γενική πτώση: προέλευση και εξέλιξη· 1. μορφολογία

το βιτρο (του Παύλου)

    φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα 

    Μαθαίναμε στο σχολείο ότι το όνομα (ουσιαστικό και επίθετο, και η μετοχή του ρήματος) ταξινομείται ως προς τη κλίση σε τρεις κατηγορίες: την α΄, τη β΄και τη γ΄κλίση· κριτήριο της ταξινόμησης είναι η κατάληξη στην ονομαστική. Μια πιο επιστημονική ταξινόμηση, του P. Chantraine λόγου χάριν,  διακρίνει την αθέματη κλίση (γ΄κλίση), την θεματική κλίση (β΄κλίση) και την κλίση σε -α (α΄κλίση). Είναι σαφές ότι το μόνο που αλλάζει είναι  η ονομασία της κλίσης. Θεωρώ ότι η ταξινόμηση αυτή είναι επιφανειακή, εμπειρική. Νομίζω πως ήρθε η ώρα να δούμε την κλίση του

 ονόματος διαφορετικά. Να τι προτείνω.       Εάν συγκρίνουμε τη κλίση των ονομάτων θα παρατηρήσουμε ότι ο πληθυντικός των εμψύχων ονομάτων (αρσενικό και θηλυκό) σχηματίζεται με δύο τρόπους: με το μόρφημα es (ρήτορ-ες, γυναίκ-ες) και με το μόρφημα i (ημέρα-ι, άνθρωπο-ι). Έτσι λοιπόν, σε μια Ιστορική Γραμματική της αρχαίας Ελληνικής, άρα και της Νέας, που συντάσσω,  διακρίνω τη κλίση των ονομάτων σε κλίση i (α΄και β’) και σε κλίση es ΄(γ΄ κλίση). Οι δύο αυτές κλίσεις έχουν περισσότερα κοινά στοιχεία παρά διαφορές – η μία από αυτές είναι ο σχηματισμός του πληθυντικού. Δεν είναι του παρόντος να εξετάσουμε τα κοινά χαρακτηριστικά, θα το κάνουμε κάθε φορά που μας παρουσιάζεται ευκαιρία, αλλά μια άλλη σαφέστατη διαφορά θα πρέπει να επισημανθεί: πρόκεται για το σχηματισμό της γενικής πτώσης. Η κλίση i  σχηματίζει τη γενική με το μόρφημα yo, ενώ η κλίση es με το μόρφημα os. Θα μπορούσαμε να μιλάμε για κλίση yo και για κλίση os, εάν όλα τα ονόματα της κλίσης i σχημάτιζαν τη γενική με το μόρφημα yo – αλλά δεν την σχηματίζουν: λύκος, λύκος-ι >λύκοι, λυκος-yo> λύκου αλλά χώρα, χώρα-ι> χώραι,  όχι όμως χωρα-yo αλλά χώρα-ς·  θα δούμε τι είναι αυτό το -ς.     

     Να δυο σχετιζόμενα ερωτήματα που δεν έχουν διατυπωθεί  και επομένως δεν έχουν απαντηθεί. Γιατί να διαμορφωθούν δύο τρόποι  σχηματισμού του πληθυντικού; Και: ποιά είναι η αρχαιότερη κλίση, η κλίση i ή  κλίση es; Θα μου επιτρέψετε να απαντήσω συνοπτικά σε αυτά τα ερωτήματα γιατί μας βοηθούν να κατανοήσουμε και τον σχηματισμό της γενικής .

      Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα πρέπει να εξετάσουμε και πάλι συνοπτικά  την μορφολογία και την προέλευση των καταλήξεων και την διάκριση των ουσιαστικών σε ριζικά και παράγωγα. Πολλά από αυτά που θα διαβάσετε θα σας παραξενέψουν γιατί θα σας παρωθήσουν να επανεξετάσετε αυτά που μάθατε στο σχολείο αλλά δεν πειράζει, δεν θα πάθετε τίποτα. Ποιά είναι η κατάληξη της ονομαστικής των ουσιαστικών λύκος και χώρα; Πολύ εύκωλο, πανεύκωλο: -ος και -α! ΛΑΘΟΣ!  Δεν είναι καταλήξεις, είναι επιθήματα! Δεν υπάρχει κατάληξη στην ονομάστική των ουσιαστικών της κλίσης i! Εκλαμβάνουμε τα επιθήματα ως καταλήξεις!  Τί είναι τα επιθήματα; Είναι εξαρτημένα μορφήματα, είναι μορφήματα τα οποία ήταν κάποτε αυτόνομα, λέξεις αυτόνομες με δική τους ιδιαίτερη σημασία, την οποία όμως δεν έχασαν. Να δύο παραδείγματα για να κατανοήσουμε τα επιθήματα. Ας πάρουμε τα ουσιαστικά δοτήρ και δώτωρ (ρητήρ και ρήτωρ, σωτήρ και σώτωρ, κ.α.): δοτήρ  είναι αυτός που δίνει, δώτωρ είναι αυτός  που έδωσε. Η διαφορά στη σημασία οφείλεται στη διαφορετική σημασία των μορφημάτων ter και tor: το πρώτο δηλώνει την επανάληψη της πράξης, το δεύτερο το στιγμιαίο της πράξης στο παρελθόν. Το μόρφημα ter  ή tor  προστίθεται, επιτίθεται στο μόρφημα δο-και σχηματίζεται η λέξη δοτήρ (δο-τηρ-ος) ή δώτωρ (δώ-τορ-ος). Το μόρφημα αυτό που επι-τίθεται το ονομάζουμε επίθημα. Θα τα εξετάσουμε διεξοδικά στο μέλλον, μαζί με τα ενθήματα καιτα προθήματα. 

    Οι ονομαστικές δοτήρ και δώτωρ δεν έχουν κατάληξη, νομίζω πως είναι σαφέστατο. Ας επιστρέψουμε όμως στις ονομαστικές λύκος και χώρα. Εάν εκλάβουμε τα επιθήματα ος και α ως καταλήξεις, θα πρέπει να υποστηρίξουμε ότι η γενική έχει δύο καταλήξεις, της ονομαστικής και της γενικής!  Απαράδεκτο, λίαν επιεικώς! Υπάρχει μια διαδεδομένη σύγχυση μεταξύ επιθημάτων και καταλήξεων που δεν μας επιτρέπει να μελετήσουμε  τη κλίση των ονομάτων. Αυτό που εκλαμβάνουμε ως κατάληξη στο ουσιαστικό λύκος δεν είναι παρά επίθημα – άρα η ονομαστική δεν έχει κατάληξη – και πράγματι στη κλίση es (γ΄κλίση, αθέματη κλίση) η ονομαστική δεν έχει κατάληξη, δεν υπαρχει λόγος να έχει κατάληξη,  κι αυτή ήταν η αρχική κατάσταση – θα δούμε πως εξελίχθηκε. Το μόρφημα ος (η κατάληξη -ος) στη λέξη λύκος είναι ένα δεικτικό μόρφημα: αυτό σημαίνει ότι η λέξη λύκος είχε αρχικά τη μορφή * λυκ!  Η λέξη λύκος προήλθε από τη φράση *λυκ *ος : ‘λύκος’ – αυτός. Όταν λέμε λύκος εννοούμε  ‘αυτός ο λύκος’ συγκεκριμένα και όχι ο λύκος (*λυκ) γενικά. !  Η σημασία αυτή ασφαλώς έχει χαθεί: σήμερα όταν λέμε λύκος εννοούμε λύκος γενικά – όταν όμως λέμε ο λύκος δεν εννοούμε τον λύκο γενικά αλλά έναν συγκεκριμένο λύκο: δεν είναι τυχαίο ότι το οριστικό άρθρο ήταν κι αυτό ένα δεικτικό μόρφημα (δεικτική αντωνυμία)!

      Η λέξη *λυκ είναι ένα ριζικό ουσιαστικό – η λέξη λύκος είναι ένα παράγωγο ουσιαστικό. Κάποτε, πριν την εμφάνιση της κλίσης,  όλα τα ουσιαστικά ήταν ριζικά! Δεν υπήρχε καν η διάκριση ονόματος και ρήματος!  Η φράση *δο  *τηρ  *ες σημαίνει: ‘δίνω, αυτός που δίνει, δόσιμο’,  ‘οφείλει να το κάνει γιατί είναι προορισμένος να το κάνει’, ‘πολλοί’ = αυτοί ή αυτές που δίνουν γιατί η αποστολή τους είναι να χορηγούν! Με την εμφάνιση της κλίσης,  με την απώλεια των μορφημάτων  μιας φράσης, ο αριθμός των ριζικών ονομάτων μειώθηκε δραστικά με αποτέλεσμα τον 50 π. Χ.  αιώνα να είναι ελάχιστα – σήμερα είναι ακόμα λιγότερα. Να μερικά ριζικά ονόματα: μυς (ποντίκι), νυξ (νύχτα), χιών (χιόνι), πους (πόδι), βους (βόδι). Τα τρία τελευταία είναι ακόμα και σήμερα ριζικά ουσιαστικά. 

       Ριζικά ουσιαστικά   θα εντοπίσουμε μόνο στη κλίση es (γ΄κλἰση, αθέματη): νύκτ-ες, βό-ες, χιόν-ες, μύ-ες. Αυτή θα ήταν η αρχική κατάσταση κι αυτό είναι το βασικό επιχείρημα ότι η αρχαιότερη κλίση είναι η κλίση es! Πώς όμως σχηματίστηκε η κλίση i (α’ και β΄[θεματική]);

    Παρατηρούμε ότι η κατάληξη i του πληθυντικού βρίσκεται μόνο μετά το επίθημα  -ος  και μετά τα επιθήματα που λήγουν σε -ος. Στη λέξη ουρανός το επίθημα δεν είναι το -ος αλλά το -νος!  Στη λέξη νεκρός το επίθημα δεν είναι το -ος αλλά το -ρος!  Επίσης, η  κατάληξη i  βρίσκεται μὀνο μετά το επίθημα -α και τα επιθήματα που λήγουν σε -α. Στη λέξη σελήνη (τέχνη, κ.α) το επίθημα δεν είναι -α αλλά -νη (<να)! Σε όλα τα άλλα επιθήματα, και είναι πολλά, θα εντοπίσουμε μόνο τον πληθυντικό -ες. Εικάζουμε ότι για φωνητικούς λόγους ο πληθυντικός  των ονομάτων με επιθήματα ος ή  α (ή που λήγουν σε -ος και -α) δεν σχηματίστηκε με το μόρφημα (κατάληξη) ες αλλά με το μόρφημα ι. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι και τα δύο δήλωναν το πλήθος, ίσως όμως, θα πρέπει,  να υπήρχε μια σημασιολογική διαφορά μεταξύ τους που μας διαφεύγει – γίνονται έρευνες.

     Στη κλίση es, η γενική ριζικών και παραγώγων ουσιαστικών σχηματίζεται με το μόρφημα ος, το οποίο αποκαλούμε κατάληξη: του ρή-τορ-ος, του σω-τήρ-ος, του ανδρ -ός, της νυκτ-ός, του μυ-ός, της δρυ-ός, του δόρ-ατ-ος. Στη κλίση i, στα παράγωγα ουσιαστικά με επιθήματα σε -ος,   η γενική δεν σχηματίζεται με το μόρφημα -ος  αλλά  με το μόρφημα yo, το οποίο είχε πολλές σημασίες, όπως θα δούμε όταν μεθαύριο  εξετάσουμε τις συντακτικές λειτουργίες της γενικής: λυκ-οs-yo> λύκοιο ή λύκοο>λύκου. Όμως, στα παράγωγα ουσιαστικά με επιθήματα σε -α δεν χρησιμοποείται το μόρφημα yo αλλά ένα μόρφημα το οποίο μας διαφεύγει: χώρ-α, χώρ-α-ς, αλλά τί είναι αυτό το -ς; Να υποθέσουμε ότι είναι το κατάλοιπο ενός μορφήματος που μας διαφεύγει; Ή να υποθέσουμε ότι πρόκειται για το μόρφημα ος, με το οποίο σχηματίζεται η γενική στη κλίση es; Γίνονται έρευνες.

     Αυτά τα λίγα για την προέλευση και τον σχηματισμό της γενικής πτώσης. Μεθαύριο (αύριο το πρωί θα ξυπνήσω στη Σαλονίκη, πρώτα η Ζωή) θα εξετάσουμε τις συντακτικές λειτουργίες της γενικής και την εξέλιξή της μέχρι τις μέρες μας.