φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Θράσο (θράσος)
Διάβασα προχτές ότι ο ανθρώπινος οργανισμός αποτελείται από 100.000 δισεκατομμύρια κύτταρα, τα οποία συνεργάζονται! Το κύτταρο είναι αποτέλεσμα συνεργασίας, οπότε ‘γνωρίζει’ να συνεργάζεται με τα άλλα και να σχηματίζει ιστούς, οι οποίοι συνεργαζόμενοι σχηματίζουν όργανα, αυτά συνεργαζόμενα σχηματίζουν τον οργανισμό και οι οργανισμοί συνεργαζόμενοι σχηματίζουν την κοινωνία. Το αποτέλεσμα αυτό συνάδει με έναν γενικά αποδεκτό κατά κάποιο τρόπο ορισμό της κοινωνίας ως ένα πλέγμα σχέσεων και αλληλεπιδράσεων του ανθρώπου με τον άνθρωπο και του ανθρώπου με τη φύση. Θα λέγαμε λοιπόν ότι η ζωή και η κοινωνία είναι μια κλιμάκωση της συνεργασίας κι αν παραλείπουμε το επίθετο συνεργασιακός (κι όχι συνεργατικός) πριν από τις έννοιες σχέσεις και αλληλεπιδράσεις το κάνουμε διότι αυτές δεν είναι μόνο συνεργασιακές – κατά κύριο λόγο όμως είναι συνεργασιακές.
Διάβασα ακόμα ότι ο άνθρακας (C) είναι πολύ σημαντικός για τη ζωή διότι κάθε άτομο άνθρακα έχει τη δυνατότητα ταυτόχρονης δημιουργίας τεσσάρων χωριστών σταθερών δεσμών με άλλα άτομα, μεταξύ των οποίων κι άλλα άτομα άνθρακα. Το αποτέλεσμα αυτων των πολλαπλών σταθερών δεσμών είναι μακριές αλυσίδες μορίων, οι οποίες έχουν την τάση να μεγαλώνουν δεσμεύοντας κι άλλα άτομα άνθρακα κι άλλων ατόμων (ιδίως οξυγόνου, υδρογόνο, πυρίτιο, νάτριο, φώσφορος) κι έτσι έχουμε μια πρώτη εκδήλωση της ανάπτυξης, δηλαδή, της κλιμάκωσης της συνεργασίας και κατόπιν της αναπαραγωγής και της κίνησης. Το πως έγινε η μετάβαση από την ανάπτυξη, την κλιμάκωση της συνεργασίας, των μορίων στην αναπαραγωγή και στην κίνηση, τη ζωή δηλαδή, δεν το γνωρίζουμε και ίσως να μην το μάθουμε ποτέ. Είμαστε όμως βέβαιοι ότι πρόκειται για κάποια ιδιάζουσα μετάλλαξη της συνεργασίας, μιας συνεργασίας ανώτερου επιπέδου.
Ζώντας σε μια ανταγωνιστική κυριαρχική κοινωνία, είναι τέτοια η δύναμη των αξιών, των συμπεριφορών, των πρακτικών και του τρόπου σκέψης, που επικαθορίζονται από τον ανταγωνισμό, ώστε δεν παραξενευόμαστε που παραβλέπουμε και αδιαφορούμε για τη συνεργασία, την προϋπόθεση της ζωής. Η αδυναμία να κατανοήσουμε πολλά φαινόμενα, τη λειτουργία του εγκεφάλου λόγου χάριν, οφείλεται ακριβώς στις προκείμενες κοινωνικές αξίες και καθιερωμένο τρόπο σκέψης: τα βλέπουμε όλα υπό το πρίσμα αυτών των σχέσεων κι αυτού του τρόπου σκέψης. Όσον αφορά τον εγκέφαλο, θα μάθουμε πως λειτουργεί μόνο σε μια άκρως συνεργασιακή κοινωνία, μόνο όταν θα σκεφτόμαστε συνεργασιακά – τώρα, όση τεχνολογία και να διαθέτουμε λίγα πράγματα θα δούμε διότι και η τεχνολογία η ίδια είναι συμπύκνωση κοινωνικών σχέσεων.
[Παρασκευή, 15/03, αργεί να ξημερώσει]
Θα έλεγα, αγαπητέ θράσος, συνοψίζοντας και απλουστεύοντας, ότι φοράμε τα γυαλιά του ανταγωνισμού και με αυτά βλέπουμε τον κόσμο, δηλαδή την κοινωνία και τη φύση. Τα γυαλιά αυτά είναι άκρως παραμορφωτικά, σύμφωνα με όσα εκθέσαμε παραπάνω. Καθότι κάτι που είναι κομβικό και καθοριστικό, η συνεργασία, το εξοβελίσαμε στο περιθώριο και κάτι περιθωριακό, τον ανταγωνισμό, το κάναμε κεντρικό, κομβικό και καθοριστικό. Και είναι άκρως παραμορφωτικά και για έναν άλλο λόγο. Από τη στιγμή που φοράμε τα παραμορφωτικά γυαλιά του ανταγωνισμού, δεν βλέπουμε μόνο τη ζωή παραμορφωμένη αλλά και άλλες δύο παραμέτρους που συνυφαίνονται με αυτήν: τον θάνατο και τη επιθετικότητα.
Ο θάνατος, όπως υποστηρίζουμε, προέκυψε ως αναγκαία λύση στο πρόβλημα της εξάντλησης των στοιχείων. Με τον θάνατο τα δεσμευμένα στοιχεία αποδεσμεύονται και έτσι η ζωή ενισχύεται και αναπαράγεται. Στο κάτω κάτω της γραφής, τα πάντα κάποτε πεθαίνουν, έτσι δεν είναι; Ένας άλλος τρόπος αποδέσμευσης των στοιχείων είναι η αφομοίωση ενός οργανισμού από έναν άλλον, κάτι που συνέβη ήδη μεταξύ των μονοκύτταρων ή των πρώτων πολυκύτταρων οργανισμών, δεν το γνωρίζω επακριβώς, αλλά θα το μάθω γιατί είμαι περίεργος και φιλομαθής και μια ζωή κολλάω πάντα σε ανθρώπους, άνδρες και γυναίκες, γέρους και παιδιά, υγιείς και ασθενείς, για να μάθω. Αυτή όμως η αφομοίωση είναι η αρχή της επιθετικότητας. Πολύ θά ήθελα να αντικαταστήσω τον όρο επιθετικότητα με κάποιον άλλον αλλά δεν μπορώ – ίσως μπορέσει κάποιος άλλος, κάποια άλλη στο μέλλον. Το μόνο που θα ήθελα προς στιγμήν είναι να τονίσω το ζήτημα της ορολογίας και της γλώσσας και πως αυτή μας καταδυναστεύει. Εκφράζοντας τις επιφυλάξεις μου και τους ενδοιασμούς μου, θα τον κρατήσω και θα τον χρησιμοποιήσω για να μπορέσουμε να συννενοηθούμε.
Το ζήτημα για το ένα υπάρχει μια στοιχειώδης αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση μας έχει βάλει σε σκέψεις, μας έχει ταλαιπωρήσει, έχουν διατυπωθεί πολλές προτάσεις και σκέψεις. Μερικές φορές παίρνει τη μορφή το γνωστού διλήμματος εάν ο άνθρωπος είναι κακός ή καλός ή εάν είναι περισσότερο κακός ή καλός. Αυτοί οι όροι όμως είναι όροι της ηθικής, τους οποίους μεταφέρουμε στην ανθρωπολογία. Είναι γνωστό ότι άλλο η πούτσα και άλλο η βούρτσα. Νομίζω ότι ήρθε η ώρα να τα ξεχωρίσουμε. Η επιθετικότητα από τη φύση της δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή – είναι απλά ζωική. Μπορεί να γίνει καλή ή κακή μόνο εάν δούμε τα πράγματα από ηθικής έποψης. Τί είναι όμως η ηθική; Ηθική είναι η ανάγκη να βάλουμε όρια στην επιθυμία μας και στην ελευθερία μας. Με άλλα λόγια, να ελέγξουμε την επιθετικότητά μας. Γιατί να την ελέγξουμε, μπορούμε;
Το γεγονός ότι είμαστε 7 δις δείχνει ότι υπερισχύει τόσο η συνεργασία όσο και ο έλεγχος της επιθετικότητας, δηλαδή ο περιορισμός της ελευθερίας και της επιθυμίας. Η επιθετικότητα είναι προϋπόθεση της ζωής, είναι υπηρέτρια της ζωής αλλά υπάγεται και αυτή στο νόμο, θα έλεγα, της κλιμάκωσης. Κι ενώ το λιοντάρι τρώει την αντιλόπη και μετά την πέφτει για ύπνο σε καμιά σκιά, ο άνθρωπος δεν συμπεριφέρεται με αυτόν τον τρόπο, νομίζω πως είναι πασιφανές. Το λιοντάρι δεν φονεύει, δεν είναι δολοφόνος, πόσω μάλλον κατά συρροήν, δεν είναι βασανιστής, δεν είναι πολεμιστής. Ο μηχανισμός, ας τον πούμε έτσι, που συγκρατεί το λιοντάρι ώστε να συμπεριφέρεται ως θηρευτής και μόνο, δεν υπάρχει στον άνθρωπο. Υπήρχε και εξαλείφθηκε;
Η απάντηση που δίνω είναι η εξής: το αντίτιμο της απελευθέρωσης από την ζωολογική τεχνική και της εμφάνιση της δημιουργικής σκέψης του hominis sapientis, του έμφρονος ανθρώπου, ήταν η απελευθέρωση και της επιθετικότητας. Έτσι, η επιθετικότητα του ανθρώπου εμφανίζεται ιστορικά με πάρα πολλές μορφές και είναι τώρα η ίδια η σκέψη, και όχι απλά η ζωή, που έχει αναλάβει το καθήκον του ελέγχου της. Θα έλεγα ότι σε γενικές γραμμές τα έχουμε πάει καλά. Μπορούμε με τη σκέψη να κατανοήσουμε και να ελέγξουμε την επιθετικότητα, το πάθος, το ένστικτο, όπως συνηθίζουμε να την αποκαλούμε. Δεν τα καταφέρνουμε πάντα και θα δούμε γιατί.
Σε αυτό το σημείο λοιπόν θα θέσω κάποια ερωτήματα, στα οποία θα επιχειρήσω να απαντήσω αύριο, πρέπει να ζυμώσω, αφού πιω ένα καφεδάκι.
Μήπως αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε ότι τα γυαλιά του ανταγωνισμού που φοράμε είναι παραμορφωτικά; Μήπως αρχίζουμε να φοράμε κάπου κάπου και τα γυαλιά της συνεργασίας και να παθαίνουμε πλάκα με αυτα που βλέπουμε, να σαστίζουμε με την ίδια μας την εμπειρία, να σαστίζουμε και να εκπλησσόμαστε επειδή είναι πολύ ευχάριστη και πολύ ωφέλιμη;
Μήπως αρχίζουμε να κατανοούμε και να ελέγχουμε την επιθετικότητα ταΐζοντας με πολλούς και διαφόρους τρόπους το τέρας μέσα μας, και να συνειδητοποιούμε τα όρια της ελευθερίας και της επιθυμίας;
Εάν είναι έτσι, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η πρόκριση της συνεργασίας σε βάρος του ανταγωνισμού σε συνδυασμό με τον έλεγχο της επιθετικότητας θα σημάνει την εκκίνηση μιας διαδικασίας κοσμογονικών και κοσμοϊστορικών αλλαγών και εξελίξεων;
Θα μπορούσαμε επίσης να αναρωτηθούμε μήπως θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τη ζωή, τον θάνατο και τη στοιχειώδη επιθετικότητα ως μορφές επανάστασης;
Να υπάρχει άραγε κάτι σαν ένστικτο της επανάστασης;
Τι λέει ο Κύριος για όλα αυτά;
Και να και το ερώτημα του 21ου αιώνα: Θα μπορέσει να μας αποπροσανατολίσει και να μας εξαπατήσει και να μας εξαναγκάσει να πολεμήσουμε άλλη μια φορά μεταξύ μας και να αλληλοεξοντωθούμε;
Θα συνεχίζω αύριο.
Καλημέρα.
Νομίζω έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς πού παρουσιάζεται συνεργασία και πού ανταγωνισμός ομοειδών στη φύση. Έτσι βλέπουμε ότι τα σαρκοφάγα αρπακτικά ζουν είτε μόνα τους ή σε αγέλες και τα χορτοφάγα σε κοπάδια. Πολυπληθείς κοινωνίες συνεργασίας απ’ όσο ξέρω βλέπουμε μόνο στις μέλισσες, στα μυρμήγκια και σε κάποια είδη ποντικιών. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει σαφής κατανομή ρόλων και τα μέλη λειτουργούν ως κομμάτια ενός μεγαλύτερου οργανισμού και όχι ως αυτόνομες οντότητες. Τα μέλη δεν έχουν αναπαραγωγική δυνατότητα εκτός από ένα μόνο μέλος: τη βασίλισσα.
Είναι, πιστεύω, ενδιαφέρον ότι καθώς ο άνθρωπος μετατρέπεται από ζώο που ζούσε σε αγέλες σε ζώο που ζει σε μεγάλες ιεραρχικές κοινωνίες χάνει την αναπαραγωγική του ικανότητα. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι όλες οι μεγάλες αυτοκρατορίες στην ιστορία της ανθρωπότητας αργά ή γρήγορα κατέρρευσαν. Με τη βοήθεια της γενετικής όμως, ίσως αυτή τη φορά να τα καταφέρουμε.
Μετά συγχωρήσεως, Φίλιππε, αλλά θέλω να πιστεύω ότι ο άνθρωπος είναι «παραπάνω» και από τη μέλισσα και από τα μηρμήγκια και από τα ποντίκια — και από οποιαδήποτε είδος αρπακτικών. Και είναι «παραπάνω» όχι σε σχέση και σε σύγκριση με οποιαδήποτε γενετική «επιστήμη», αλλά επειδή ο άνθρωπος μπορεί και δύναται να πάρει οτιδήποτε στοιχείο (και) από τη μέλισσα και από τα μηρμήγκια και από τα ποντίκια (και από τις καταρρεύσασες αυτοκρατορίες) και να το διαχωρίσει σε δύο πολύ απλές κατηγορίες, σε δύο είδη: «σ’ αυτό που κάνουμε και αισθανόμαστε άσχημα/αρνητικά/πλαστά/τεχνητά» ΚΑΙ «σ’ αυτό που κάνουμε και αισθανόμαστε *όμορφα*». Αν θέλουμε και οι μέλισσες και τα μηρμήγκια και τα ποντίκια να (συνεχίσουν να) αισθάνονται όμορφα σ’ αυτό που συναποκαλείται «ζωή» και «φύση», για εμάς τους «ανθρώπους» συναρμόζει να χαράξουμε νέους δρόμους, νέες στράτες, νέες πορείες, νέες προοπτικές — συνεργατικές.
Η παρατήρηση ότι ο άνθρωπος άλλα λέει, άλλα κάνει και άλλα εννοεί οδήγησε τον Φρουτ στην υπόθεση της ύπαρξης μιας ασυνείδητης οντότητας που έχει επίδραση στις πράξεις του. Αν εφαρμόζαμε την ίδια ίδια ανάλυση υποθέτοντας ότι η ανθρωπότητα είναι ένας αδιαίρετος και ενιαίος ζωντανός οργανισμός και αν μπορούσαμε να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση ενός εξωτερικού παρατηρητή που μπορεί να βλέπει τις πράξεις αλλά όχι τις σκέψεις πίσω από τις πράξεις, θα υποθέταμε ότι το ον αυτό είναι ένα είδος πρωτόγονου μύκητα που αναπτύσσεται με εκθετικό ρυθμό και αφού καταναλώσει όλη τη διαθέσιμη τροφή τελικά πεθαίνει.