φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Η αγωνία του ανθρώπου να ανακαλύψει την καταγωγή του είναι μια έκφραση της αγωνίας του για το μέλλον του: θέλουμε να εντοπίσουμε το σημείο εκκίνησης και να μάθουμε πως φτάσαμε εδώ γιατί θέλουμε να μάθουμε προς τα που πάμε. Εάν δεν θα μας ενδιέφερε το μέλλον, δεν θα μας ενδιέφερε ούτε το παρελθόν – θα ζούσαμε σε ένα αιώνιο παρόν, όπως τα ζώα, όπως τα μικρά παιδιά, όπως ζούσαμε κάποτε, πριν αποκτήσουμε την επίγνωση του θανάτου, κατά συνέπεια και της διάκρισης του χρόνου σε παρελθόν, παρόν και μέλλον.
Το ερώτημα ‘ποιό είναι το μέλλον του ανθρώπου πάνω στη Γη’ τίθεται για πρώτη φορά τώρα, προς τα τέλη του 20ού αιώνα, από μεμονωμένους διανοητές και επιστήμονες, κάποιοι από τους οποίους ήταν . . . παλαιοντολόγοι (λ.χ. Τεγιάρ ντε Σαρντέν, Αντρέ Λερουά-Γκουράν), ειδικοί δηλαδή της προέλευσης του ανθρώπου, όλα όμως δείχνουν ότι κατά τον 21ο θα είναι ένα ερώτημα που όλοι οι ένοικοι της Γης θα θέσουν και θα σκεφτούν. Δεν θα αποφύγουμε λοιπόν τον πειρασμό και την ανάγκη να σκεφτούμε επί αυτού του ερωτήματος. Κι αυτό διότι μέχρι τώρα δεν υπήρξε κοινωνία που να ανησυχούσε και να αναρωτιόταν για το μέλλον του ανθρώπου. Ποιες συνθήκες λοιπόν ανακινούν αυτό το ερώτημα; Και τί σημαίνει ότι όλη η ανθρωπότητα θέτει αυτό το ερώτημα και αγωνιά; Όλη η ανθρωπότητα γίνεται φιλόσοφος; Ή μήπως ποιητής;
Το ερώτημα για το μέλλον του hominis sapientis είναι ένα ερώτημα που δεν είναι δικαιοδοσία καμιάς επιστήμης ή τέχνης. Εφόσον με τη φιλοσοφία και την ποίηση εκφράζουμε όσα δεν μπορούμε να εκφράσουμε με άλλον τρόπο, τότε πιθανόν το ερώτημα αυτό να μας κάνει φιλοσόφους ή/και ποιητές. Εάν όλοι οι άνθρωποι ανησυχούν, τότε η ανησυχία αυτή δεν μπορεί παρά να είναι μια πτυχή της παγκόσμιας πνευματικής επανάστασης. Το περιεχόμενο του ερωτήματος και το συναίσθημα που αναδίδει ως άρωμα παραπέμπει στις πραγματικές υλικές συνθήκες που το φέρουν στο προσκήνιο: η προϊούσα καταστροφή της φύσης και της κοινωνίας εν μέσω τεράστιου κοινωνικού πλούτου και υπαρκτών δυνατοτήτων αντιμετώπισης όλων των κοινωνικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο πλανήτης ως φύση και η ανθρωπότητα, νοουμένη ως κοινότητα κοινωνιών, ως παγκόσμια κοινότητα.
Είναι λοιπόν η επιταχυνόμενη επιδείνωση των παγκόσμιων πια κοινωνικών προβλημάτων εν μέσω τεράστιου κοινωνικού πλούτου που φέρνει στο προσκήνιο το ερώτημα περί του μέλλοντος του ανθρώπου και την επιθυμία και ανάγκη απάντησής του. Διότι δεν υπήρξε ποτέ άλλοτε παγκόσμια κοινωνία που να αντιμετώπιζε τόσα πολλά και τόσο οξυμένα και διαρκώς πολλαπλασιαζόμενα κοινωνικά προβλήματα όσο η σημερινή. Οι προϋποθέσεις της έγερσης του ερωτήματος δεν μπορεί παρά να εμπεριέχουν και τις ποικίλες απαντήσεις που είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε ως νοήμονα όντα.
Δύο είναι λοιπόν οι βασικές απαντήσεις στο ερώτημα, κάθε μια όμως εμφανίζει κάποιες διαφορετικές εκδοχές κι αυτές οι διαφορετικές εκδοχές είναι που μας ενδιαφέρουν. Το αγωνιώδες δίλημμα εάν θα εξαλειφτούμε ή θα επιβιώσουμε είναι μεν καίριο, χρειάζεται όμως μια διαύγαση, από τη στιγμή μάλιστα που κινείται είτε στο χώρο της εικασίας είτε της πίστης. Το θέμα λοιπόν δεν είναι εάν θα εξαλειφτούμε ή θα επιβιώσουμε αλλά πως θα γίνει το ένα ή το άλλο.
Εάν εξετάσουμε πρώτα το ενδεχόμενο, το σενάριο της καταστροφής, θα δούμε ότι μπορεί να προκύψει με διαφορετικές μορφές. Στο σημείο όμως αυτό επεισέρχεται ένας παράγοντας που θα ήταν μεγάλη αμέλεια να παραβλέψουμε. Η υπάρχουσα καταστροφή εμφανίζεται ως απόληξη της ίδιας της εξέλιξης του ανθρώπου. Δεν θα τα βάλλω με τη κακή φύση του ανθρώπου, με την Κυριαρχία ή τον καπιταλισμό αλλά θα εξετάσω αυτό που έχει γίνει: κι αυτό που έχει γίνει είναι ότι η εξέλιξη της τεχνικής, η οποία προέκυψε από τα χέρια μας, από τη χειροπραξιακή δραστηριότητα, και ακολούθως από τον εγκέφαλό μας, από τη σκέψη, η οποία με τη σειρά της προήλθε από την δυνατότητα όχι απλώς της ζωολογικής κατασκευής εργαλείων αλλά από τον στοχασμό επί της κατασκευής των εργαλείων, η εξέλιξη λοιπόν της τεχνικής μας οδήγησε σήμερα στην κατάσταση να έχουμε αντικαταστήσει τα κορδόνια με αυτοκόλλητες δερμάτινες ταινίες. Θέλω να πω ότι η χειροπραξιακή δραστηριότητα έχει περιοριστεί στο να τρώμε, να ανοίγουμε την τηλεόραση, να οδηγούμε αυτοκίνητο και να σκουπίζουμε τον κώλο μας. Ουδέποτε η χειροπραξιακή δραστηριότητα του ανθρώπου είχε περιοριστεί τόσο πολύ όσο στις μέρες μας. Κι αυτό είναι μόνο μία πτυχή της εξέλιξης της τεχνικής: η ύπαρξη του υπολογιστή μαρτυρεί ότι έχουμε απελευθερωθεί από τα εργαλεία μας, από τους μυώνες μας, από τη φαντασία μας, από τη μνήμη μας, έχουμε απελευθερωθεί από τη άγρια φύση, που δεν έχει απομείνει και πολύ. Σε αυτό το σημείο ευρισκόμενοι μπορούμε να πούμε ότι ο homo sapiens αγγίζει τα όρια της εξέλιξής του.
Εάν δεν τα προσεγγίσουμε, αυτό που απομένει να συνεχίσουμε αυτήν εξέλιξη· το αποτέλεσμα θα είναι ένας τεχνητός κόσμος και ένας homo που θα είναι κάτι πέρα του sapientis. Κατά μία έννοια λοιπόν, με την προσέγγιση των ορίων της εξέλιξης της τεχνικής και της απεριόριστης εφαρμογής της μπορούμε να πούμε ότι ζούμε το τέλος του hominis sapientis. Αυτό μόνο όσον αφορά την τεχνική εξέλιξη· διότι και να πάψουμε να είμαστε homines sapientes, δεν θα πάψουμε να τρώμε και να χέζουμε, έτσι δεν είναι; Θα παραμείνουμε homines sapientes αλλά θα είμαστε και κάτι άλλο.
Ποιό θα είναι όμως το μέλλον αυτού του τεχνητού κόσμου, του κόσμου της απεριόριστης εφαρμογής της αγγίζουσας τα όριά της τεχνικής; Εάν σκεφτούμε ότι ο κόσμος αυτός θα χρειάζεται μια συνεχή αφαίμαξη της φύσης (ενέργεια, πρώτες ύλες , κλπ), μπορούμε να πούμε ότι εάν ζήσουμε όλοι με αυτόν τον τρόπο, αυτό που που μας περιμένει είναι η απόλυτη κατάρρευση και η γενικευμένη ένδεια. Τα ὀρια αυτού του μοντέλου τα ζούμε ήδη· θεωρώ ότι το μοντελάκι αυτό δεν θα μπορέσει να γενικευθεί και να επεκταθεί, κι αν γίνει κάτι τέτοιο, θα καταρρεύσει – καταρρέει ήδη τώρα στις απαρχές του.
Αυτό εἰναι το ένα σενάριο. Το δεύτερο σενάριο είναι ο πυρηνικός όλεθρος, να εξαφανιστούμε δηλαδή λόγω ενός γενικευμένου και εκτεταμένου πυρηνικού πολέμου. Η δυνατότητα υπάρχει, είναι βέβαιο, αλλά θεωρώ ότι βέβαιη είναι και η επιθυμία των κατόχων των πυρηνικών όπλων να μην καταφύγουν στη γενικευμένη και εκτεταμένη χρήση τους σε βαθμό που να μην μείνει ούτε ένας ζωντανός άνθρωπος, ή έστω ελάχιστοι.
Μια παραλλαγή του πρώτου και του δεύτερου ενδεχόμενου είναι η αποίκιση του διαστήματος. Να μια δυνατότητα – την παραθέτω για να γελάσουμε: θα λιώσουν τους πάγους του Άρη, θα σκεπάσουν με γυαλί τεράστιες εκτάσεις του, όπου εκεί μέσα θα χτίσουν πόλεις , και με το νερό θα καλλιεργούν το χώμα και θα παράγουν τροφή. Το γεγονός ότι δεν ντρέπονται που λένε τέτοιες μπούρδες σημαίνει ότι και θα τις επαναλαμβάνουν και θα επινοούν και νέες, γελοιωδέστερες ασφαλώς.
Τα σενάρια λοιπόν της καταστροφής/αλληλοεξόντωσης εμφανίζεται κατά ένα τρόπο που μας είναι γνώριμο: ή η καταστροφή θα είναι συνεχής, αργή, σταδιακή, διαρκής και επαναλαμβανόμενη ή θα είναι άπαξ, ακαριαία (εξόντωση). Ό,τι και να συμβεί την έχουμε βάψει – απλά, εάν δεν την βάψουμε ακαριαία, θα τη βάφουμε καθημερινά έως ότου επέλθει η απόλυτη ένδεια, για όλους, εκτός από εκείνους που θα την κάνουν προς διάστημα μεριά.
Αυτά είναι τα απαισιόδοξα σενάρια· ο λόγος που τα αποκαλούμε απαισιόδοξα είναι διότι υπάρχουν και τα αισιόδοξα. Εάν δεν υπάρχει αισιοδοξία, δεν υπάρχει και η απαισιοδοξία. Και, σε αυτή την περίπτωση, θα ήμασταν βέβαιοι ότι το μέλλον του ανθρώπου είναι η καταστροφή και η εξαφάνιση. Η αισιοδοξία όμως υπάρχει· και υπάρχει διότι υπήρξε: ως ανθρωπολογική αισιοδοξία κατ΄αρχάς: τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπου είναι λύσεις στα προβλήματα που αντιμετώπισε ή μη αναμενόμενες συνέπειες αυτών των λύσεων. Ο homo sapiens είναι συνώνυμο της αισιοδοξίας από τη φύση του. Μου φαίνεται πως δεν το έχουμε προσέξει αυτό το σημείο όσο θα έπρεπε. Υπάρχει και η ιστορική αισιοδοξία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχει και η ιστορική απαισιοδοξία, την οποία άλλωστε εξετάσαμε και πρώτη για να μην δημιουργηθούν παρεξηγήσεις και αυταπάτες. Κι όταν λέω ιστορική αισιοδοξία εννοώ τις δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου, με τις οποίες αντιμετώπισε και επίλυσε πάρα πολλά προβλήματα. Το γεγονός ότι σήμερα είμαστε 7 δισ. αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα.
Η αισιοδοξία για το μέλλον του ανθρώπου εμφανίζεται με δύο μορφές. Η πρώτη συνυφαίνεται άρρηκτα με το πρώτο απαισιόδοξο σενάριο. Η εξέλιξη του ανθρώπου δεν έχει αγγίξει τα όρια της· πότε θα τα αγγίξει; Όταν προσεγγίσουμε το σημείο ω, όπως υποστηρίζει ο Τεγιάρ ντε Σαρντέν, όταν θα γίνουμε θεοί, όταν θα εκπληρώσουμε την επιθυμία της σωματικής αθανασίας. Μιας και υποστηρίζουμε ότι δεν μπορούμε να γίνουμε σωματικά αθάνατοι, δεν θα γίνουμε ποτέ Θεοί. Είμαστε ήδη θεοί, έχουμε απελευθερωθεί από τη Φύση, κατά κάποιο τρόπο, το γεγονός όμως ότι δεν θα πάψουμε ποτέ να χέζουμε σημαίνει ότι δεν θα γίνουμε ποτέ Θεοί – εκτός κι αν και ο Θεός χέζει, οπότε κατανοώ και την άκρως ασεβή βρισιά που άκουσα από αμαρτωλό αλλά μπεσαλή φορτηγατζή: γαμώ τη σκατωμένη κωλοτρυπίδα του Θεού! Για όνομα του Θεού!
Ξύπνησαν τα παιδιά, θα συνεχίσω αύριο για την κοσμογονία και δη την κομμουνιστική.
Η pop κουλτούρα έχει πιάσει το θέμα. Ταινίες σειρές παιχνίδια κομικ που καμβάς τους είναι ένας post apocalyptic κόσμος κυκλοφορούν δεκάδες. Κάτι λέει η δημοφιλία τους όπως κάτι λέει πως σε κάθε περίπτωση το μόνο που απασχολεί είναι η επιβίωση των ηρώων σε περιβάλλον εντελώς εχθρικό όπου η μεγαλύτερη και πιο επικίνδυνη απειλή είναι οι άλλοι άνθρωποι/ομάδες. Σε αναζήτηση νέου Κυριου;
Καλησπέρα δάσκαλε-μαθητη! Μόλις πριν από λιγη ώρα βρέθηκα τυχαία στη Σχολή. Ουσιαστικά αυτή είναι η πρώτη διάλεξη που διαβάζω. Επειδή μου φαίνονται ενδιαφέροντα τα ζητήματα που με μια πρόχειρη ματιά είδα να εγείρονται στη Σχολή είπα να κάνω ένα σχόλιο με σκοπό την ανάπτυξη της διαλεκτικής επί των διάφορων θεμάτων. Θα σχολιάσω την τελευταία παράγραφο της διάλεξης όσον αφορά το χέσιμο ως θεμελιώδη απόδειξη της σύνδεσης του ανθρώπου με τη φύση. Νομίζω ότι ο απώτερος σκοπός της εξέλιξης είναι όντως η αποδέσμευση από τη Φύση και ότι θεωρητικά τουλάχιστον μπορεί να επιτευχθεί. Λαμβάνοντας υπόψιν τα επιτεύγματα της εξέλιξης της τεχνικής δεν μου φαίνεται απίθανο ότι κάποια στιγμή ο άνθρωπος θα μπορέσει να απαλλαγεί από τις λειτουργίες που τον δεσμεύουν με τη Φύση. Το μόνο που τον δεσμεύει είναι το σώμα. Αν μπορέσει να κατασκευάσει ένα “περιβάλλον” που θα μπορεί να προσομοιώσει το σώμα, δηλαδή να μπορεί να υποστηρίξει την λειτουργία ενός μόνο οργάνου, του εγκεφάλου, τότε μάλλον αυτή θα είναι η μέγιστη μορφή της σωματικής αθανασίας. Θα χαρώ πολύ να ακούσω την άποψη σου επ’αυτού.