την ισχύη, ο έλεος, του σιδηρούντος, απολαμβάνω, υποβόσκω, του ασφαλή, επανάλειψη

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

    Σήμερα θα εγκαινιάσουμε μια νέα κατηγορία μελέτης και έρευνας: τη γλωσσική αλλαγή. Η γλωσσική αλλαγή είναι ένα από τα γνωστικά αντικείμενα της ιστορικής, διαχρονικής γλωσσολογίας, θα έλεγα ένα  από τα πιο ενδιαφέροντα. Γιατί αλλάζει μια γλώσσα; Τί και πώς αλλάζει; Μπορούμε να εντοπίσουμε και να μελετήσουμε το φαινόμενο της γλωσσικής αλλαγής συγχρονικά, σήμερα δηλαδή, στο παρόν;

    Εάν ψάξετε να βρείτε τη λέξη κωλοβούλωμα σε κάποιο λεξικό, δεν θα τη βρείτε. Και δεν θα τη βρείτε διότι δεν έχει καταγραφεί από τους λεξικογράφους· δεν την γνωρίζουν αλλά και να την γνώριζαν δεν θα την κατέγραφαν. Όχι γιατί είναι βρισιά που έπλασαν και εκστομίζουν παιδιά και έφηβοι προς κάποιον νεώτερο και πιο κοντό (‘τάπα’), τη βρισιά ‘αρχίδι’ και ‘μουνί’ και άλλες πολλές θα τις βρείτε,  αλλά γιατί πιθανόν να είναι από τις  λέξεις εκείνες που η διάρκεια της ζωής τους είναι πολύ σύντομη ή είναι μια λέξη που χρησιμοποιείται από έναν μικρό αριθμό χρηστών.

    Τη λέξη πιτσούνι θα τη βρείτε, και το πιτσουνάκι – τα πιτσουνάκια είναι το ερωτικό ζευγαράκι· πιτσούνι είναι το περιστέρι που τρώγεται (ιτ. piccione). Τι κάνουν στο κρεβάτι τα πιτσουνάκια όταν δαγκώνει το ένα το άλλο με αγάπη; Πιτσουνιάζουν! Θα τη βρείτε τη λέξη; Όχι. Θα την καταγράψουν τα λεξικά του μέλλοντος;  Αν επιβιώσει και γενικευτεί η χρήση της, ναι!

    Τη φράση κάνω λαδιές θα τη βρείτε σε λεξικά: δεν περίμενα να μου κάνεις τέτοιες λαδιές! Διαβάζω σε λεξικό (Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών) [ Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] για τη φράση τα εξής:

    (μτφ.) δόλια, πλάγια και συνήθως απροσδόκητη ενέργεια  σε βάρος κάποιου, βρομοδουλειά.

    Όταν θα συνταχθεί εκ νέου μετά από κάποια χρόνια το λεξικό, είναι βέβαιο ότι θα γίνει, δεν αποκλείεται να προστεθεί και μια νέα σημασία, εάν η φράση μεταδοθεί και επεκταθεί: τώρα, την έπλασαν οι ζωγράφοι για να δηλώσουν ότι ζωγραφίζουν με λαδομπογιές. Απαιτείται πράγματι αρκετός χρόνος, ίσως και κάνα δύο δεκαετίες και βάλε: τόσος χρόνος απαιτήθηκε για να γίνουν κοινές λέξεις και εκφράσεις της καθομιλουμένης που πριν 20 και 30 άρχισαν να χρησιμοποιούν οι χασικλήδες: δεν λέει (η φούντα), την ακούω (τη μαστούρα), ξενέρωτος (αμαστούρωτος, αυτός που δεν την πίνει, που δεν ταιριάζει στην παρέα μας).

    Οι λέξεις του τίτλου είναι λάθη που εντόπισα διαβάζοντας ειδησεογραφικές (ενημερωτικές, αρθρογραφικές) ιστοσελίδες, σε μεταφράσεις έγκυρων μεταφραστών και σε άρθρα σοβαρών περιοδικών.  Δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να αναφέρω τις πηγές. Ο δε χαρακτηρισμός ‘λάθη’ με παρωθεί να προβώ στην εξής διαπίστωση: αυτό που είναι σήμερα κανόνας και σωστό, ήταν χτές λάθος· κι αυτό που είναι λάθος σήμερα, δεν αποκλείεται να είναι αύριο σωστό και κανόνας. Το φαινόμενο αυτό μας καλεί να επανεξετάσουμε το λάθος, το οποίο έχει κατασυκοφαντηθεί και περιφρονηθεί: το λάθος είναι πηγή δημιουργίας και γνώσης (‘άσε με να κάνω λάθος. . .’): εάν δεν άποβεί μοιραίο, το λάθος είναι η πινακίδα που μας δείχνει τη σωστή κατεύθυνση.

Διαβάζω λοιπόν τη λέξη την ισχύη· το σωστό είναι την ισχύ. Γιατί έγινε το λάθος; Ποιό είναι το μέλλον του; Τα ουσιαστικά και τα επίθετα που λήγουν σε -ύς είναι μια μόνιμη πηγή λαθών. Λέξεις που έληγαν σε -ύς διέθετε πολλές η αρχαία ελληνική, είναι όμως ξένες προς τη μορφολογία της νέας ελληνικής. Οι λέξεις που υπάγονταν στην τρίτη κλίση της αρχαίας ελληνικής έχουν μετεξελιχθεί και υπάγονται στην πρώτη κλίση της νέας ελληνικής: ο άρχων (του άρχοντος), ο ηγεμών, (του ηγεμόνος), ο ήρωας ΄(του ήρωος)· στη νέα ελληνική  έγιναν άρχοντας (του άρχοντα), ηγεμόνας, ήρωας. 

Η μετεξέλιξη αυτή δεν έχει γενική ισχύ. Γιατί;  Στη δεκαετία του 1860, οι ιστορικοί γλωσσολόγοι διαπίστωσαν ότι οι φωνητικές αλλαγές σε μια γλώσσα δεν γίνονται τυχαία αλλά βάσει κάποιων σταθερών κανόνων: αυτοί είναι οι φωνητικοί νόμοι. Να ένας φωνητικός νόμος της αρχαίας ελληνικής: το μακρό α έγινε μακρό ε (το οποίο αναπαριστάνονταν με το Η, η): α νίκα > ε νίκε (η νίκη). Άλλος ένας φωνητικός νόμος: το μακρό ε έγινε ι: ε νίκε > ι νίκι (η νίκη) Άλλος ένας: το ο έγινε ου: το παιδί (πεδί) > του πιδί.

    Ενώ όμως υπάρχει κάποια κανονικότητα στις φωνητικές αλλαγές, δεν μπορούμε κατά κανένα τρόπο να πούμε ότι υπάρχει και παρόμοια κανονικότητα στις μορφολογικές, σημασιολογικές και συντακτικές αλλαγές. Η μετατροπή της λέξης άρχων σε άρχοντας είναι μια αλλαγή σε μορφολογικό (και σημασιολογικό δευτερευόντως) επίπεδο. Έτσι λοιπόν οι λέξεις της τρίτης κλίσης της αρχαίας ελληνικής άρχισαν να κλίνονται  (μεταξύ 600  και 1100 [μ.Χ.], είναι η εποχή της διαμόρφωσης της νέας ελληνικής)  σύμφωνα με την πρώτη κλίση. Όχι όμως όλες! Κι αυτό διότι είναι δύσκολο να προσαρμοστούν στη  μορφολογία και τη κλίση της νέας ελληνικής. Η δυσκολία αυτή είναι πηγή πολλών λαθών. Έτσι λοιπόν, όταν ο συντάκτης του κειμένου που διάβασα έφτασε στην αιτιατική της λέξης ισχύς ψιλοφρίκαρε: το να τελειώνει μια αιτιατική σε -ύ (την ισχύ) είναι λιγάκι παράξενο! Σε -ύ! Δεν υπάρχει προηγούμενο, δεν υπάρχει κάτι ανάλογο. Και βρήκε τη λύση την ισχύη! 

    Η οποία είναι μεγαλοφυής και λύνει ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα. Από σήμερα, καταργώ τη μορφή η ισχύς (της ισχύος, την ισχύ) και θα μεταχειρίζομαι τη λέξη 

    η ισχύη, της ισχύης, την ισχύη

     Κι όποιος θέλει ας με πετροβολήσει.

    Δεν θα υιοθετήσω όμως το λάθος στο οποίο υπέπεσε έγκριτος μεταφραστής και έγραψε ο έλεος. Δεν θα το υιοθετήσω διότι, σε αντίθεση με το προηγούμενο λάθος, τα (σιγμόληκτα) ουδέτερα που κληρονομήσαμε από την αρχαία ελληνικά και λήγουν σε -ος είναι πάρα πολλά: δάσος, μίσος, πέος, πάθος, λάθος, βάθος, μήκος, πλάτος, ύψος, φάρδος  και άλλα πολλά. Λέμε: τα ελέη του Θεού!  Γιατί έγινε αυτό το λάθος; Η λέξη έλεος χρησιμοποιείται συνήθως χωρίς το άρθρο, ή με άρθρο που δεν είναι σαφές εάν είναι αρσενικού γένους ή ουδέτερο. Τον χτυπούσαν χωρίς έλεος! Ζητώ έλεος! Δεν έχω έλεος! Βρίσκομαι στο έλεος του Θεού! Πήγαινε στο έλεος του Θεού! Αδερφός του ελέους.  Η κατάληξη -ος, οι  χωρίς άρθρο φράσεις και τα άρθρα του και στο προκάλεσαν αυτήν την αβλεψία – είμαι βέβαιος πως ο μεταφραστής γνωρίζει ότι η λέξη είναι ουδετέρου γένους (το έλεος).

    Σε ένα προσεχές σημείωμα θα δούμε  ότι οι Υποτελείς Παραγωγοί είναι οι παραγωγοί των γλωσσικών λαθών, οι παραγωγοί της γλωσσικής αλλαγής – και θα εξηγήσουμε γιατί. Ο Κύριος όμως είναι συντηρητικός από τη φύση του ως προς την γλωσσική αλλαγή: απεχθάνεται την όποια αλλαγή, λατρεύει το σωστό, τον κανόνα, την τάξη και περιορίζεται απλά στην υιοθέτηση των γλωσσικών αλλαγών που προκαλούν οι Υποτελείς. Όταν πλάθει λέξεις και φράσεις, τις πλάθει με τέτοιο τρόπο ώστε να συνδεθεί με το ένδοξο παρελθόν ή να σταλεί ένα μήνυμα γλωσσικής, άρα και κοινωνικής, πολιτικής, ιδεολογικής συνέχειας (καθαρεύουσα!): η νέα και η αρχαία ελληνική είναι η ίδια γλώσσα!  Τις λέξεις και τις φράσεις αυτές οι Υποτελείς Παραγωγοί δεν τις χρησιμοποιούν· κι όταν επιχειρήσουν να τις χρησιμοποιήσουν, δεν τα καταφέρνουν και πολύ καλά!

    Τη φράση το σιδηρούν παραπέτασμα την έπλασε ο Κύριος και γνωρίζει να τη χρησιμοποιήσει. Ο Υποτελής μάλλον δεν γνωρίζει: εάν επιχειρήσει να διατυπώσει τη φράση στη γενική, μάλλον θα δυσκολευτεί, θα τα βρει σκούρα: του σιδηρούντος παραπετάσματος! Τι συμβαίνει εδώ; Ενώ οι περισσότερες λέξεις της γ΄κλίσης της αρχαίας ελληνικής κλίνονται σύμφωνα με την πρώτη κλίση, όπως επισημάναμε, εδώ έχουμε μια λέξη της δεύτερης κλίσης της αρχαίας ελληνικής που κλίνεται ως να είναι της τρίτης κλίσης! Τα τρία γένη του επιθέτου είναι ο σιδηρούς, η σιδηρά, το σιδηρούν.  Τη σιδηρά κυρία, τη Θάτσερ, την γνωρίζουμε. Στον πληθυντικό είναι σιδηρές: σιδηρές κυρίες, σιδηρές κατασκευές, Σιδηρές Πύλες του Δούναβη, Ο Βίσμαρκ αποκαλούνταν σιδηρούς καγκελάριος. Οι συνηρημένοι τύποι σιδηρούς και σιδηρούν προέρχονται από τα σιδέρεος και σιδέρεον, ενώ η σιδηρά από το σιδερέα. Ονομαστική ο σιδηρούς, το σιδηρούν· γενική; του σιδηρού, και στα δύο γένη. Το σωστό λοιπόν είναι του σιδηρού παραπετάσματος. Γιατί ο συντάκτης έγραψε του σιδηρούντος; Τον πλάνεψε ο πλακούντας, ο οποίος προέρχεται από το αρχαιοελληνικό  ο πλακούς, του πλακούντος! Ή κάτι ανάλογο! Τον κατανοώ. Διότι θα μπορούσαμε να πούμε και να γράψουμε του σιδερένιου παραπετάσματος αλλά δεν είναι το ίδιο, κατά κανένα τρόπο!

    Ας δούμε τώρα το ρήμα απολαμβάνω. Φαίνεται πως είναι σύνθετο από την πρόθεση από και λαμβάνω. Έχουμε επίσης καταλαμβάνω, αναλαμβάνω, προσλαμβάνω, προλαμβάνω, επαναλαμβάνω  και άλλα πολλά. Το ρήμα απολαμβάνω υπάρχει στα αρχαία ελληνικά και σημαίνει ‘παίρνω, παίρνω κάτι που μού οφείλεται, αφαιρώ, παίρνω κάποιον παράμερα, αποχωρίζω’· το σύνθετο άπολαμβάνω, όπως και όλα τα άλλα σύνθετα, της αρχαίας και της νέας, διατηρούν κάποιες σημασίες του απλού ‘λαμβάνω’. Το μόνο σύνθετο που δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με τη σημασία του λαμβάνω  είναι το απολαμβάνω! Δεν είναι περιέργο; Διότι γνωρίζουμε ότι απολαμβάνω σημαίνει ‘χαίρομαι, ευχαριστιέμαι’ (το φαγητό, τη φιλοξενία, το σεξ, κλπ)! Υπάρχει κι άλλο ένα μυστήριο. Ο αόριστος των σύνθετων ρημάτων είναι παρέλαβα, προσέλαβα, επανέλαβα, κλπ. , ενώ ο μέλλοντας, προσλάβω, καταλάβω, αναλάβω, κλπ. Πως είναι ο αόριστος και ο μέλλοντας του απολαμβάνω;

απόλαυσα, θα απολαύσω!

Το απολαμβάνω δεν είναι άλλο από το ρήμα απολαύω (προφέρεται [apolavo]). Η προφορά [apolavo] (απολάβω)  θυμίζει μέλλοντα του απολαμβάνω κι έτσι το απολαύω έγινε απολαμβάνω.  Τον τύπο απολαμβάνω τον αποφεύγω και μεταχειρίζομαι το απολαύω.

Κατά τον ίδιο τρόπο αποφεύγω να μεταχειρίζομαι το ρήμα υποβόσκω και προτιμώ το ρήμα από το οποίο προέρχεται: υποφώσκω. Το υποφώσκω κάτι σημαίνει (μόλις αρχίζει και φέγγει, ή φέγγει λίγο) αλλά το υποβόσκω;  Βόσκω υπό, βόσκω από κάτω;

Πολύ συχνά είμαστε βέβαιοι ότι  ένα γλωσσικό λάθος του σήμερα, αύριο θα είναι ο κανόνας. Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάγεται και το λάθος του ασφαλή, το οποίο δεν είναι πια λάθος, όπως πολλοί νομίζουν. Τα  δικατάληκτα και τριγενή σιγμόληκτα επίθετα (διεθνής, ασφαλής, μονομερής, προφανής και άλλα πολλά) είναι δύσκολο να ενταχτούν στη μορφολογία της νέας ελληνικής, όπως είναι δύσκολο να ενταχτούν και οι δάνειες λέξεις από άλλες γλώσσες. Οι αγρότες λένε, πάρα πολύ σωστά,  το τρακτέρι, τα τρακτέρια αλλά άμα πούμε το ρεκόρι, τα ρεκόρια, θα μας στραβοκοιτάξουν. Κι όμως! Οι ξένες λέξεις πρέπει να προσαρμόζονται στη φωνητική και στη μορφολογία της γλώσσας που τις δανείζεται και τις χρησιμοποιεί.  Αυτός είναι ο λόγος που γράφω το εβρό, του εβρού, τα εβρά, των εβρών (ας κάνω μια παραχώρηση κι ας γράψω του ευρού, no problem).  Αλλά: το κόρνερ;  Να πούμε το κορνέρι, τα κορνέρια; Κι όμως, αυτό θα ήταν το σωστό. Αυτό κάνει η αγγλική γλώσσα, λόγου χάριν, όταν δανείζεται αρχαίες ελληνικές λέξεις!

Έτσι λοιπόν, κατά το ουσιαστικό μαθητής, μαχητής, αγωνιστής κλπ. έχουμε στη γενική του ασφαλή! Έχουμε όμως και έναν άλλον τύπο, τον αρχαιοελληνικό: του ασφαλούς! Ποιος θα επικρατήσει; Μα αυτός της νέας ελληνικής, αν κι ομολογώ ότι δυσκολεύομαι να τον μεταχειριστώ – θα ζοριστώ λιγάκι, τι να κάνουμε, θα τα καταφέρω. Εντάξει, στο αρσενικό γένος μπορούμε να πούμε του ασφαλή, στη γενική του ουδετέρου όμως;  Να πούμε του διεθνή επαναστατικού κινήματος; 

Τέλος, πολύ συχνά διαβάζω τη λέξη επανάλειψη, αντι του σωστού επανάληψη. Η συχνότητα με την οποία το εντοπίζω με έχει προβληματίσει. Πρόκειται ασφαλώς περί αβλεψίας, αλλά πού οφείλεται; Οφείλεται στην υποσυνείδητη γοητεία και έλξη που ασκεί η λέξη εγκατάλειψη!  

Αύριο θα ασχοληθούμε με τη φράση υπό την αιγίδα· θα μελετήσουμε τη σημασιολογική εξέλιξη της λέξης και θα διαπιστώσουμε φοβερά και τρομερά πράματα, μα την Παναγία, το υπόσχομαι. Και την επομένη, θα αναρωτηθούμε εάν ο καιρός χαλάει κι αν υπάρχει κακοκαιρία.

Μέχρι τότε μην ξεχνάτε ότι η σκέψη είναι ποίηση και η ποίηση, δημιουργία!