μας επιτρέπεται να φανταστούμε τον άνθρωπο (ως είδος) χωρίς δόντια; (έχει δόντια ο Θεός;)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Ναι, φίλες και φίλοι, μας επιτρέπεται να φανταστούμε τον άνθρωπο ως είδος χωρίς δόντια. Σε αυτό το συμπἐρασμα θα καταλήξω σήμερα· κι αν με ρωτήσετε, πότε θα γίνει, αν γίνει, αυτό, θα σας απαντήσω: μετά από πολλές δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Το σημερινό ερώτημα προστίθεται σε αυτά που έχουμε ήδη διατυπώσει κατά το παρελθόν, ερωτήματα τα οποία αποκαλώ σπουδαιογελοία (λόγου χάριν, έχει ο ουρανός αρχίδια; γιατί τον Έκτορα δεν τον έφαγαν τα σκυλιά και οι γύπες; θα κλάνουμε όταν θα είμαστε αθάνατοι;κλπ. ) και πρόκειται να διατυπώσουμε και άλλα στο μέλλον· λέω μάλιστα να ετοιμάσω και μια συλλογή με τίτλο σπουδαιογελοία ερωτήματα.

Ένα (σπουδαιο)γελοίο ερώτημα δεν επισύρει την κοροϊδία, δεν είναι άκομψο, άτεχνο και συγχρόνως φανταχτερό, προκλητικό και βλακωδώς παράξενο, δεν είναι ανάξιο λόγου, φαιδρό, ασήμαντο. Δεν πρόκειται να καταντήσω γελοίος με την διατύπωση απουδαιογελοίων ερωτημάτων. Είναι γελοία διότι προκαλεί το μειδίαμα, το γέλιο, είναι κωμικό· η επιδίωξή μου είναι να επανασυνδέσω το χιούμορ και το κωμικό με τη σκέψη, με την μαρξιστική, διαλεκτική σκέψη. Σκέφτομαι ότι μετά τον Μαρξ, που διάβαζε μανιωδώς Μπαλζάκ και που δεν ήταν ακαδημαϊκός και που σε κάνει να χαμογελάσεις και να γελάσεις και να περάσεις καλά διαβάζοντάς τον, το γέλιο, το κωμικό, η σάτιρα, η παρωδία, η ειρωνεία χάθηκαν από τους επιγόνους του, θεωρητικούς και πολιτικούς συγγραφείς. Θα έλεγα ότι οι συγγραφείς που εμπνέονται από τον αναρχισμό τα πάνε κάπως  καλύτερα, αν και είναι λίγοι αυτοί που το χιούμορ, η ειρωνεία και το κωμικό ξεχειλίζουν. Το πρόβλημα αυτό διατυπώθηκε από τον Μπένγιαμιν, που δεν ήταν ακαδημαϊκός και ίσως να ήταν αυτός που ώθησε τον (μετα)μαρξιστή Ίγκλετον να αποφύγει την σοβαροφάνεια και το βαρύ και ασήκωτο ακαδημαϊκό ύφος.

Ένα σπουδαιο(γελοίο) ερώτημα είναι σπουδαίο διότι μας ωθεί να σκεφτούμε, να ερευνήσουμε, να αναθεωρήσουμε, να επανεξετάσουμε, με λίγα λόγια να δούμε με καινούργιο τρόπο τα καινούργια πράγματα. Ένα σπουδαιογελοίο ερώτημα βλέπει με χιούμορ και ειρωνεία και με καινούργιο τρόπο τα καινούργια πράγματα. Διότι εάν επί χιλιάδες χρόνια, αρχής γενομένης από τον 21ο αιώνα,  καταπίνουμε χάπια αντί τροφής και super foods και ρουφάμε σιρόπια, συμπληρώματα διατροφής , τότε τί τα χρειαζόμαστε τα δόντια μας; Σε τί θα μας χρησιμεύουν; Δεν θα είναι ολοένα και πιο άχρηστα; Και ως άχρηστα, δεν θα εξαφανιστούν;

Το ερώτημα αν θα χάσουμε τα δόντια μας είναι ένα επιμέρους ερώτημα στο εξής βασικό, που είχε διατυπωθεί ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα: πως θα είναι ο άνθρωπος στο μέλλον; Ξέρετε πως απάντησαν; Είπαν ότι ο άνθρωπος μετά από 150 χρόνια, δηλαδή το 2000, θα έχει μεγάλο κεφάλι, μικρά άκρα, θα είναι πιο μικρόσωμος.

Το 2000 πέρασε αλλά τέτοιον άνθρωπο μόνο στα μυθιστορήματα της επιστημονικής φαντασίας και στον κινηματόγραφο τον διαβάζουμε και τον βλέπουμε. Το λάθος της συλλογιστικής τους οφείλεται στο ότι δεν έλαβαν υπόψη τους τη βραδύτητα της εξέλιξης. Να σκεφτείτε μόνο ότι η όρθια στάση έσκασε  μύτη πριν από 30 εκ. χρόνια, η χρήση και κατόπιν η κατασκευή εργαλείων (δεν είναι καθόλου το ίδιο) πριν από 2 εκ. χρόνια, η συντήρηση και η κατοχή, ο έλεγχος της φωτιάς (δεν είναι καθόλου το ίδιο) πριν από 1 εκ. χρόνια και η συμβολική σκέψη και η τέχνη μόλις πριν 30.000 χρόνια. Εδὠ και 30.000 χρόνια, όταν εμφανίζεται ο homo sapiens sapiens, ο έμφρων άνθρωπος,  δεν έχουμε αλλάξει καθόλου μα καθόλου. Φαίνεται πως αυτές οι 3 δεκάδες χιλιάδες χρόνια είναι πολύ λίγα για να φανεί κάποια αλλαγή.

Εκείνο που με απασχολεί είναι το εξής: θα σκεφτόμαστε, και πώς, όταν δεν θα έχουμε δόντια; Θα μου πείτε βέβαια ότι η συσχέτιση της σκέψης  με τα δόντια είναι εντελώς άστοχη, ότι δεν έχει καμιά απολύτως σχέση η σκέψη με τα δόντια. Κι εγώ θα σας πω και θα σας αποδείξω ότι η σχέση αυτή είναι υπαρκτή αλλά δεν είναι αισθητή, διότι, ό,τι δεν είναι αισθητό, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι δεν υπάρχει! 

Δεν νομίζω να έχετε δει αποκεφαλισμένο κοτόπουλο να κόβει βόλτες σε αυλή σπιτιού· δεν νομίζω επίσης να έχετε δει κομμάτι χελιού που τηγανίζεται να αναπηδά σαν να προσπαθεί να αποφύγει το καφτό λάδι. Λένε επίσης ότι τα νύχια και τα μαλλιά του ανθρώπου συνεχίζουν να μεγαλώνουν για αρκετές μέρες μετά τη μέρα εκείνη που θα βλέπουμε τα ραδίκια ανάποδα. Γιατί το αποκεφαλισμένο κοτόπουλο τρέχει;

Το αποκεφαλισμένο κοτόπουλο, το τηγανιζόμενο κομμάτι χελιού που αναπηδά και τα νύχια και τα μαλλιά που μεγαλώνουν φέρνουν στο προσκήνιο το κεντρικό πρόβλημα της δυτικής φιλοσοφίας : της σχέσης των μερών με το όλο, την ολότητα: των υποατομικών σωματιδίων με το άτομο, των μερών του κυττάρου με το όλο κύτταρο, των οργάνων του σώματος με το σώμα, του μέλους της ομάδας με την ομάδα ως ολότητα, του ανθρώπου με τη φύση. Για πολλές χιλιάδες χρόνια, από την εμφάνιση του ανθρώπου, από την επινόηση και τον χειρισμό της συμβολικής έκφρασης και σκέψης, τα μέρη υποτάσσονταν στο όλο αλλά διατηρούσαν και την αυτοτέλειά τους. Όσον αφορά τα βιολογικά φαινόμενα, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία -όπως φαίνεται από το αποκεφαλισμένο κοτόπουλο και το τηγανιζόμενο χέλι. Τελικά όμως το κοτόπουλο θα γίνει σούπα και το χέλι ένας εξαίσιος ουζομεζές -πάντα με φρέσκο κατσικίσιο τυρί και χλωρό σκόρδο! Τα μέρη και το όλον συμβιώνουν, συμφιλιώνονται, αυτό είναι σαφές. Από δω και πέρα αρχίζουν οι δυσκολίες. Άλλοι υπερασπίζονται την προτεραιότητα των μερών (γονίδια, ατομικισμός) και άλλοι την προτεραιότητα του όλου (φασιμός, λ.χ., σταλινισμός, κ.α.).

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία και σκέψη σπάει αυτή τη συμβίωση, συνύπαρξη του μέρους με το όλο και διακρίνει το υποκείμενο, που γνωρίζει, νιώθει, πράττει) από το αντικείμενο, τη φύση και την κοινωνία. Αυτή είναι η αρχή της δυιστικής σκέψης. Ένα γερό χτύπημα κατά αυτής της σκέψης είναι η φιλοσοφία του Χέγκελ – ένα άλλο, πιο αποφασιστικό το δίνει ο Μαρξ με τη διαλεκτική, και μετά ο Λούκατς. Τι μας λέει η διαλεκτική: μας λέει ότι η αυτοτέλεια των μερών και η ολότητα  δεν συνυπάρχουν απλά συμφιλιωμένα αλλά ότι η ολότητα είναι προϋπόθεση για την ύπαρξη του αυτοτελούς μέρους. Το αποκεφαλισμένο κοτόπουλο και το τηγανιζόμενο χέλι το επιβεβαιώνουν.

Ας έρθουμε τώρα στα δόντια και τη σχέση τους με το όλον – και ειδικώτερα με τη σκέψη.

Θα συνεχίσω αύριο το πρωί, ξύπνησε η Αποστολἰα, η οποία με ρωτάει  πρωινιάτικα:

εάν κόψουμε, μπαμπά, τη γλώσσα, θα ξαναβγεί;

Και της απαντάω ότι μόνο τα νύχια και τα μαλλιά μεγαλώνουν αν τα κόψουμε. Ενώ εάν κόψεις τη ουρά μιας σαύρας θα μεγαλώσει. Και με ξαναρωτάει: γιατί, μπαμπά, η κομμένη ουρά της σαύρας κουνιέται;

 Παρασκευή, 15/02/13

Η κομμένη ουρά της σαύρας σπαρταράει και μας δείχνει ότι η κίνηση και το νευρικό σύστημα ήταν οι πρώτες μορφές κλιμάκωσης  και συντονισμού της οργάνωσης της ζωής. Η κίνηση αποσκοπεί στην εξασφάλιση της τροφής, που στην αρχή είναι ανόργανες ουσίες (τα φυτά συνεχίζουν αυτό το μοντελάκι). Τα πρωτόζωα έπρεπε να κινηθούν προς την τροφή και να την προσλάβουν. Όταν οι ανόργανες ουσίες έτειναν προς την εξάντληση, εμφανίστηκε ο θάνατος, η ανακύκλωση των ανόργανων ουσιών που κατακρατάει ένας ζωντανός οργανισμός για να ενισχυθεί και να συνεχιστεί η ζωή, και η αλλοβορά, το φάγωμα ενός άλλου οργανισμού, που σήμαινε και τον θάνατό του.

Με την κἰνηση εμφανίζονται  τα νευρικά κύτταρα και διαμορφώνεται το νευρικό σύστημα, το αισθητήριο σύστημα, το οποίο θα εκβάλλει στον εγκέφαλο, το συντονιστικό κέντρο όλο του νευρικού συστήματος. Ο συντονιστής όμως είναι υπηρέτης, οπότε και ο εγκέφαλος είναι υπηρέτης του οργανισμού – στον άνθρωπο αυτονομήθηκε και θα δούμε πως. Η κομμένη ουρά της σαύρας κουνιέται για λίγο και χωρίς εγκέφαλο και μας δείχνει ότι και απαραίτητος είναι και περιττός! Ο άνθρωπος και ο εγκέφαλός του είναι και η κορωνίδα της εξέλιξης αλλά και περιττός: δεν θα πάθει τίποτα η φύση και η ζωή εάν εξαφανιστεί ο άνθρωπος – στο μουνί τους!

Η δεύτερη κίνηση μετά την μετακίνηση είναι η κίνηση του συστήματος σύλληψης-πρόσληψης της τροφής: στόμα, σιαγόνες, δόντια. Το σώμα απόκτησε απλά ένα στόμα, χωρίς να υπάρχει κεφάλι! Ταυτόχρονα και δίπλα στο στόμα εμφανίστηκαν τα μάτια και αργότερα και τ’ αφτιά. Έτσι λοιπόν εμφανίστηκε αργότερα κι αυτό που λέμε κεφάλι΄, το οποίο όμως ήταν το μπροστινό μέρος του οργανισμού: ψάρια (και μερικά έρποντα ερπετά).  

Από την κίνηση προήλθαν τα άκρα – τα πτερύγια των ψαριών έγιναν πόδια, αν και υπήρχαν και οργανισμοί που κινούνταν χωρίς πόδια (ερπετά). Σε κάποια ζώα το κεφάλι ξεχώρισε από το σώμα: δεινόσαυροι. Οι οποίοι όμως ήταν δίποδα όντα.   

Για να καταλάβουμε τι έγινε ας συγκρίνουμε το στόμα-σιαγόνες-δόντια  του κροκοδείλου και του ανθρώπου. Το κεφάλι του πρώτου δεν ξεχωρίζει από το σώμα, όπως και στα  ερπετά που υπάρχουν σήμερα, αλλά στα δίποδα πουλιά, που προέρχονται από δεινόσαυρους, το κεφάλι ξεχώρισε! Είτε ξεχώρισε είτε όχι, το στόμα-σιαγόνες (δόντια) καταλάμβανε το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του κεφαλιού. Στον κροκόδειλο όλο το ‘κεφάλι’ είναι ένα στόμα, δύο τεράστιες σιαγόνες με πολλά και μεγάλα και οξέα δόντια. Το ίδιο ισχύει και για τα άλλα ερπετά και τα πουλιά και τα θηλαστικά, φυτοφάγα και σαρκοφάγα. Εικάζουμε βάσιμα ότι και το κεφάλι του ζώου που κατέβηκε από τα δέντρα και μπόρεσε να περπατήσει στα δύο του πόδια,πριν από 30 εκ. χρόνια, ο πιο μακρινός μας πρόγονος, θα απαρτίζονταν κυρίως από ένα μεγάλο στόμα με μεγάλους σιαγόνες και μεγάλα δόντια. Τώρα, μετά από 30 εκ. χρόνια, ο άνθρωπος είναι το ζώο με το μικρότερο στόμα, με τους μικρότερους σιαγόνες, με τα μικρότερα δόντια. Εδώ και 30 εκ. χρόνια, το στόμα, οι σιαγόνες και τα δόντια μας μικραίνουν συνεχώς, ενώ μεγαλώνει ο εγκέφαλός μας. Να υπάρχει άραγε κάποια σχέση μεταξύ αυτών των δύο φαινομένων; Δε μπορεί να μην υπάρχει! Για να δούμε τι θα δούμε.

Το στόμα-σιαγόνες-δόντια ήταν ένας τρόπος σύλληψης-πρόσληψης της τροφής. Δίπλα σε αυτό έρχεται να προστεθεί ένα άλλο: τα μπροστινά πόδια (τα καβούρια!).  Ο βαθμός συμμετοχής τους στη σύλληψη της τροφής ποικίλει: είναι ανύπαρκτη στα φυτοφάγα αλλά υπαρκτή σε πολλά σαρκοφάγα: κυνίδες, αιλουροειδή. Και τα πρωτεύοντα. Το ίδιο ισχύει και για τον μακρινό μας πρόγονο, που θα έμοιαζε κάπως με τον γίββωνα, ο οποίος είναι το μόνο ον που περπατάει στα δύο, μόνο όμως ρίχνοντας το βάρος των χεριών προς τα πίσω για να μην πέφτει, χωρίς όμως να μπορεί και να τα χρησιμοποιήσει για άλλο λόγο, άρα, καλύτερα πάνω στα δέντρα!

Ο πρόγονος μας όμως δεν επέστρεψε στα δέντρα, με αποτέλεσμα να απελευθερωθούν τα χέρια του πλήρως. Τις συλληπτικές λειτουργίες του στόματος-δοντιών τις ανέλαβαν τα χέρια, όπως έγινε και με τους σκίουρους και τις αρκούδες, τα οποία διακρίνονται μεν για την καθιστή τους στάση, δεν είναι όμως δίποδα. 

Η όρθια στάση σε συνδυασμό με την συμμετοχή των χεριών στη σύλληψη της τροφής είχε ως αποτέλεσμα στην σταδιακή σμίκρυνση του στόματος-σιαγόνων. Στον άνθρωπο όμως έχουμε μια άλλη εξέλιξη: δεν χρησιμοποιεί τα χέρια για τη σύλληψη της τροφής παρά μόνο έμμεσα – με την χρήση και αργότερα με την κατασκευή των εργαλείων. Εάν ο άνθρωπος άρχισε να κατασκευάζει εργαλεία πριν από 2 εκ. χρόνια, τότε άρχισε να περιορίζεται και το στόμα-σιαγόνες με πιο δραστικό τρόπο. Όταν το κεφάλι ήταν ένα στόμα μόνο, το πρόσωπο, το μπροστινό μέρος του κεφαλιού,  ήταν σχεδόν όλο το κεφάλι. Σήμερα, το ανθρώπινο πρόσωπο καταλαμβάνει ένα μέρος του κεφαλιού. Εδώ και 2 εκ.  χρόνια, μικραίνει το στόμα μας, άρα περιορίζεται και το πρόσωπό μας. Είμαστε το ζώο με το μικρότερο πρόσωπο -και με τον μεγαλύτερο εγκέφαλο.

Είμαστε το ζώο με τον μεγαλύτερο συνδυασμό κινήσεων: περπατάμε (διποδία), χρησιμοποιούμε συνεχώς τα χέρια μας και τρώμε. Η περισσότερη κίνηση γίνεται με τα χέρια, μετά με τα πόδια και τέλος με τους σιαγόνες. Όση όμως περισσότερη κίνηση, τόσο μεγαλύτερο και πολυπλοκότερο νευρικό σύστημα, άρα, τόσο μεγαλύτερος  και πολυπλοκότερος γίνεται ο εγκέφαλος.

Η χρησιμοποίηση και η κατασκευή των εργαλείων ήταν μια ζωολογική τεχνική, ήταν μια τεχνική άμεσα συνδεδεμένη με τη (ζωολογική μας) φύση. Η κίνηση των χεριών μας, η κατασκευή των εργαλείων, η χρήση και η κατοχή της φωτιάς διεύρυναν και κλιμάκωναν το νευρικό μας σύστημα, άρα και τον εγκέφαλο σε μια αμφίδρομη, ανατροφοδοτική, αλληλοενισχυτική σχέση. Κάποια στιγμή, η διαδικασία αυτή έφτασε σε τέτοιο σημείο εξέλιξης , που η τεχνική και ο εγκέφαλός μας αυτονόμηθηκε από τη φύση: η τεχνική μας πια δεν είναι ζωολογική! Αυτό φαίνεται κι από κάτι άλλο: από την δεξιότητα του ανθρώπου να αποτυπώνει τη σκέψη σε υλικά σύμβολα, η οποία δεξιότητα συνδέεται άρρηκτα με τη γλώσσα!

Αυτό το σημείο φυγής από τη φύση ολοκληρώθηκε πριν από 30.000 χρόνια, όταν εμφανίστηκε ο έμφρων άνθρωπος: δίποδο όν (όρθια στάση), απελευθέρωση χεριών και εργαλεία,  μικρό στόμα σε μικρό πρόσωπο,  γλώσσα, τέχνη: αυτά είναι τα προσίδια χαρακτηριστικά του ανθρώπου.  Και αναρωτιέμαι: τι μπορεί να αλλάξει από αυτά τα χαρακτηριστικά;

Η όρθια στάση; Λίγο δύσκολο, δεν μπορώ να φανταστώ έναν homo xaplomenus. Να πάψουμε να χρησιμοποιούμε εργαλεία; Λίγο δύσκολο. Να πάψουμε να μιλάμε και να μην εκφράζουμε τη σκέψη μας συμβολικά; Λίγο δύσκολο.

Εάν χάσουμε όμως τα δόντια μας, εξ αιτίας της διατροφής μας, μετά από πολλές δεκάδες χιλιάδες χρόνια, τότε το στόμα μας και οι σιαγόνες θα μικρύνουν, οπότε το πρόσωπό μας θα μικρύνει με αποτέλεσμα να αυξηθεί εγκέφαλος μας. Αύξηση όμως του εγκεφάλου δεν σημαίνει ότι θα γίνουμε και εξυπνότεροι, εκτός κι αν αυξηθεί και η πυκνότητα της μάζας των εγκεφαλικών κυττάρων.

Φίλες και φίλοι, μην ανησυχείτε! Για τα επόμενα δεκάδες χιλιάδες χρόνια δεν πρόκειται να αλλάξουμε, λόγω της βραδύτητας της εξέλιξης, της αλλαγής. Υπάρχει όμως κι ένας άλλος λόγος: δεν θα αλλάξουμε επειδή δεν θα υπάρχουμε, θα έχουμε εξαφανιστεί  από προσώπου Γης! Αυτό το ενδεχόμενο δεν μας επιτρέπεται να το αποκλείσουμε.