το κιτρινο το γαλαζιο τοπρασινο και το ροζ
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Όταν λέμε σήμερα Όμηρος εννοούμε έναν ποιητή που έζησε περί το 750-700 π. Χ. και συνέθεσε την Ιλιάδα – και την Οδύσσεια. Αυτό μαθαίνουμε στο σχολείο. Κάποια άλλα πράγματα δεν τα μαθαίνουμε, δεν μας τα διδάσκουν. Δεν μας τα μαθαίνουν γιατί θέτουν εν αμφιβόλω το καθιερωμένο μοντελάκι του τυφλού και σοφού και μεγαλοφυούς ποιητή. Εάν ζούσαμε όμως στην αρχαία Ελλάδα του 5ου π. Χ. και μετά αιώνα, με τη λέξη Όμηρος δεν θα εννοούσαμε μόνο τον ποιητή που έζησε κάποτε, πριν πολλούς αιώνες, αλλά θα εννοούσαμε κι ένα λογοτεχνικό είδος, την ηρωική ποίηση. Μαθαίνουμε στο σχολείο ότι ο Όμηρος έγραψε
την Ιλιάδα, την Οδύσσεια και άλλα έργα, από τα οποία άλλα σώζονται αποσπασματικά κι από άλλα σώζονται μόνο οι τίτλοι ή μερικοί στίχοι. Όταν δεν γνώριζαν την πατρότητα ενός κειμένου της ηρωικής ποίησης, την απέδιδαν στον Όμηρο· αυτό που έκαναν όμως στην πραγματικότητα ήταν να το κατατάξουν στην ηρωική ποίηση. Για να είμαστε ακόμα πιο σαφείς, δεν ρωτούσαν, τίνος είναι αυτό, ποιός το έγραψε αυτό αλλά τί είναι αυτό; Όμηρος, ηρωική ποίηση. Κι όταν έλεγαν Ησίοδος δεν εννοούσαν μόνο κάποιον ποιητή Ησίοδο αλλά και την θρησκευτική, διδακτική ποίηση συντεθειμένη σε δακτυλικό εξάμετρο.
Μετά από πολλούς αιώνες ερευνών καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν συντέθηκαν από τον ίδιο ποιητή. Σε αυτό το ζήτημα υπάρχει σχεδόν γενική ομοφωνἰα. Ένα από τα πολλά ερωτήματα που συνθέτουν το ομηρικό ζήτημα απαντήθηκε. Για όλα τα άλλα οι έρευνες και οι διαμάχες συνεχίζονται και θα συνεχίζονται για πολλά χρόνια ακόμα. Ένα από τα ερωτήματα αφορά τον τρόπο σύνθεσης της Ιλιάδας· έχουν διατυπωθεί δύο θεωρίες: η μία ισχυρίζεται ότι κάποιος ποιητής περί το 750-700 π. Χ. κάθισε κάτω, άρχισε να συνθέτει την Ιλιάδα (με τη βοήθεια της γραφής ή όχι· ο ίδιος έγραφε ή υπαγόρευε σε άλλον) και μετά από κάποιο χρονικό διάστημα το κείμενο τελείωσε κι έμεινε στην αιωνιότητα – η θεωρία αυτή ονομάζεται θεωρία της ενιαίας σύνθεσης.
Μια δεύτερη θεωρία υποστηρίζει ότι η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας ήταν το αποτέλεσμα μιας μακράς εξελικτικής διαδικασίας που διήρκεσε πάνω από δύο αιώνες, με επεκτάσεις, επανασυνθέσεις, αναθεωρήσεις, παρεμβολές από πολλούς ποιητές – η θεωρία αυτή ονομάζεται θεωρία της πολλαπλής πατρότητας. Εάν διαβάσετε μια φορά την Ιλιάδα μεταφρασμένη, δεν θα έχετε κανέναν ενδοιασμό να υποστηρίξετε τη θεωρία της ενιαίας σύνθεσης. Εάν όμως μελετήσετε την Ιλιάδα, κι αν λάβετε υπόψη σας κάποιες εξωτερικές μαρτυρίες, τότε θα ταχθείτε με το μέρος της θεωρίας της πολλαπλής πατρότητας, εκτός εάν, για ιδεολογικούς λόγους, δεν θέλετε να αμφισβήτησε το (αριστοκρατικής προέλευσης) στερεότυπο του σοφού και μεγαλοφυούς ποιητού. Εάν δεν το θυμάστε, σας το υπενθυμίζω: τον τρίτο και δεύτερο π. Χ. αιώνα υπήρχαν τόσες πολλές και διαφορετικές Ιλιάδες που οι γραμματικοί της Αλεξάνδρειας τις ταξινόμησαν κατ’ αρχήν σε αυτές που κατείχαν ιδιώτες, κατά κύριο λόγο αριστοκράτες, και αυτές που κατείχε κάθε πόλη ξεχωριστά!
Σύμφωνα με τη θεωρία της ενιαίας σύνθεσης, φίλες και φίλοι, η ραψωδία Α γράφτηκε (συντέθηκε) πρώτη, μετά η Β, η Γ, ώσπου φτάσαμε μια όμορφη μέρα στην Ω. Πολύ λογικός συλλογισμός. Κι όμως! Η ραψωδία Α που διαθέτουμε είναι από τα τμήματα της Ιλιάδας που συντέθηκαν πολύ όψιμα , κατά τον έκτο π. Χ. αιώνα, λίγες δεκαετίες πριν την γένεση της τραγωδίας στην Αθήνα. Αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο έχω καταλήξει και σήμερα θα επιχειρηματολογήσω υπέρ αυτού. Για να μην παρεξηγηθούμε: δεν υποστηρίζω ότι η Ιλιάδα δεν διέθετε κάποια αρχή, κάποια ραψωδία Α, όποια κι αν ήταν αυτή, για όνομα του Δία, αλλά ότι η ραψωδία Α που υπήρχε αναθεωρήθηκε, επανασυντέθηκε, επεκτάθηκε – με λίγα λόγια, ξαναδουλεύτηκε. Εάν είναι έτσι, τότε οφεἰλουμε να απαντήσουμε σε κάποια ερωτήματα. Γιατί υποστηρίζεις ότι η μέχρι τότε υπάρχουσα ραψωδία Α ξαναδουλεύτηκε; Υπάρχουν ενδείξεις επανασύνθεσης; Γιατί να ξαναδουλευτεί; Υπάρχουν απομεινάρια της προηγούμενης ραψωδίας; Κι αν ξαναδουλεύτηκε, πώς ξαναδουλεύτηκε; Ο ποιητής παραμένει πιστός στην τεχνική της σύνθεσης της ηρωικής ποίησης ή μήπως υπάρχει κάποιο έντονο καινοφανές χαρακτηριστικό; Μπορούμε να εικάσουμε πότε έγινε αυτό το ξαναδούλεμα, η αναθεώρηση, η επανασύνθεση;
Σε αυτά τα ερωτήματα θα απαντήσουμε σήμερα, φίλες και φίλοι – αν δεν προλάβουμε, μάλλον δεν θα προλάβουμε, θα συνεχίσουμε αύριο το πρωί. Ας δούμε όμως πρώτα, άκρως συνοπτικά, την υπόθεση της Ιλιάδας. Κατά το ένατο έτος της πολιορκίας μιας πόλης από έναν συμμαχικό στρατό, ο αρχηγός όλου του στρατού, ο Αγαμέμνων, και ο αρχηγός του ισχυρότερου στρατεύματος που συμμετέχει στη συμμαχία, ο Αχιλλεύς, τσακώνονται με αφορμή τη διανομή της λείας και ο δεύτερος για να εκδικηθεί τον πολέμαρχο για τις προσβολές που υπέστη παίρνει την απόφαση να σταματήσει να πολεμά και αποσύρεται στο καλύβι του, μειώνοντας με αυτόν τον τρόπο την ισχύ του συμμαχικού στρατού. Να τι είχε στο μυαλό του ο Αχιλλεύς: με την απόσυρσή μου, οι Τρώες θα νικήσουν και ο Αγαμέμνων θα έρθει να με παρακαλέσει γονατιστός να επιστρέψω στο πεδίο της μάχης. Οι Τρώες πράγματι επελαύνουν, πολιορκούν τους πολιορκητές και καίνε ένα καράβι – θανάσιμος κίνδυνος! Ο κολλητός και συμπολεμιστής του Αχιλλέως Πάτροκλος τον ικετεύει να επιστρέψουν στο πεδίο της μάχης αλλά το μόνο που δέχεται ο Αχιλλεύς είναι να υποχωρήσει στην πρόταση να αναλάβει την ηγεσία του στρατεύματος ο Πάτροκλος και να τρέξει να βοηθήσει τους Αχαιούς που βρίσκονταν σε απελπιστική κατάσταση. Απωθεί τους Τρώες αλλά πεθαίνει. [Ο Αχιλλεύς επιστρέφει στο πεδίο της μάχης για να εκδικηθεί τον θάνατο του κολλητού του, και σκοτώνει τομ Έκτορα.]
Αυτή είναι η βασική πλοκή της Ιλιάδας, φίλες και φίλοι. Πάνω σε αυτή την πλοκή έχει οικοδομηθεί ένα μνημειώδες λαβυρινθώδες οικοδόμημα μέσα στο οποίο δυσκολεύονται να κινηθούν ακόμα και οι μελετητές της Ιλιάδας που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους σε αυτήν. Η πλάκα είναι ότι το λαβυρινθώδες της Ιλιάδας επικαλούνται ως επιχείρημα και οι δύο θεωρίες: οι της ενιαίας σύνθεσης διατείνονται ότι μόνον ενός ανθρώπου, και δή μεγαλοφυούς, θα μπορούσε να ήταν έργο αυτός ο λαβύρινθος· οι άλλοι θεωρούν ότι αυτό το λαβυρινθώδες αποτελεί την ασφαλέστερη μαρτυρία της μακροχρόνιας και από πολλούς ποιητές, άνισης αξίας, διαμόρφωσης του μνημειώδους κειμένου.
Εκείνο που μας ενδιαφέρει προς το παρόν είναι η αρχή της, η έρις μεταξύ του Αγαμέμνονος και του Αχιλλέως, την οποία ο ποιητής αφηγείται με απλότητα και σαφήνεια. Αυτή είναι η πρώτη εικόνα που σχηματίζουμε. Εάν όμως έρθουμε πιο κοντά και σκύψουμε πάνω από το κείμενο θα δούμε φοβερά και τρομερά πράγματα. Το πιο φοβερό και τρομερό είναι το εξής: μόλις τελειώσουμε την ανάγνωση της Α, θα αναφωνήσουμε με απορία και έκπληξη: μα είναι ηρωική ποίηση αυτό που διαβάζουμε; Είναι ήρωες ο Αγαμέμνων και ο Αχιλλεύς σε αυτή τη ραψωδία;
Πριν απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, θα πρέπει να εξετάσουμε πως φτάσαμε στο σημείο να τα διατυπώσουμε. Η ραψωδία Α η ίδια, όπως είναι συντεθειμένη, θα πρέπει να μας τα υποβάλει. Και η απάντηση είναι η εξής: στη ραψωδία Α και διαβάζουμε και δεν διαβάζουμε ηρωική ποίηση· ο Αγαμέμνων και ο Αχιλλεύς είναι και δεν είναι ήρωες. Τί υποδηλώνουν αυτές οι επισημάνσεις; Υποδηλώνουν κάποια μεταβατικότητα! Ποιά όμως; Να ποια:
Η ραψωδία Α είναι μια έξοχη μαρτυρία της μετάβασης από την ηρωική ποίηση στην τραγωδία, μια συγκλονιστική μαρτυρία για το τέλος της ηρωικής ποίησης και τη γένεση της τραγωδίας.
Θα συνεχίσω αύριο το πρωί· μαγειρεύω τραχανά για τα παιδιά και φεύγω να φρεζάρω – εάν δεν βρέξει.
Η έννοια “ραψωδία Α” δεν υπήρχε κάν πριν τα ελληνιστικά χρόνια, έτσι δεν είναι? Εκτός άν εννοείς τους X πρώτους στίχους κτλ. Και by the way δεν είναι τόσο σαφές ότι έχουμε κατασταλάξει στο ότι η Ιλιαδα και Οδυσσεια γράφτηκαν απο διαφορετικά άτομα. Καμιά παραπομπή αν έβαζες απο καιρού είς καιρόν θα ήταν καλά.
Ναι, Γιώργο, τον 5ο και 4ο αιώνα π. Χ. η Ιλιάδα δεν ήταν χωρισμένη σε ραψωδίες. Κάποια στιγμή, τους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες, λόγω του μεγέθους της Ιλιάδας, θεωρήθηκε αναγκαία προϋπόθεση ο χωρισμός της σε τμήματα για να γίνει πιο προσιτή η μελέτη της. Μπορούμε σήμερα να κατανοήσουμε τα κριτήρια της κατάτμησης του κειμένου: το μέγεθος και η αυτοτέλεια των επεισοδίων. Υπάρχουν ραψωδίες (η Α, η Ι, η Κ, η Ω λόγου χάριν) που είναι αυτοτελείς· άλλες όμως δεν μπορούν να σταθούν μόνες τους (Η-Θ, Υ-Φ, Π-Ρ). Όταν λέμε ραψωδία εννοούμε ένα συγκεκριμένο τμήμα του κειμένου και της δίνουμε ένα γράμμα της αλφαβήτου (κεφαλαία για την Ιλιάδα, μικρά για την Οδύσσεια) για να μπορούμε να κάνουμε τις παραπομπές μας. Λέω λοιπόν ότι το πρώτο επεισόδιο της Ιλιάδας (‘ραψωδία Α’ ) ξαναδουλεύτηκε πολύ όψιμα, στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα, την εποχή του Πεισιστράτου, και στα σημειώματα που θα ακολουθήσουν θα εκθέσω τα επιχειρήματά μου.
Οι περισσότεροι ομηριστές σήμερα δέχονται ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν έχουν συντεθεί από το ίδιο πρόσωπο (ή τα ίδια πρόσωπα, εάν δεχθούμε την πολλαπλή πατρότητα και των δύο κειμένων. Δεσμεύομαι ότι από το επόμενο σημείωμα θα αναφέρω τις βασικότερες μελέτες που καταπιάνονται με τα υπό εξέταση κάθε φορά ζητήματα.