φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα, bonjour!
Το σημερινό σημείωμα το αφιερώνω στον Λεωνίδα (τον Αθηναίο) – τι λες για τέλη Φλεβάρη;
Όταν ήμασταν πιτσιρικάδες παίζαμε βόλους (βώλους). Τα κορίτσια δεν έπαιζαν, τουλάχιστον στο χωριό μου. Φαίνεται πως οι βόλοι είναι αγορίστικο παιχνίδι – θα δούμε γιατί είναι αγορίστικο. Υπήρχαν δυο παραλλαγές του παιχνιδιού. Στη μία, κάθε παίχτης έρριχνε ἐναν μικρό βόλο, μια γιάλινη ή σιδερένια (από ρουλεμάν) μπίλια [< γαλλικό bille (la)] από κάποια απόσταση (3-4 μέτρα, πάνω κάτω) σε μια μικρή λακουβίτσα. Άρχιζε να παίζει πρώτος όποιος έβαζε τη μπίλια μέσα στην οπή ή όποιος πλησίαζε πιο κοντά. Αυτός που άρχιζε πρώτος ήταν ο κύριος της τρύπας, της περιοχής: προσπαθούσε να χτυπήσει τις άλλες μπίλιες με τη δική του· εάν χτυπούσε μια μπίλια, ο κάτοχός της έβγαινε από το παιχνίδι· εάν αποτύγχανε, συνέχιζε αυτός που ήταν πιο κοντά στη τρύπα. Νικητής, χωροδεσπότης δηλαδή, αναδεικνύονταν αυτός που είχε χτυπήσει όλες τις άλλες, τους είχε δηλαδή διώξει όλους. Στη δεύτερη παραλλαγή, εάν πετύχαινες τη μπίλια του αντιπάλου, δεν τον έδιωχνες απλά από το παιχνίδι, τού έπαιρνες και τη μπίλια του! Μπορούσες μάλιστα, εάν έπαιζες πρώτος, με μια βολή να χτυπήσεις και να πάρεις δυο και τρεις και τέσσερις μπίλιες, λόγω συνωστισμού!
Δεν δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε ότι οι βόλοι είναι ένα πολεμικό παιχνίδι, μια (από τις πολλές) αναπαράσταση του πολέμου: να γιατί δεν έπαιζαν τα κορίτσια, να γιατί δεν υπήρχε παιχνίδι που να μην καταλήξει σε τσακωμό και βρισίδια και μπουνίδια. Βόλους όμως παίζουν και οι ενήλικες με πολύ μεγαλύτερες μπίλιες. Παιζόταν στη μεσαιωνική Γαλλία, παίζεται ακόμα και σήμερα σε χωριά της Γαλλίας, κάποτε όμως έγινε επιτραπέζιο και ονομάστηκε billard (< bille), > billiards, αγγλιστί· μπιλιάρδο, ελληνιστί. Το γαλλικό μπιλιάρδο παίζεται με τρείς μπίλιες, εκ των οποίων η μία είναι κόκκινη (ή μαύρη;) και λέγεται carambole. Δεν είμαι βέβαιος για την προέλευση της λέξης· εάν η ερμηνεία μου δεν ανήκει στη σφαίρα της παρετυμολογίας, τότε αυτό το cara- μου θυμίζει το τουρκικό kara που σημαίνει μαύρο: carambole, μαύρη σφαίρα, μπίλια; (Παρετυμολογία είναι να ισχυρίζεσαι ότι η λέξη παπάρι προέρχεται από κάποιον παπά που τον λέγανε Άρη και ήταν μεγάλο αρχίδι).
Καραμπόλα (γαλλιστί carambolage) είναι ένα πετυχημένο χτύπημα στο (γαλλικό) μπιλιάρδο: με τη μπίλια σου χτυπάς τις άλλες δύο, τη μία μετά την άλλη. (Το σερί μου ως κοπανατζής και μπορδελοτσαρκάκιας και βυζογλείφτης μαθητής της Ε’ Γυμνασίου (Β’ Λυκείου, 1974-5) ήταν 14, μα τη Παναγία, έπαιζα καλό μπιλιάρδο -με τον Τζό [ο καλύτερος στη μπάλα], τον Σπύρο [ο καλύτερος στο μπιλιάρδο], και τον Αντώνη [ο πρώτος που γάμησε από τη παρέα], στην υπόγα του Μπινιάρη, στα Βριλήσσια). Καραμπόλα όμως λέμε και τις αλλεπάλληλες, αλυσιδωτές συγκρούσεις αυτοκινήτων στο δρόμο. Γιατί αυτό το φαινόμενο το ονομάσαμε καραμπόλα; Ποιος την αποκάλεσε με αυτό το όνομα, πότε;
Δεν γνωρίζω ποιος, που και πότε επινόησε αυτή τη μεταφορά. Θα πρέπει όμως να έγινε πριν το 1964 – την αναφέρει το Λεξικό του Δημητράκου, αν και όχι για τις οδικές συγκρούσεις. Θα πρέπει επίσης να εμφανίστηκε σε κάποιο μεγάλο αστυκό (αστεακό, αστικό) κέντρο, μάλλον Αθήνα. Ο δημιουργός της μεταφοράς θα πρέπει όχι μόνο να γνώριζε για το αυτοκίνητο αλλά ήταν οπωσδήποτε άνδρας και μπιλιαρδόβιος, σίγουρα έπαιζε μπιλιάρδο. Το σημαντικότερο όμως ερώτημα είναι άλλο: γιατί επινόησε αυτή τη μεταφορά; Ποια κοινά στοιχεία υπάρχουν ανάμεσα στις συγκρούσεις των σφαιρών του μπιλιάρδου και τις συγκρούσεις των αυτοκινήτων στην οδό, στο δρόμο;
Για να πετύχουμε μια καραμπόλα, για να καταφέρουμε μια πετυχημένη σύγκρουση πρέπει να εκσφενδονίσουμε πάνω στο τραπέζι του μπιλιάρδου την ακίνητη σφαίρα μας εναντίον των άλλων δύο. Με το χτύπημα της στέκας η σφαίρα μας βάλλεται, γίνεται βλήμα. Η λέξη βόλος ετυμολογικά συγγενεύει με τίς λέξεις βολίδα, βέλος, βλήμα, κι όλα αυτά με το ρήμα βάλλω. Κατά συνέπεια, το τραπέζι του μπιλιάρδου είναι ένα πεδίο μάχης και το παιχνίδι δεν είναι παρά αναπαράσταση του πολέμου.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο που σφαίρα ονομάσαμε το βλήμα του πυροβόλου όπλου, μιας κι αρχικά ήταν ένας στρογγυλός μεταλλικός βόλος. Ο μπιλιαρδόβιος λοιπόν άνδρας που αποκάλεσε το φαινόμενο των αλυσιδωτών συγκρούσεων των αυτοκινήτων καραμπόλα εξέλαβε το αυτοκίνητο ως σφαίρα του μπιλιάρδου που κινείται με μεγάλη ταχύτητα και πέφτει πάνω σε αυτοκίνητα τα οποία είναι ακινητοποιημένα – λόγω σύγκρουσης και όχι λόγω συνειδητής επιλογής. Διότι υπάρχουν δύο τρόποι να ακινητοποιηθεί ένα αυτοκίνητο: ή να το επιλέξει ο οδηγός ή να έχει συγκρουστεί. Τρίτο ενδεχόμενο δεν υπάρχει. Στο μπιλιάρδο, η πρώτη επιλογή δεν υπάρχει: οι σφαίρες, οι είναι έρμαια των συγκρούσεων.
Η μεταφορά λοιπόν ‘καραμπόλα’ παραπέμπει σε αυτή την κατάσταση των σφαιρών που μπιλιάρδου: η επιδίωξη μας είναι η κινούμενη μπάλα να συγκρουστεί με τις άλλες δύο – αυτή όμως δεν είναι η επιδίωξη του οδηγού. Αυτή είναι μια πολύ σημαντική διαφορά. Από τη στιγμή όμως που δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη σύγκρουση, το αυτοκίνητό μας περιέρχεται στην κατάσταση της μπάλας του μπιλιάρδου, υποβιβάζεται στην κατάσταση του άβουλου, του απλού βλήματος. Εξ ου και η βρισιά ‘βλήμα, ε βλήμα!‘ Χάνοντας τον έλεγχο του αυτοκινήτου, αυτό θα σταματήσει όχι όταν το θέλουμε εμείς αλλά όταν χάσει την κινητική του ενέργεια (καλἀ το είπα; Δε σκαμπάζω γρι από Φυσική), όπως και η μπάλα του μπιλιάρδου.
Η μεταφορά καραμπόλα ανήκει στην ομάδα φράσεων που εκλαμβάνουν το αυτοκίνητο ως βλήμα. Ένα πολυτελές ταχύτατο αυτοκίνητο χαρακτηρίζεται ως βολίδα. Ένα αυτοκίνητο που κινείται με μεγάλη ταχύτητα τρέχει σα σφαίρα. Cannonball (μπάλα, οβίδα του κανονιού) ονομάζεται ο αγώνας που διεξάγουν κάτοχοι ταχύτατων αυτοκινήτων στις ΗΠΑ και τη Βόρεια Ευρώπη. Η επιλογή των συγκεκριμένων αυτών λέξεων και η συχνή χρήση τους δείχνει ότι αυτοί που τις επινόησαν και τις μεταχειρίζονται εκλαμβάνουν το αυτοκίνητο ως βλήμα. Και μας λένε τόσα πολλά για τη φύση του αυτοκινήτου όσα δεν μας έχουν πει εκατοντάδες και χιλιάδες βιβλία και μελέτες για το αυτοκίνητο.
Όμως, ένας σπουδαιογελοίος τύπος στην Ελλάδα υποστηρίζει ότι όντως το αυτοκίνητο είναι βλήμα. Και θεωρεί ότι το αυτοκινητόβλημα το εκσφενδονίζει η μηχανή του, η οποία έχει κατασκευαστεί με πρότυπο τα πυροβόλα όπλα, ότι όπλα και τετράχρονοι κινητήρες παράγονται με τις ίδιες εργαλειομηχανές, ότι επινοήθηκε από οπλουργούς, σε χώρες με πολεμική βιομηχανία, ότι ο οδηγός είναι χειριστής ενός τετράτροχου βλήματος. Και ότι όταν καταφέρνει και φτάσει στον προορισμό του αποφεύγοντας τη σύγκρουση, το αυτοκινητόβλημα είναι ένα έξυπνο βλήμα -όταν δεν τα καταφέρνει είναι ένα απλό βλήμα.
Αθανάσιε, είσαι μεγάλο βλήμα!
Αύριο πάλι. Θα εξηγήσουμε πως γίνονται οι καρμανιόλες, με συγχωρείτε, οι καραμπόλες ήθελα να γράψω.
Μέσα!