. Κι όταν λέω στη σκιά εννοώ ότι ήταν το αποτέλεσμα της επιβολής της δουλοπαροικιακής γεωργίας (του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής)  στη δυτική Ουκρανία από το ρωσικό απολυταρχικό Κράτος, το οποίο την είχε ήδη επιβάλει προ πολλού στα εδάφη του, την εποχή της Αικατερίνης Β’ (1729-1796)· επί των ημερών της εποικίστηκε και η ανατολική Ουκρανία από ρώσους αγρότες, στην οποία επίσης επιβλήθηκε η δουλοπαροικιακή γεωργία. Η εν λόγω επιβολή γέννησε το μίσος των Ουκρανών κατά του ρωσικού απολυταρχικού Κράτους και, αναπόφευκτα,  κατά των ρώσων γενικά. Από αυτό το μίσος προήλθε ο ουκρανικός εθνικισμός κι από αυτόν ο ουκρανικός φασισμός/ναζισμός.

     Πώς φτάσαμε όμως στην επιβολή της δουλοπαροικιακής γεωργίας; Τί σημαίνει επιβολή της δουλοπαροικιακής γεωργίας; Ποιά ήταν η πρότερη κοινωνική κατάσταση στη δυτική Ουκρανία και ποιες ήταν οι εξελίξεις που ακολούθησαν την εν λόγω επιβολή; Σε αυτά τα ερωτήματα θα απαντήσουμε σήμερα, φίλες και φίλοι.

        Όταν λέμε ευρωπαϊκή ιστορία, φίλες και φίλοι, εννοούμε την ιστορία τριών σαφώς διακριτών περιοχών της Ευρώπης που εμφανίζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά με κριτήριο τη γένεση (ή μη) του απολυταρχικού Κράτους. Για να κατανοήσουμε λοιπόν τη διαμόρφωση ενός συγκεκριμένου ευρωπαϊκού κοινωνικού σχηματισμού θα πρέπει να εξετάσουμε την ευρύτερη περιοχή στην οποία ανήκει.

    Η πρώτη περιοχή είναι η περιοχή της γένεσης του πρώιμου απολυταρχικού Κράτους και περιλαμβάνει την Ισπανία, τη Γαλλία, την Αγγλία, τη Ιταλία και τη Σουηδία.  Το απολυταρχικό Κράτος προέκυψε στις χώρες αυτές ως άμυνα των φεουδαρχών στην αποσύνθεση και παρακμή του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής λόγω της αδυναμίας του να επεκταθεί στον χώρο  αλλά κυρίως λόγω της επέκτασης της εμπορευματοποίησης, του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Το απολυταρχικό Κράτος αυτών των χωρών εμφανίζεται την εποχή που η πρόσοδος σε είδος αντικαθίσταται από την πρόσοδο σε χρήμα – είναι σαφέστατος ο μεταβατικός χαρακτήρας της χρηματικής προσόδου. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρατηρούμε στις εν λόγω χώρες οφείλονται στον διαφορετικό βαθμό αποσύνθεσης της δουλοπαροικίας και της επέκτασης της εμπορευματοποίησης. Ένα μόνο πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Στην Αγγλία, στα τέλη του 17ου αιώνα μόλις, η αστική επανάσταση ανέτρεψε τον αγγλικό απολυταρχισμό και οι κοινωνικές δυνάμεις που πρωταγωνίστηκαν ήταν οι εμπορευματοποιημένοι κατώτεροι ευγενείς (οι πρώτοι καπιταλιστές γαιοκτήμονες), η καπιταλιστική πόλη, οι αστοί χειροτέχνες και οι ελεύθεροι μικροκτηματίες. Ο χρόνος διάρκειας του απολυταρχισμού προσδιορίζονταν από το βαθμό επέκτασης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Όταν αυτός κυρίευσε κάθε κοινωνική πρακτική, το απολυταρχικό Κράτος μετεξελίχθηκε σε καπιταλιστικό. Οι σημερινοί βασιλιάδες της Ισπανίας, της Αγγλίας, της Σουηδίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας  είναι τα έσχατα θλιβερά και αξιοπερίεργα απομεινάρια του πρώιμου απολυταρχισμού, τα οποία ο καπιταλισμός διατήρησε στη ζωή για να κάνει πλάκα μαζί τους. Στη Γαλλία του αυτοκράτορα του κόψανε το κεφάλι, κάτι που έγινε και στην Αγγλία, μόνο που στην μεν πρώτη όλες οι απόπειρες επανόρθωσης απότυχαν, στη δε δεύτερη ήταν η καπιταλιστική ισχύς που άφησε περιθώριο επιβίωσης της μουσειακής βασιλείας.

     Η δεύτερη περιοχή είναι η περιοχή τής γένεσης του όψιμου απολυταρχικού Κράτους και περιλαμβάνει την Πρωσία, την Πολωνία, την Αυστρία και τη Ρωσία. Στις περιοχές αυτές το απολυταρχικό Κράτος εμφανίζεται όχι ως άμυνα στην προϊούσα αποσύνθεση και παρακμή του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής αλλά ως επίθεση, ως αναγκαία συνθήκη για την επιβολή και επέκταση του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής πάνω στις αγροτικές κοινότητες και τους ελεύθερους μικρούς αγρότες. Δεν θα ήθελα σε καμιά περίπτωση να σχηματίσετε την εντύπωση ότι στις περιοχές αυτές δεν υπήρχαν αριστοκράτες γαιοκτήμονες. Αυτό που παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον είναι να εξετάσουμε τί γαιοκτήμονες ήταν αυτοί, δηλαδή ποιοί και υπό ποίους όρους δούλευαν στα χωράφια τους, ποιο το μέγεθος της ισχύος τους, και, τέλος, να δώσουμε μια εξήγηση γιατί υπήρχαν πολλές και ισχυρές αγροτικές κοινότητες, και πολλοί ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες γης.

    Ο φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής επιβάλλεται στις υπό εξέταση περιοχές όταν στη Δύση και στον Βορρά άρχισε να παρακμάζει και να αποσυντίθεται. Η χρονική αυτή καθυστέρηση χρήζει ανάλυσης, όπως θα έγραφε κι ένας λάτρης της γενικής πτώσεως. Ο φεουδαλισμός διαμορφώθηκε κατά τον δέκατο μ. Χ. αιώνα και κατά τον 150 άρχισε να παρακμάζει λόγω της στασιμότητάς του και της επέκτασης της εμπορευματοποίησης, του καπιταλισμού. Προήλθε από τη σύνθεση του αποσυντιθέμενου και εξαρθρωμένου δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής και του γερμανικού τρόπου παραγωγής, ας μου επιτραπεί η έκφραση, ενός μεταβατικού τρόπου παραγωγής, που προέκυψε από τη μετάβαση από τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής στην καλλιέργεια της γης από κοινότητες στις οποίες η κοινωνική διαφοροποίηση δεν ήταν έντονη. Υπήρχαν κάποιοι λίγοι γαιοκτήμονες, όχι ιδιαίτερα ισχυροί, αλλά κυριαρχούσαν οι ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες γης. Όταν εισέβαλαν στα εδάφη της παραπαίουσας ήδη ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι γαιοκτήμονες αυτοί έγιναν φεουδαρχες και οι  μικροϊδιοκτήτες δουλοπάροικοι. 

    Η ίδια κοινωνική κατάσταση επικρατούσε στις περιοχές της Ανατολής, του όψιμου απολυταρχισμού. Οι γαιοκτήμονες ήταν λίγοι και όχι πολύ ισχυροί, δεν κατείχαν δηλαδή μεγάλες εκτάσεις γης.  Ήταν λίγοι και όχι ισχυροί για τρεις λόγους.  Πρώτον, το πλήθος των ελεύθερων μικροϊδιοκτητών αγροτών έβαζε όρια στην ισχύη τους, στην αρπαγή της γης. Δεύτερον: στα χωράφια των γαιοκτημόνων δούλευαν δούλοι, ναι, ναι, δούλοι. Το δουλεμπόριο άνθιζε στην υπό εξέταση περιοχή από το 1000 μέχρι το 1500, την εποχή της γένεσης και της ακμής του δυτικού φεουδαλισμού. Οι δούλοι προέρχονταν από τις περιοχές του νομαδικού ποιμενισμού της κεντρικής Ασίας, της βυζαντινής αυτοκρατορίας και των περιοχών που είχαν κατακτήσει οι ποιμένες του Ισλάμ. Πρωτεργάτες του δουλεμπορίου ήταν οι Σουηδοί, οι Πολωνοί και οι Ρώσοι – αυτοί εφοδιάζαν με δούλους τα κτήματα των γαιοκτημόνων. Μετά το 1500, οι πηγές του δουλεμπορίου  στέρεψαν εξ αιτίας της οθωμανικής επέκτασης. Η αδυναμία εφοδιασμού με νέους δούλους ανάγκασε τους γαιοκτήμονες να στραφούν στη αρπαγή της γης των αγροτικών κοινοτήτων, στην υποδούλωση των ελεύθερων μικροϊδιοκτητών και την μετατροπή τους σε δουλοπάροικους, που ήταν υποχρεωμένοι να παραδίδουν ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής, να εργάζονται χωρίς αμοιβή στα χτήματα των γαιοκτημόνων και να υπηρετούν στoν στρατό. Οι αγρότες  απάντησαν με δύο τρόπους: με εξεγέρσεις, οι οποίες όλες πατάχθηκαν με βάναυση ωμότητα, και με τη φυγή, λόγω της ύπαρξης τεράστιων γαιών ανατολικά της Ρωσίας, στις οποίες κατέφευγαν και πρώσοι και πολωνοἰ και ρώσοι αγρότες. Αυτή την εποχή αρχίζει και ο σταδιακός εποικισμός της Σιβηρίας.

     Την εποχή λοιπόν αυτοί οι ισχυρότεροι γαιοκτημονικοί οίκοι παίρνουν την πρωτοβουλία να  συγκροτήσουν Κράτος, στρατό δηλαδή, ο οποίος δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς φορολογικό μηχανισμό, για να αντιμετωπίσουν την ισχύ των αγροτικών κοινοτήτων και του πλήθους των ελεύθερων μικρών αγροτών. Θα παραθέσω δύο πολύ γνωστά παραδείγματα: Στην Αυστρία, ο οίκος των Αψβούργων ίδρυσε το απολυταρχικό κράτος, τον 14ο αιώνα, και διατήρησε τον έλεγχό του για πάνω από πέντε αιώνες! Στη Ρωσία, ο οίκος των Ρωμανώφ ανέλαβε τον έλεγχο του διαμορφωνόμενου Κράτους, το 1613,  και τον έχασε το 1917! Τα γνωρίζετε όλα αυτά. Εάν εξαιρέσουμε την Πολωνία, στην οποία δεν υπήρξε απολυταρχικό Κράτος, λόγω της συνεχούς εναλλαγής των κατακτητών και της συνεργασίας των ντόπιων γαιοκτημόνων με τους κατακτητές, στις άλλες περιοχές η επιβολή του  φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής ήταν έργο του απολυταρχικού Κράτους. Οι λιγότερο ισχυροί γαιοκτήμονες αντιδρούσαν με ιδιαίτερη σφοδρότητα στην φορολόγησή τους από του νεοπαγές απολυταρχικό Κράτος αλλά οι συνεχείς εξεγέρσεις και η φυγή των αγροτών ένωνε όλη την γαιοκτημονική τάξη, έως ότου αναγκάστηκαν να συναινέσουν.

      Η πλάκα είναι ότι στις περιοχές αυτές ήταν το απολυταρχικό Κράτος αυτὀ που συνέβαλε στην επέκταση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και εξωθήθηκε στην κατάργηση της δουλοπαροικίας παραμένοντας απολυταρχικό Κράτος. Η ρώσικη επανάσταση του 1917  δεν ήταν μια επανάσταση κατά ενός καπιταλιστικού Κράτους αλλά κατά ενός απολυταρχικού Κράτους που επιβίωνε την ώρα που επεκτείνονταν ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Το απολυταρχικό Κράτος δεν είχε προλάβει να μετεξελιχθεί σε καπιταλιστικό – ή βρισκόταν στα σπάργανά του. Η μετεξέλιξη ολοκληρώθηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του προλεταριάτου υπό την διεύθυνση των μπολσεβίκων!  Ο σοσιαλισμός ήταν κρατικός καπιταλισμός. Και κατέρρευσε όταν οι εξαθλιωμένοι παραγωγοί πήγαιναν στη δουλειά, έξυναν τ’ αρχίδια τους  και το μουνί τους κι άρπαζαν ό,τι μπορούσαν για να το πουλήσων στη μαύρη αγορά (αδιαφορία, παθητικότητα, σαμποτάζ, απαλλοτρίωση κοινωνικού πλούτου που ανήκει στο Κράτος).

     Και μετά από όλα αυτά, φτάσαμε και στην Ουκρανία. Πριν δούμε τι συνέβη ας παραθέσουμε κάποιες πληροφορίες γι αυτή τη χώρα και την κοινωνική κατάσταση την εποχή της επιβολής της δουλοπαροικιακής γεωργίας από το απολυταρχικό Κράτος των Ρωμανώφ.

    Ουκρανία σημαίνει παραμεθόριος χώρα και την αποκαλούσαν με αυτόν τον τρόπο γιατί ήταν κάτι μακρινό και άγνωστο για τους ευγενείς και τους δουλοπάροικους της Ρωσίας και ειδικότερα της ευρύτερης περιοχής της Μόσχας και της Αγίας Πετρούπολης. Μέχρι λίγο πριν το 1800,  η ανατολική Ουκρανία ήταν στέπα (στέπα στα ρωσικά σημαίνει ‘έρημος’), τμήμα μιας αχανούς στέπας, της στέπας του Πόντου, που εξαπλώνεται από τα Ουράλια στην ανατολή μέχρι την Λευκορωσία και την Ουγγαρία. Η στέπα αυτή θεωτείται η κοιτίδα των Ινδοευρωπαίων και ήταν πάντοτε η βάση εξόρμησης των νομάδων ποιμένων προς το νότο (Βυζαντινή αυτοκρατορία) και προς τη δυτική Ευρώπη – με κύρια και προωθημένη βάση εξόρμησης τη στέπα της Ουγγαρίας. Κι ενώ η Ουγγαρία και Λευκορωσία μετατράπηκαν σε καλλιεργήσιμη γη μέχρι το 1700, το αργότερο, η ανατολική Ουκρανία παρέμεινε στέπα λόγω της ύπαρξης ενός τουρκόφωνου ποιμενικού φύλου, των Τατάρων, οι οποίοι κληρονόμησαν την αυτοκρατορία των Μογγόλων του Ταμερλάνου σε αυτή την περιοχή και με ορμητήριο την Κριμαία εμπόδιζαν επί αιώνες τον εποικισμό της στέπας. Στα μέσα όμως του 180υ αιώνα, η Αικατερίνη η Β η Μεγάλη, διαθέτοντας ισχυρό στρατό με πυροβόλα τους γάμησε το μουνί που τους πέταγε και τους περιόρισε στη Κριμαία – το έργο της το συνέχισε ο Μέγας Στάλιν, ο οποίος τους τον έχωσε πιο βαθιά και τους εξόρισε στη Σιβηρία – σήμερα στη Κριμαία ζούνε μόνο μερικές χιλιάδες.

   Στη δυτική Ουκρανία είχαν εγκατασταθεί σλαβικές ποιμενικές κοινότητες,  στις οποίες η κοινωνική διαφοροποίηση δεν ήταν έντονη, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον ποιμενισμό και να στραφούν στην καλλιέργεια της γης μιας και τα ορεινά και ημιορεινά εδάφη της περιοχές δεν επέτρεπαν την αναπαραγωγή του ποιμενισμού. Οι γαιοκτήμονες, οι ατομάνοι, όπως και στις άλλες περιοχές του όψιμου απολυταρχισμού, δεν ήταν ισχυροί, λόγω του πλήθους των ελεύθερων μικροϊδιοκτητών γης, με αποτέλεσμα όχι μόνο να μην εκκινήσει μια διαδικασία συγκρότησης ενός απολυταρχικού Κράτους αλλά και η χώρα να περνάει από τον έναν  κατακτητή στον άλλον.  Στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα  η Ουκρανία ανήκε στην γειτονική Πολωνία· το 1653 οι ελεύθεροι ακόμα ουκρανοί αγρότες εκδήλωσαν την πίστη τους στο ρωσικό απολυταχικό Κράτος με αποτέλεσμα να ξεσπάσει πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Πολωνίας, που έληξε το 1667: η Ρωσία απέκτησε την (ακατοίκητη και έρημη) ανατολική Ουκρανία.  Έναν αιώνα μετά, το απολυταρχικό Κράτος παίρνει την πρωτοβουλία αφενός να επιβάλει στη δυτική Ουκρανία την δουλοπαροικιακή γεωργία με αποτέλεσμα την ισχυροποίηση των ντόπιων γαιοκτημόνων (των προγόνων των σημερινών ουκρανών μεγιστάνων – καπιταλιστών γαιοκτημόνων και βιομηχάνων)  και αφετέρου να εποικίσει με ρώσους γαιοκτήμονες και δουλοπάροικους την ανατολική Ουκρανία, αφού πρώτα εκδιώχτηκαν οι οθωμανοί από τα παράλια του ουκρανικού Πόντου  και προσαρτήθηκε η Κριμαία (1783). Συντονιστής του εποικισμού της ουκρανικής ανατολικής στέπας ήταν ο Ποτέμκιν – ο εποικισμός αυτός ήταν η μεγαλύτερη ενιαία εκχέρσωση στην ιστορία της ευρωπαϊκής φεουδαρχικής γεωργίας. Σήμερα η Ουκρaνία είναι ένας από τους μεγαλύτερους σιτοβολώνες του πλανήτη – παράγει το 25% της τροφής της ρωσικής Ομοσπονδίας. Έναν αιώνα αργότερα, στην ανατολική Ουκρανία εμφανίστηκαν οι πρώτες βιομηχανίες αλλά η επέκταση του καπιταλισμού σε αυτή την περιοχή ήταν έργο του παλλαϊκού ρωσικού σοσιαλιστικού Κράτους που βρίσκονταν στα πρόθυρα του κομμουνισμού. 

    Ενώ οι ουκρανοί αγρότες τάχθηκαν με το μέρος του πιο ισχυρού ρωσικού απολυταρχικού Κράτους κι όχι με τους πολωνούς ισχυρούς γαιοκτήμονες, αυτό τους αντάμειψε με την υποδούλωσή τους, με την δουλοπαροικιοποίησή τους. Εκεί που ήταν ελεύθεροι βρέθηκαν να υφίστανται μια εκμετάλλευση και μια καταπίεση τόσο στυγνή και βάναυση όσ0 και στις άλλες περιοχές του όψιμου ανατολικού απολυταρχισμού, για να μη πούμε πολύ χειρότερη: ενώ η αγγαρεία ήταν τρεις μέρες  τη βδομάδα στη δυτική φεουδαρχία εδώ ήταν έξι!  Δούλευαν και στα χωράφια τους και στα χωράφια των γαιοκτημόνων. Οι αγρότες της δυτικής Ουκρανίας ουδέποτε λησμόνησαν την απώλεια την ελευθερίας τους θεωρώντας υπεύθυνο τον ρωσικό απολυταρχισμό. Το μίσος πέρασε από γενιά σε γενιά, θρέφοντας και αυξάνοντας τον εθνικισμό. Οι ουκρανοί δεν έχασαν ευκαιρία να εκδηλώσουν έμπρακτα το μίσος τους και τον εθνικισμό τους κατά των Ρώσων συνεργαζόμενοι με τους ναζιστές του Χίτλερ. Μια δεύτερη ευκαιρία τους δόθηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας. Την εκδίπλωση αυτής της ευκαιρίας ζούμε αυτές τις μέρες.

    Είναι βέβαιο ότι οι ισχυροί γαιοκτήμονες και βιομήχανοι καπιταλιστές της Ουκρανίας συνεργάζονται με τους δυτικούς αφού πρώτα αυτοί και τους τα ακούμπησαν χοντρά και υποσχέσεις τους έδωσαν. Χρησιμοποιούν τα αντιρωσικά αισθήματα, τον εθνικισμό για να συνδέσουν το μέλλον τους με το μέλλον των ισχυρών της Δύσης. Για να απομακρυνθούν από τη σκιά της Ρωσίας εξοπλίζουν και ενθαρρύνουν τους εθνικιστές/ακροδεξιούς/φασίστες/ναζιστές αλλά δεν θα αργήσει η μέρα που θα αναγκαστούν να βάλουν την ουρά στα σκέλια τους. Η Ρωσία δεν πρόκειται να  αποδεχτεί την απώλεια της πλούσιας ανατολικής Ουκρανίας και της στρατηγικής, γεωπολιτικής  σημασίας Κριμαίας και δεν θα κάνει πίσω.

  Όποιος θα κάνει πίσω, τη μάμησε!

Υπάρχει και μια τρίτη περιοχή αλλά δεν είναι του παρόντος. Μια περιοχή της Ευρώπης στην οποία δεν υπήρξε ούτε φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής ούτε (αμυντικό ή επιθετικό) απολυταρχικό Κράτος αλλά μια εκδοχή του ασιατικού τρτόπου παραγωγής και ο οθωμανικός δεσποτισμός : τα Βαλκάνια, ο οίκος του Ισλάμ.

Οπότε, αναριωτόμαστε: τι εννοούμε όταν λέμε ελληνικός καπιταλισμός;

Αύριο πάλι. Ομίχλη-γιαούρτι να τη κόβεις με το μαχαίρι. Ξάπλα, διάβασμα, περπάτημα και παιχνίδι με  τα παιδιά και τον Ζόρι.