πολιτικός φορμαλισμός της αφέλειας: η Σαντάλ Μουφ παίζει με τα κουβαδάκια της στην άμμο με γυρισμένη την πλάτη στα [τεράστια] κύματα

οι κυνοδοτνες του τερατος (του Παύλου)

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα  

   Είτε έχετε διαβάσει (τα δύο μεταφρασμένα βιβλία, ή περισσότερα,  της ) Σαντάλ Μουφ είτε όχι, θα ήθελα να συνοψίσω άκρως αδρομερώς τον πυρήνα, την κεντρική ιδέα της πολιτικής της θεωρίας ώστε να νιώσουμε άνετα και εσείς και εγώ, να περάσουμε καλά δηλαδή, γιατί άμα γράφεις ή διαβάζεις και δεν περνάς καλά, μάμησέ τα, φίλες και φίλοι, μάμησέ τα!

    Πριν το κάνω θα ήθελα να παρουσιάσω την Σαντάλ Μουφ και να υπενθυμίσω ότι,  όταν γράφουμε, απευθυνόμαστε σε κάποιον, σε κάποιους. Έμμεσα, ενδέχεται να διαβάσουν κι άλλοι αυτά που γράφει ένας, μία συγγραφέας αλλά υπάρχει πάντα, κι ας μην το ομολογεί – το τονίζει το περιεχόμενο των γραπτών του-  κάποιος βασικός αποδέκτης. Και, ως μαρξιστής αναρχοκομμουνιστής, οφείλω να αναρωτηθώ γιατί γράφει αυτά που γράφει, ποιο είναι το ίδιο όφελος, ποιο είναι το συμφέρον του/της. Σε

 αυτό το ερώτημα θα απαντήσω ευθύς αμέσως: αυτά που γράφει και υποστηρίζει η Σανταλ Μουφ τα γράφει και τα υποστηρίζει διότι είναι ακαδημαϊκός και θέλει να συνεχίσει να είναι ακαδημαϊκός. Αυτά που γράφει της εξασφαλίζουν και δουλειά και χρήμα και ισχύ και φήμη. Εγώ δεν μπορώ να φανταστώ τον εαυτό μου να πηγαίνει το πρωί στο Πανεπιστήμιο να διδάξω ή στο πολιτικό μου γραφείο – δεν μπορώ, πώς να το κάνουμε δηλαδή. Εγώ το πρωί θέλω να πηγαίνω στο κήπο, στα χωράφια, στο δάσος· εάν βρέχει, θα διαβάσω, θα μαγειρέψω και αν βρίσκεται κάνας φίλος, καμιά φίλη στο σπίτι να πιούμε και να συζητήσουμε, να κάνουμε καλή παρέα, να ζήσουμε τον κομμουνισμό τώρα. Εγώ γράφω για φίλους και φίλες που γνωρίζω ή δεν γνωρίζω αλλά θα ήθελα να γνωρίσω – και,  δόξα τη Ζωή, μέσα στα πέντε χρόνια της ύπαρξης της Κακιάς Σχολής γνώρισα, ἐφαγα και ήπια με φίλους και φίλες και αυτό θα συνεχίσω να κάνω έως ότου, αφού εκπνεύσει το Ατίποτα,  επιστρέψω στο αχανές και ερεβώδες και θλιβερό Τίποτα, από το οποίο ήρθα, όπως κι εσείς, φίλες και φίλοι, για να μπω στο χορό των νεκρών που χορεύουν γύρω από τη Γη, ήρεμοι αλλά θλιμμένοι.  

     Η Σαντάλ Μουφ (Chantal  Mouffe) έχει γεννηθεί στο Βέλγιο και διδάσκει πολιτική θεωρία στην Αγγλία, στο πανεπιστήμιο του Γουεστμίνστερ (Westminster). Έχει γράψει πολλά βιβλία στα οποία εκθέτει την πολιτική θεωρία της (θα τα παραθέσω στο τέλος) – δύο από αυτά έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά. Αφού εξέθεσα τη γνώμη μου γιατί γράφει, ας δούμε σε ποιον απευθύνεται και τι υποστηρίζει. Εάν θεωρήσετε ότι δεν την έχω κατανοήσει ή την παρερμηνεύω, εδώ είμαστε.

    Η Μουφ απευθύνεται αρχικά και κυρίως στον Κύριο. Ποιός είναι αυτός ο Κύριος; Είναι εκείνος ο Κύριος, ο  ζάμπλουτος καπιταλιστής και υπουργός του, απογόνου μαύρων σκλάβων, Κυρίου Ομπάμα, εκείνος που δήλωσε ευθαρσώς ότι υπάρχει ταξική πάλη και ότι νικητής είναι πάντα ο Κύριος. Όταν ασχολούμαστε με την πολιτική θεωρία, το πρώτο ερώτημα στο οποίο οφείλουμε να απαντήσουμε είναι γιατί ο Κύριος είναι πάντα ο νικητής. Και: είναι πάντα νικητής, δεν έχει ηττηθεί ποτέ; Εάν μας δοθεί η ευκαιρία,  θα απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα· εάν όχι, θα το κάνουμε κάποιο άλλο  πρωινό. Πώς όμως φτάνω στο συμπέρασμα ότι απευθύνεται στον Κύριο καπιταλιστή και το πολιτικό του προσωπικό; Αυτά που υποστηρίζει με παρωθούν να καταλήξω στο παραπάνω συμπέρασμα. Τί λέει στον Κύριο;

    Λέει: Κύριε, δεν είσαι πολέμιος, εχθρός (enemy) του Υποτελούς, είσαι  αντίπαλος (adversary). Αυτό αφορά και εσάς, ώ Υποτελείς. Εάν θεωρείς τον εαυτό σου πολέμιο, οφείλεις να πάψεις να τον θεωρείς· κι όσοι άλλοι θεωρείτε ότι είστε ή συμπεριφέρεστε ως πολέμιοι, να πάψετε να είστε ή να συμπεριφέρεστε ως πολέμιοι. Η Μουφ αναγνωρίζει ότι ο ανταγωνισμός είναι μια οντολογική κατάσταση, μια κατάσταση που δεν μπορεί να εκλείψει. Εάν όμως αυτός ο ανταγωνισμός εξαντλείται και παραμένει ένας ανταγωνισμός μεταξύ των πολεμίων, τότε υπάρχει ο κίνδυνος να εξαλειφθεί. Επειδή όμως πρόκειται για οντολογική κατάσταση, δεν θα εξαλειφθεί· εάν εξαλειφθεί, τότε μύρια δεινά θα προκύψουν. Ένα από αυτά είναι η εξαφάνιση της δημοκρατίας. Ο ίδιος κίνδυνος υπάρχει κι εάν αδιαφορήσουμε για τον ανταγωνισμό. Τί πρέπει να κάνουμε; Να μετατρέψουμε τον ανταγωνισμό σε αγωνισμό (agonism), από ανταγωνιστές να γίνουμε αγωνιστές (agonists) – ο ανταγωνισμός να γίνει αγώνας (agon). Εάν το κάνεις, Κύριε, εάν το κάνετε, Υποτελείς, εάν το κάνουμε όλοι μας, θα εξασφαλίσουμε μια ριζοσπαστική, πλουραλιστική δημοκρατία. Αυτός είναι ο αγωνιστικός πλουραλισμός (agonistic pluralism) της Μουφ·  αυτή είναι η αγωνιστική προσέγγιση (agonistic approach) της δημοκρατίας. Με άλλα λόγια: δεν πρέπει να σφαζόμαστε μεταξύ μας αλλά να αγωνιζόμαστε, να συγκρουόμαστε σε πολιτικό επίπεδο πολιτισμένα. Δεν εξοβελίζει τη σύγκρουση, την αποδέχεται, αλλά την περιορίζει μέσα σε πολιτισμένα πλαίσια. Αφού πρόκειται για αγώνα, κάποιος θα νικήσει, προσωρινά όμως· και για να νικήσει θα πρέπει να εξασφαλίσει την πολιτική και ιδεολογική  ηγεμονία. 

      Εάν συμπύκνωνα σε δύο λέξεις την πολιτική θεωρία της Μουφ, οι δύο αυτές λέξεις θα ήταν: φορμαλισμός και αφέλεια. Και τα δύο μου προκαλούν μια τάση για εμετό. Ασφαλώς και θα εξηγήσω γιατί.

     Φαίνεται πως η Μουφ δε βλέπει καλά· εάν έβλεπε καλά, θα έρριχνε ένα βλέφαρο στην Ιστορία και θα διαπίστωνε ότι ο Κύριος ήταν  μαχαιροβγάλτης και φονιάς, αδίστακτος και ανηλεής. Σήμερα είναι;  Αύριο θα είναι; Τι λέτε, εσείς, φίλες και φίλοι;  Εγώ λέω ότι ήταν, είναι και θα είναι. Εάν ο Υποτελής εξεγερθεί ή επαναστατήσει, δεν έχει κανένα ενδοιασμό να του κόψει το κεφάλι· δεν είχε, δεν έχει και δεν θα έχει. Εάν κάποτε ο Κύριος χρειάζονταν τους Υποτελείς και τους έσφαζε μόνο όταν επαναστατούσαν και πολλές φορές επιλεκτικά και για παραδειγματισμό (εκφοβισμό), σήμερα τους περισσότερους δεν τους χρειάζεται, είναι άχρηστοι, είναι περιττοί και τους εξοντώνει με πολλούς τρόπους. Είμαστε ακόμα στην αρχή της εξόντωσης – αύριο θα μας εξοντώνει σαν τις μύγες. Θα δεχτεί ποτέ να απαρνηθεί τη χρήση των όπλων για να εξασφαλίσει την αναπαραγωγή και ενίσχυση της Κυριαρχίας του; Ουδέποτε – λέω εγώ. Ποτέ των ποτών. Η Μουφ θεωρεί ότι πρέπει να το κάνει. Η Μουφ φιλοδοξεί να βάλει κανόνες στον Κύριο, να τον περιορίσει, να εξοβελίσει τον θάνατο από το Πολιτικό (όχι την Πολιτική, θα δούμε παρακάτω τη διαφορά που έχουν) – η προσέγγισή της λοιπόν είναι κανονιστική, δεν είναι περιγραφική. Αλλά είναι μια κανονιστική προσέγγιση πολύ ιδιαίτερη – θα τη σχολιάσουμε παρακάτω. Κάθε κανονιστική προσέγγιση που απευθύνεται προς τον Κύριο είναι μια έκφραση αφέλειας. Ο Κύριος δεν θα γίνει ποτέ αγωνιστής, πολιτισμένος αντίπαλος.

      Δίδυμο αδερφάκι της πολιτικής αφέλειας είναι ο πολιτικός φορμαλισμός. Η Μουφ ενδιαφέρεται για τη μορφή, τη διαδικασία αλλά αγνοεί παντελώς το περιεχόμενο. Νομίζει ότι το Πολιτικό είναι ποδοσφαιρικός αγώνας: κατεβαίνουμε στο γήπεδο, παίζουμε μπάλα, τηρούμε τους κανόνες, υπάρχει διαιτητής (το Σύνταγμα!) κι ο πιο ισχυρός ας νικήσει – στο τέλος δίνουμε τα χέρια, αλλάζουμε τις ιδρωμένες φανέλες και καταλήγουμε φιλαράκια στη κοντινή παμπ και το ρίχνουμε στη ζυθοκατάνυξη. Την απέχθειά μου προς τη λέξη επαναστατικός αγώνας την έχω διατυπώσει πολλές φορές·  η αγωνιστική προσέγγιση και ο αγωνιστικός πλουραλισμός της Μουφ φαίνεται πως είναι παροπλισμένο, αφοπλισμένο μάλλον,  παράγωγο της έννοιας του επαναστατικού αγώνα.   Δεν ξέρω τι έκανε στα νιάτα της η Μουφ αλλά μου φαίνεται πως  ήταν επαναστάτρια αγωνίστρια που έγινε ακαδημαϊκός. Για να κατανοήσουμε τον πολιτικό φορμαλισμό της, την έμφαση στη μορφή και όχι στο περιεχόμενο, ή στην μεταξύ τους σχέση, ας εξετάσουμε ένα υπόθετο εργασίας.  Ας υποθέσουμε ότι σε δέκα είκοσι χρόνια οι ευρωπαϊκές κοινωνίες αναγκάζονται να αντιμετωπίσουν και να επιλύσουν το μεγαλύτερο κοινωνικό πρόβλημα, την ανεργία. Εάν ήθελαν όλοι να επιλυθεί, δεν θα υπάρξει κανένα πρόβλημα! Θα θέλουν όμως; Όχι, κατά κανένα τρόπο. Κάποιοι θα θέλουν να επιλυθεί, αν και όχι με τον ίδιο τρόπο – κάποιοι δεν θα θέλουν. Να λοιπόν μια έκφραση της οντολογικής διάστασης του ανταγωνισμού – αυτό είναι το Πολιτικό, το οποίο εγώ αποκαλώ κοινωνικό πόλεμο. Οι θεσμοί και οι πρακτικές που προκύπτουν από το Πολιτικό, από τον κοινωνικό πόλεμο,  είναι η Πολιτική. Τί θα γίνει σε αυτήν την περίπτωση; Η Μουφ θα μας καλέσει να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα [της ανεργίας] ως αντίπαλοι, όχι ως εχθροί, μέσα στα πλαίσια της ριζοσπαστικής, πλουραλιστικής δημοκρατίας. Για να μην διατρέξει κίνδυνο η αγωνιστική δημοκρατία, θα πρέπει να υπάρξουν  συμβιβασμοί και υποχωρήσεις. Ποιός όμως θα υποχωρήσει; Μα φυσικά ο Υποτελής! Γιατί; Γιατί ο Κύριος δεν πρόκειται να υποχωρήσει!   Εάν ο ένας δεν πρόκειται να υποχωρήσει, ο άλλος είναι αναγκασμένος να υποχωρήσει. Αυτό που θα ενδιέφερε την Μουφ δεν είναι η επίλυση της ανεργίας αλλά η υπεράσπιση της πλουραλιστικής ριζοσπαστικής δημοκρατίας. Αυτός είναι ο φορμαλισμός της. Αυτή έχει δουλειά, πληρώνεται καλά, ποιός τους γαμάει τους ανέργους;  Αν με ρωτήσετε, θα σας απαντήσω: προκειμένου να επιλυθεί η ανεργία, με δραστικότατη μείωση του χρόνου εργασίας, δέχεσαι να καταλυθεί η δημοκρατία; Αν δέχομαι, λέει! Να πάει να γαμηθεί η δημοκρατία!  Και κάτι ακόμα: εάν δεν καταλυθεί η δημοκρατία, δεν πρόκειται να επιλυθεί η ανεργία!

     Τί είναι αυτή η δημοκρατία;  Γιατί ο Κύριος ισχυρίζεται ότι πάντα αυτός είναι ο νικητής στην ταξική πάλη; Έχει νικήσει ποτέ ο Υποτελής, και πώς;  Τί σχεδιάζει για το μέλλον ο Κύριος; Μας επιτρέπεται να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να καταλύσει μια μέρα τη δημοκρατία;   Η Μουφ δεν ενδιαφέρεται γι΄ αυτά τα ερωτήματα. Και να φάει έχει, και να πιεί έχει, και το κομμάτι της κάνει. Έχει την πολυτέλεια να βάλει κατά πάντων και να δέχεται τα πάντα. Βάλλει κατά κανονιστικών προσεγγίσεων (Ρολς, Χάμπερμας), η προσέγγισή της όμως είναι κανονιστική. Διαβάζει τον φασίστα Σμιτ, τον απορρίπτει  αλλά και τον ενσωματώνει στη θεωρία της. Βάλλει κατά των επαναστατών και της ένοπλης εφόδου κατά των χειμερινών ανακτόρων αλλά θεωρεί ότι η νίκη είναι το ζητούμενο που δεν μπορεί να εξασφαλιστεί χωρίς την ηγεμονία, την ισχύη. Βάλλει κατά του κοινοτισμού αλλά το βλέμμα της το έχει στραμμένο στη συγκρότηση πολιτικής κοινότητας, η οποία θα σπαράσσεται από συγκρούσεις οι οποίες θα χαλιναγωγούναι και δεν θα φτάνουν στα άκρα. Η ριζοσπαστική δημοκρατία της θα είναι εξισωτική αλλά και δεν θα είναι. Θέλει και τη πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο. Τελικά τα καταφέρνει και φτιάχνει ομελέτα χωρίς να σπάει αυγά. Πρέπει να είναι πολύ πανούργα, μα την Παναγία. Απεχθάνεται τον φορμαλισμό της αναχώρησης και της εξόδου από το καπιταλιστικό σύστημα (η κοινωνική επανάσταση θα γίνει χωρίς πολιτική σύγκουση, χωρίς πολιτικό περιεχόμενο – Νέκρι και Χαρντ, Βίρνο) και την ίδια στιγμή  αποθεώνει τον δικό της φορμαλισμό.

   Δεν θα πάψουμε ποτέ να ανταγωνιζόμαστε, αυτή είναι η οντολογική μας διάσταση (περιγραφική προσέγγιση) αλλά για να αποφύγουμε τους κινδύνους του ανταγωνισμού πρέπει να πάψουμε να ανταγωνιζόμαστε, να βάλουμε όρια στον ανταγωνισμό (άρση της οντολογικής διάστασης), να τον κάνουμε αγωνισμό (κανονιστική προσέγγιση), να αγωνιζόμαστε αενάως, να γίνουμε όλοι αγωνιστές, αντίπαλοι, όχι πολέμιοι – τέλος στον κοινωνικό πόλεμο ως οντολογική διάσταση. Έχει πάρει τα κουβαδάκια της η κοπέλα και παίζει στην άμμο με γυρισμένη την πλάτη στον ωκεανό. Έτσι έπαιζαν οι Ευρωπαίοι στην άμμο της Ταϊλανδης όταν τους έπνιξε το τσουνάμι. Η Μουφ δεν το βλέπει, δεν θέλει να το δει. Δεν βλέπει μακριά. 

     Ο Κύριος δεν είναι αχάριστος· οι ανταμοιβές Του γι αυτήν την ανικανότητα είναι πολλές. 

 Αύριο πάλι – θα επιστρέψουμε στην Ιλιάδα  και θα εξετάσουμε τις ενδείξεις της όψιμης αναθεώρησης  της ραψωδίας Α.