φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Το αντικείμενο του σημερινού μας σημειώματος θα είναι η ενασχόληση της νεοελληνικής διανόησης με το αυτοκίνητο, με αφορμή το βιβλίο του ΚΩΣΤΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Ο ΙΧ άνθρωπος και οι υποθαλάσσιες αρτηρίες του. Σημειώσεις για την αυτοκίνηση (εκδόσεις των ξένων, Θεσσαλονίκη, 2012). Ο όρος ‘ενασχόληση’, βέβαια, είναι καθαρός ευφημισμός, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν διανοούμενοι που να ασχολούνται με το αυτοκίνητο, κι όσοι το κάνουν, δεν είναι περισσότεροι από τα πέντε δάχτυλα του ενός χεριού, ανήκουν στο είδος εκείνο της μεταπρατικής σκέψης που τόσο ανθεί στο Ελλάντα, χωρίς βέβαια να αποδίδει καρπούς ελλείψει μελισσών. Η ενθουσιώδης λατρεία του αυτοκινήτου δεν αφήνει περιθώρια στον νεοελληνικό εγκέφαλο να στοχαστεί επί του αυτοκινήτου, μιας και δεν μπορεί να λατρεύουμε ενθουσιωδώς ένα τεράστιο και οξύ κοινωνικό πρόβλημα! Το λατρεύουμε, άρα δεν είναι κοινωνικό πρόβλημα. Έπρεπε να περάσει ένας αιώνας γενικευμένης χρήσης του αυτοκινήτου για να κατανοήσουμε και εμείς το εξής:
το λατρεύουμε, άρα είναι κοινωνικό πρόβλημα!
Και να κατανοήσουμε επίσης ότι η λατρεία του αυτοκινήτου είναι ένας τόπος συνάντησης όλων σχεδών των λατρειών της Δύσης, δηλαδή, όλων των επιθυμιών του Κυρίου ημών, αμήν.
Για να κατανοήσουμε τη σχέση της ελληνικής διανόησης με το αυτοκίνητο, θα επιχειρήσω να φέρω στο προσκήνιο όχι τους σημαντικότερους σταθμούς της διεθνούς δοκιμιακής βιβλιογραφίας (πολεοδομία, συγκοινωνιολογία, κοινωνιολογία, οικολογία, φιλοσοφία) αλλά τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα στα οποία ασκείται σαφής και έντονη κριτική κατά του αυτοκινήτου. Ο κατάλογος, εννοείται, δεν είναι πλήρης και θα ήμουν ευγνώμων σε όποιον και όποια μου υποδείξει κάποιο έργο που μου διαφεύγει· όσο για την παρουσίασή τους θα είναι τηλεγραφική, μιας και θα τα παρουσιάσω και θα τα σχολιάσω εκτενώς σε προσεχή σημειώματα. Διότι πολλά από αυτά τα έργα κυκλοφόρησαν στο Ελλάντα και διαβάστηκαν, δεν έχει κυκλοφορήσει όμως σχεδόν κανένα δοκίμιο από τα εκατοντάδες που έχουν γραφτεί στις βιομηχανικές καπιταλιστικές κοινωνίες όπου εμφανίστηκε και γενικεύτηκε η χρήση του αυτοκινήτου και τα οποία βοήθησαν, χρήστες και μη, να κατανοήσουν την εμφάνιση του τετράχρονου κινητήρα, του πετρελαίου/βενζίνας, του αυτοκινήτου και των συνεπειών τους. Μόνο κατά την τελευταία δεκαετία μεταφράστηκαν κάποια δοκίμια, τα οποία και θα παραθέσω στη συνέχεια.
Εάν θεωρήσουμε ως έτος γέννησης του αυτοκινήτου το 1886 στη Γερμανία και το 1909 το έτος κατά το οποίο αρχίζει η μαζική χρήση της ‘άμαξας χωρίς άλογο’ (horseless carriage) που είχε κατασκευάσει το 1896 ο Χένρι Φορντ στις Ηνωμένες πολιτείες και έμελλε να μετεξελιχθεί στο μοντέλο Τ, η περίοδος αυτή ήταν και η εποχή που εμφανίστηκαν τα πρώτα κείμενα κατά ή υπέρ ή κατά και υπέρ του αυτοκινήτου. Τα κείμενα αυτά αντανακλούν τη στάση των ανθρώπων της εποχής αυτής έναντι του αυτοκινήτου: άλλοι το λιθοβολούσαν κι άλλοι το προσκυνούσαν, παντοιοτρόπως.
Μία από τις πρώτες πέτρες της λογοτεχνίας κατά του αυτοκινήτου την έρριξε μόλις το 1903 ο Χάινριχ Μαν με το μυθιστόρημά του Die Jagd nach Liebe, όπου διαπιστώνει ότι το ταξίδι με το αυτοκίνητο δεν προσφέρει καμιά απολύτως ευχαρίστηση!
Ενώ οι συγγραφείς των δοκιμίων διχάζονταν, τασσόμενοι άλλοι υπέρ και άλλοι κατά του αυτοκινήτου, οι λογοτέχνες αναφανδόν στρέφονταν κατά της άμαξας χωρίς άλογο, εκτός από μία περίπτωση: του (ιταλικού) φουτουρισμού, του καλλιτεχνικού ρεύματος που λάνσαρε το μοντελάκι της δυναμικής προσαρμογής στον σύγχρονο κόσμο της καπιταλιστικής τεχνοεπιστήμης. Η φουρουριστική επανάσταση κηρύχτηκε το 1909, τη χρονιά που άρχισε η μαζική παραγωγή του μοντέλου Τ της Φορντ, από τον Φίλιπο Τομάζο Μαρινέτι, οπαδό του φασισμού και από τα πρώτα μέλη του Φασιστικού Κόμματος, κηρύχτηκε δηλαδή η εξύμνηση της βίας και της ταχύτητας της καπιταλιστικής μηχανής και της καπιταλιστικής τεχνοεπιστήμης στο σύνολό της. Δεν έχω διαβάσει το κείμενο του Τζιάκομο Μπάλα, Αυτοκίνητο και Θόρυβος, αλλά υποθέτω πως θα είναι ένας ύμνος και δύο.
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος φρέναρε σε τέτοιο βαθμό τη δυναμική του ιταλικού φουρουρισμού που τον ακινητοποίησε πλήρως. Η πρώτη ενθουσιώδης εξύμνηση του αυτοκινήτου έμελλε να ήταν και η τελευταία. Μετά τον Πόλεμο, κατά τον οποίο το αυτοκίνητο έγινε τετράτροχο φρούριο (τανκ) και έτσι έδειξε τη φύση του, όπως θα δούμε παρακάτω, οι λογοτέχνες αρχίζουν έναν καταιγισμό πυρών κατά της homeless carriage που δεν έχει σταματήσει ακόμα (κυρίως από τους Μπάλαρντ και Ντε Λίλο, όπως θα δούμε στη συνέχεια). Ένας από τους πρώτους ήταν ο Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ, με το υπέροχο Ο υπέροχος Γκάτζμπι, το 1925, όπου φέρνει στο προσκήνιο τις συνέπειες της ανευθυνότητας των οδηγών, την οποία παρατηρούσε προφανέστατα καθημερινά τριγύρω του σε όλες τις πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών, ανευθυνότητα άρρηκτα σχετιζόμενη με τον ερωτισμό που αποπνέει η βία της ταχύτητας και της μηχανικής ισχύης του αυτοκινήτου.
Δυο χρόνια αργότερα, στη Γερμανία, ο Χέρμαν Έσσε στον Λύκο της στέπας, το 1927, εμφανίζει το αυτοκίνητο ως την αιχμή της βιομηχανικής (καπιταλιστικής) τεχνολογίας και, σε μια διάσημη σκηνή επιστημονικής φαντασίας, περιγράφει (προτείνει;), έχοντας κατά του νου τη χρήση του αυτοκινήτου κατά τον Πρώτο Μεγάλο Πόλεμο και τις πρώτες εκατόμβες των θυμάτων του οδικού εμφύλιου πολέμου, την εκτέλεση των οδηγών από ελεύθερους σκοπευτές και τον εμπρησμό των αυτοκινήτων!
Στο μεσοπόλεμο γενικεύεται σε τέτοιο βαθμό η χρήση του αυτοκινήτου στην καπιταλιστική δύση, δημοκρατική και φασιστικοναζιστική, που το 1934, ο Τόμας Έλιοτ καταγράφει στα Δέκα χορικά από τον Βράχο την αποίκιση της καθημερινής ζωής από το αυτοκίνητο.
Τα πυρά των λογοτεχνών κατά της γενικευμένης χρήσης και λατρείας του αυτοκινήτου και των συνεπειών τους, κατά της ταχύτητας και της εξ αυτής απορρέουσας βίας πυκνώνουν μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η εποχή 1945-1973 είναι μια εποχή επεκτατικής επέλασης του καπιταλισμού, μεγέθυνσης της καπιταλιστικής παραγωγής: το παγκόσμιο ΑΕΠ αυξανόταν 5% σε ετήσια βάση για τρεις ολόκληρες δεκαετίες, για μια ολόκληρη γενιά! Το κύριο βιομηχανικό προϊόν της περιόδου αυτής είναι το αυτοκίνητο, κατά συνέπεια και όλων των σχετιζομένων με αυτό προϊόντων. Αυτοκινητόδρομοι κατασκευάζονται παντού, οι πόλεις επεκτείνονται, τα ιστορικά κέντρα καταστρέφονται, εμφανίζονται τα μοτέλ, τα προάστεια, τα απομακρισμένα εμπορικά κέντρα και οι drive in κινηματόγραφοι. Η ζωή στη καπιταλιστική Δύση αλλάζει σε τέτοιο βαθμό που το 1954 ο Μαξ Φρις στο μυθστόρημά του Στίλερ δείχνει ότι αυτοκίνητο και ψυχαγωγία είναι παντελώς ασύμβατα. Το 1955, ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ στη Λολίτα του καβλώνει με την ύπαρξη των γαμιστρώνων των αυτοκινητοδρόμων (μοτέλ), την ώρα που, το 1957, ο Τζακ Κέρουακ στο Στο δρόμο δυσανασχετεί και νοσταλγεί τους έρημους από αναιδή άρματα δρόμους του 1940!
Ένα χρόνο μετά, το 1958 ο Τζον Κιτς με το καταιγιστικό, δριμύ κατηγορητήριο Τα αναιδή άρματα επαναδιατυπώνει την διαπίστωση του Μαξ Φρις: το αυτοκίνητο δεν μας διασκεδάζει, μας τυραννάει και μας ταλαιπωρεί. Το 1962 ο Γουίλιαμ Φόκνερ στο μυθιστόρημα Οι κλέφτες αντιμετωπίζει με τρυφερότητα και χιούμορ το αυτοκίνητο αλλά οι υπαινιγμοί του για τη συμβολή του στη χαλάρωση των ηθών είναι σαφείς.
[Σάββατο, 23/02/13]
Το 1968 γράφτηκαν δυο ποιήματα για το αυτοκίνητο που έμελλε να γίνουν διάσημα. Και τα δύο εστιάζουν στη βία που ασκoύν τα αυτοκίνητα στο σώμα μας. Ο Καρλ Σαπίρο έγραψε το σύντομο Auto Wreck (The traffic moves around with care, / But we remain, touching a wound / That opens to our richest horor/. . .), ενώ ο Αλεν Γκίνσμπεργκ το μακροσκελές Car Crach (Broken bons in bed / hips and rips cracked by autos /. . .). Από τότε, από τους συγγραφείς που έχουν εστιάσει τη προσοχή τους στη διάχυτη βία της καπιταλιστικής κοινωνίας και ειδικά στη βία του αυτοινήτου και της ταχύτητας ξεχωρίζω τους Τζέιμς Μπάλαρντ (Έκθεση Ωμοτήτων, 1969, και Crash, 1973, που έγινε και ταινία, το 1996, από τον Κρόνεμπεργκ) και τον Ντον ΝτεΛίλο, που στο Cosmopolis, μια σύγχρονη ανάγνωση του Οδυσσέα του Τζόις, βάζει τον ήρωα επιχειρηματία του του να ζει σε μια τεράστια λευκή λιμουζίνα κι απο κεί να παρακολουθεί την πορεία των επιχειρήσεων του. Να έχουν υπάρξει άραγε άνθρωποι που να έχουν γεννηθεί μέσα σε αυτοκίνητο, να έχουν περάσει ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωής τους εκεί μέσα και να πέθαναν εκεί μέσα;
Ως προς τα δοκίμια, τα διακρίνω σε δυο κατηγορίες: σε αυτά που παρεπιπτόντως αναφέρονται στο αυτοκίνητο και σε αυτά που το αντικείμενό τους είναι το αυτοκίνητο. Από τα πρώτα ξεχωρίζουν τα έργα του Ανρί Λεφέβρ, Η καθημερινή ζωή στον σύγχρονο κόσμο (1979, εκδ. Ράππα) και του Αντρέ Γκόρζ (Μισέλ Μποσκέ), Οικολογία και Πολιτική (1983, Νέα Σύνορα – Α. Α Λιβάνη), το οποίο ήταν για μένα το βιβλίο που με ώθησε να αρχίσω να αντιλαμβάνομαι το αυτοκίνητο ως ένα μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα. Μετά από 20 ολόκληρα χρόνια διαβασμάτων, μελέτης και σκέψης κατέληξα στην άποψη ότι το αυτοκίνητο δεν είναι ούτε αυτοκίνητο ούτε όχημα αλλά ένα βλήμα που το εκσφενδονίζει η μηχανή εσωτερικής έκρηξης, άλλοτε απλό, όταν χάνουμε τον έλεγχό του κι άλλοτε έξυπνο, όταν φτάνουμε σώοι και αβλαβείς στον προορισμό μας και το ακινητοποιούμε.
Σκόρπιες σκέψεις θα εντοπίσουμε και σε έργα άλλων φιλοσόφων, θεωρητικών της τεχνολογίας, κοινωνιολόγων, πολεοδόμων, έργα τα οποία έχει διαβάσει ο Κώστας Δημητρίου, ο οποίος είναι οδηγός αστικών λεωφορείων και εκπαιδευτής υποψήφιων οδηγών. Πρόκειται για τους Αντόρνο, Μάμφορντ, Βιριλιό, Βανεγκέμ, Μποντριγιάρ, Βλαντή και Μπαλτά και άλλους.
Το πρώτο βιβλίο με αντικείμενο το αυτοκίνητο ήταν το βιβλίο του Αγουστίν Γκαρθία Κάλβο, Εναντίον του Αυτοκινήτου (Νησίδες, 2002)· το βιβλίο του Γιάνη Μηνούδη, Οδήγηση: οι κανόνες του παιχνιδιού (1999, Λάρισα, εκδ. Έλλα), δεν το έχω διαβάσει και δεν μπορώ να εκφέρω γνώμη. Το 2008 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ιλιά Έρενμπουργκ, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1929, Μια ιστορία του αυτοκινήτου, εκδ. Ύψιλον. Το 2009 είχαμε τρία (!) βιβλία, πρωτοφανές ! Του αναρχικού Κόλιν Γουόρντ (Ελευθερία της κίνησης. Μετά το αυτοκίνητο, εκδ. Άρδην), του Ηλία Καφάογλου (Αυτοκίνητος κόσμος, Ύψιλον) και ένα συλλογικό, ισπανών διανοητών, από τις εκδόσεις Νησίδες: Πόλη και Αυτοκίνητο.
Και το 2012, το βιβλίο του Κώστα Δημητρίου που εξετάζουμε στο προκείμενο σημείωμα. Δυο βιβλία λοιπόν γράφτηκαν από έλληνες διανοούμενους, τον Καφάογλου και τον Δημητρίου. Πολύ πλούσια πνευματική σοδειά! Ο Καφάογλου δεν είναι ούτε κατά ούτε υπέρ του αυτοκινήτου· η στάση του αυτή καθορίζεται μάλλον από το επάγγελμά του – είναι δημοσιογράφος ειδικευμένος στο αυτοκίνητο και δημοσιεύει τα κείμενά του σε ειδικά έντυπα ή ειδικά ένθετα εφημερίδων. Ο Δημητρίου στρέφεται αναφανδόν κατά του αυτοκινήτου.
Και οι δύο συγγραφείς είναι άνθρωποι που διαβάζουν και μελετούν κι έχουν ψάξει το αντικείμενό τους. Υπάρχει όμως ένα μικρό τεράστιο προβληματάκι, που χαρακτηρίζει άλλωστε στην πλειονότητα, για να μη όλους, των νεοελλήνων διανοητών. Διαβάζουν, μελετάνε, ερευνούν αλλά δεν παράγουν γνώση. Καλό είναι να είναι κανείς πολύξερος και πολυδιαβασμένος αλλά δεν φτάνει.
Το πρόβλημα με το αυτοκίνητο είναι το εξής: από τότε που εμφανίστηκε μέχρι σήμερα δεν γνωρίζουμε τι είναι το αυτοκίνητο διότι δεν έχουμε αναρωτηθεί, τόσο μεγάλο είναι το βάρος του αυτονόητου στον εγκέφαλό μας. Και δεν έχουμε αναρωτηθεί διότι είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι το αυτοκίνητο είναι και αυτοκίνητο και όχημα.
Ερωτώ λοιπόν τους Ηλία Καφάογλου και Κώστα Δημητρίου: τί είναι το αυτοκίνητο; είναι αυτοκίνητο, είναι όχημα ή τετράτροχο μηχανοκίνητο βλήμα;
από το επάγγλοιπόν διανοητές από την Ελλάδα γράφτηκε το 1927) έργο άλλων φιλοσόφων,
Σχολιάστε ελεύθερα!