ὁ (<*so) ἡ (<*sᾱ) τό (<*tod)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Η νέα ελληνική γλώσσα δεν διαθέτει δοτική πτώση· η αρχαία όμως διέθετε: ονομαστική, ὁ λύκος· δοτική, τῷ λύκῳ. Πότε και γιατί εξαφανίστηκε; Να ένα ερώτημα. Κάποτε όμως ούτε η αρχαία ελληνική διέθετε. Πρόκειται για υπόθεση, για εικασία, μιας και δεν διαθέτουμε γραπτές μαρτυρίες.  Τι μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι στο απώτατο παρελθόν δεν διέθετε δοτική πτώση; Πότε και γιατί εμφανίστηκε;

Η νέα ελληνική γλώσσα διαθέτει άρθρο: ο, η, το. Το άρθρο αυτό είναι μετεξέλιξη του αρχαίου ελληνικού άρθρου: ὁ  ἡ  τό.  Αυτό σημαίνει ότι δεν προφέρονταν όπως το προφέρουμε εμείς σήμερα. Πως προφέρονταν;     Κάποτε η αρχαία ελληνική γλώσσα δεν είχε άρθρο, κάποτε εμφανίστηκε. Πότε και γιατί εμφανίστηκε; Εάν για την δοτική μόνο εικασίες και υποθέσεις μας επιτρέπεται να διατυπώνουμε, όσον αφορά το άρθρο μπορούμε να μιλάμε με βεβαιότητα μιας και διαθέτουμε πληθώρα γραπτών μαρτυριών που μας επιτρέπουν να υποστηρίζουμε ότι αφενός το άρθρο ήταν άγνωστο και αφετέρου να εντοπίσουμε τήν εποχή που εμφανίστηκε. Τα κρατικά αρχεία των μυκηναϊκών κρατών μας πληροφορούν ότι πριν το 1200 π. Χ. δεν υπήρχε άρθρο, ενώ η επική και λυρική ποίηση της αρχαϊκής εποχής (700-500)  μας βεβαιώνει ότι το άρθρο σκάει μύτη αυτή την εποχή.

Στο σχολείο μαθαίνουμε να κλίνουμε το άρθρο, τις αντωνυμίες, τα ονόματα και τα ρήματα. Κάποτε μαθαίναμε ότι τα ονόματα της αρχαίας  ελληνικής διακρίνονταν σε τρεις κατηγορίες με κριτήριο τον τρόπο κλίσης: πρώτη κλίση (ὁ μαθητής, ἡ γλώσσα), δεύτερη κλίση (ὁ λύκος, ἡ ὁδός, τό βιβλίον) και τρίτη κλίση (ἡ πόλις, ὁ λέων, τό κτήμα). Ο Chantraine τα ταξινομεί  σε ονόματα της θεματικής κλίσης ( β΄κλίση), της κλίσης σε -ᾱ (α΄κλίση) και αθέματης κλίσης (γ΄κλίση). Η αρχαία ελληνική γλώσσα και η νέα είναι γλώσσες κλιτικές, όπως ήταν η λατινική και είναι η γερμανική. 

Εάν ρίξουμε μια ματιά στον άτλαντα των γλωσσών που μιλήθηκαν (νεκρές)  και μιλιούνται (ζωντανές) πάνω στον πλανήτη, θα διαπιστώσουμε ότι ο αριθμός των κλιτικών γλωσσών ήταν και είναι πάρα μα πάρα πολύ μικρός -και ότι όλες ήταν γλώσσες που τις μίλησαν ποιμενικοί λαοί και τις μιλούν οι απόγονοί τους. Οι περισσότερες γλώσσες δεν ήταν και δεν είναι κλιτικές γλώσσες. Αυτή η βεβαιότητα μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι και οι κλιτικές γλώσσες δεν ήταν κάποτε κλιτικές, κατά συνέπεια και η αρχαία ελληνική· κατά συνέπεια, δεν διέθετε δοτική, όπως δεν διέθετε και καμία άλλη πτώση.

Τί γλώσσα ήταν πριν μετεξελιχθεί σε κλιτική; Πως έγινε αυτό; Η αρχαία ελληνική γλώσσα, κατά συνέπεια και η νέα, διαθέτει μαρτυρίες της προκλιτικής κατάστασής της;

Διαθέτει, φίλες και φίλοι. Αυτές τις μαρτυρίες επιχειρώ να εντοπίσω στην υπό εξέλιξη  μελέτη Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας και Νέας Ελληνικής Γλώσσας που ελπίζω να τελειώσει σε κάνα δυο χρονάκια. Βασιζόμενος σε αυτές τις μαρτυρίες θα φέρω στο προσκήνιο τη διαδικασία γένεσης της κλιτικής γλώσσας, εστιάζοντας και περιοριζόμενος κατ’ αρχήν στην (ιστορική)  μορφολογία.

Ένα από τα κεφάλαια της μελέτης είναι αφιερωμένο στο άρθρο. Μπορείτε σήμερα να διαβάσετε μια μορφή αυτού του κεφαλαίου προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις της Ανωτάτης Σχολής Κακών Τεχνών. Ας ξεκινήσουμε παρατηρώντας κάτι πολύ περίεργο.

 Η ονομαστική ενικού του αρσενικού γένους είναι

ὁ

ο με δασεία. Στη γενική,

τοῦ

του με περισπωμένη. Έχει καμιά σχέση από μορφολογικής άποψης το ο και το του; Καμία απολύτως, είναι δύο διαφορετικές λέξεις. Πως να εξηγήσουμε αυτή την ιδιαιτερότητα; – και όχι ανωμαλία, ανώμαλοι φιλόλογοι – δεν υπάρχει ανωμαλία στη γλώσσα, ανωμαλία χαρακτηρίζουν πολύ συχνά ό,τι δεν μπορούν να κατανοήσουν! Για να αποκατασταθεί αυτή η παραδοξότητα, θα πρέπει ή να σχηματίσουμε τη γενική με βάση το ὁ, ή την ονομαστική με βάση το θέμα της γενικής τοῦ.

Ή θα είχαμε λοιπόν στην ονομαστική

*τός

ή στη γενική

oὗ

Το ίδιο παρατηρείται και στον πληθυντικό του αρσενικού γένους, το ίδιο και στο θηλυκό γένος, ονομαστική ενικού και πληθυντικού.

Στην ονομαστική πληθυντικού 

οἱ

αλλά θα μπορούσαμε να είχαμε και

τοί

και όντως ο τύπος απαντά στην Ιλιάδα! Στη γενική όμως

τῶν

 θα μπορούσαμε να είχαμε και

ὧν

Για το θηλυκό γένος, στην ονομαστική ενικού και πληθυντικού 

ἡ   αἱ 

αλλά και

*τᾱ    ταί

Στη γενική ενικού και πληθυντικού

τῆς    τῶν

αλλά και

ἧς    ὧν

Συνοψίζοντας, η ονομαστική του ενικού και του πληθυντικού του αρσενικού και του θηλυκού γένους, όχι όμως του ουδετέρου, εμφανίζεται με ιδιαίτερο θέμα (so/sᾱ), ενώ στις άλλες πτώσεις (γενική, δοτική, αιτιατική) και στους δύο αριθμούς με άλλο (tos/tᾱ/tod).

 Πως να εξηγήσουμε αυτή την ιδιαιτερότητα;

Αυτές οι δασείες, οι περισπωμένες, η δασεία με περισπωμένη, τι είναι όλα αυτά; Μας βοηθούν να διατυπώσουμε κάποια απάντηση;

Μας βοηθούν πάρα πολύ, φίλες και φίλοι.

Ας δούμε αναλυτικά το αρσενικό γένος, και πρώτα τον ενικό.

Στην ονομαστική, η δασεία στο ο, ὁ, μας βοηθάνει να αποκαταστήσουμε τη προφορά. Η δασεία αναπαριστάνει ένα δασύ φθόγγο που στην αρχαϊκή εποχή αναπαριστάνονταν στη γραφή με το Η (σε κάποια αλφάβητα) -εμείς σήμερα τον αναπαριστάνουμε με το h – και προφερόταν όπως το h στην αγγλική λέξη home. Άρα,

ὁ = ho

 Το αρχικό h σιγήθηκε και έτσι προέκυψε ο τύπος της νεοελληνικής ο. Με τη σειρά του το h (Η) προέκυψε ως μετεξέλιξη του  s  στην αρχή της λέξης ή μεταξύ φωνηέντων μέσα στη λέξη. Δυο παραδεύγματα: η λέξη υβρις προφερόταν hύβρις και πιο πριν sυβρις. Η λέξη (τά) βέλη στην Ιλιάδα εμφανίζεται ως βέλ-ε-α < βέλ-εh-α < βέλ-εσ-α.  Κάποτε λοιπόν το hο προφερόταν *sο.

o < ὁ = hο < *so

Η αιτιατική  είναι τόν (>τον). Ας σημειώσουμε ότι η ονομαστική και η αιτιατική διαθέτουν ιδιαίτερη μορφή: ονομαστική, λύκος· αιτιατική, λύκοm > λύκον. Το τελικό m στην αρχαία ελληνική μετεξελίχθηκε σε ν. Έτσι,

τον < τόν <τοm

Στη γενική   έχουμε τοῦ. Τι είναι αυτή η περισπωμένη; Η περισπωμένη είναι κι αυτή ένα σύμβολο που μας δείχνει ότι έχει προηγηθεί συναίρεση, συγχώνευση δηλαδή δύο φωνηέντων σε ένα άλλο ή σε δίφθογγο για να θεραπευθεί η χασμωδία που προέκυπτε από τη σίγηση συμφώνου ή ημιφώνου. Ποιά φωνήεντα συγχωνεύτηκαν και προέκυψε η δίφθογγος ου, ποιο σύμφωνο ή ημίφωνο σιγήθηκε;

Γνωρίζουμε ότι η γενική στα ονόματα σχηματίζεται με τις καταλήξεις -jo, -ας (γλώσσα-ας >γλώσσης)   και  -ος (λέοντ-ος). Οι καταλήξεις αυτές ήταν κάποτε αυτόνομες λέξεις, αυτόνομα μορφήματα που δήλωναν κυρίως την κτήση, την κατοχή. Η γενική λύκου προέρχεται ή από το λύκοιο ή από το λύκοο. Και οι δύο τύποι από το λύκ-ος-jo, όπου το -ος- ήταν ένα δεικτικό μόρφημα. Ο τύπος λύκοιο (με τη σίγηση του ς και την φωνηεντοποίηση του ημιφώνου j σε ι) από το λυκοjο, ενώ ο τύπος λύκοο από το λύκος-ο, με τη σίγηση αρχικά του j και μετά του ς. Η γενική λοιπόν του ήταν αρχικά μια σύνθετη λέξη· το πρώτο μόρφημα ήταν το *τος, το οποίο ήταν δεικτικό και το εντοπίζουμε στις λέξεις αυτός, ουτος, κλπ. Στην Ιλιάδα διαβάζουμε την ονομαστική πληθυντικού τοι!: από το τος-ι. Άρα,

(νεοελ.) του [τu] < τοῦ < too < toho < toso < τοs-jo

Η δοτική  είναι τῷ. Η περισπωμένη δηλώνει συναίρεση· η υπογεγραμμένη; Η υπογεγραμμένη δηλώνει ότι κάποτε υπήρχε μια δίφθογος που έληγε σε ι το οποίο και προφερόταν. Γνωρίζουμε ότι η δοτική σχηματίζεται με τις καταλήξεις -ōι (>ωι >ῳ), -ᾱι (γλώσσα-ᾱι >γλώσσηι >γλώσσῃ),  -ι (λέοντ-ι).’Έτσι λοιπόν,

τῷ < τοhωι < τοs-ōι

 Ας δούμε τώρα τον πληθυντικό.

Η ονομαστική είναι οἱ  Η αρχαία ελληνική γλώσσα μαρτυρεί ότι υπήρχαν τρία μορφήματα που δήλωναν το πλήθος στην ονομαστική: *ι (λυκ-ος-ι >λύκοι), *ες (λέοντ-ες) και *α (βέλ-εσ -α >βέλεα > βέλη, δῶρ-α). Η ονομαστική πληθυντικού προέκύψε από την ονομαστική ενικού και το μόρφημα πληθυντικού *ι:

οι < οἱ  < ho-ι < sο-ι 

Η αιτιατική   τούς προέκυψε από την αιτιατική ενικού τοm και ένα μη αυτόνομο μόρφημα s το οποίο μάλλον προέρχεται από το εs της ονομαστικής πληθυντικού:

τους < τούς < τονς < τοm-ς

με τη μεταροπή του m σε ν προ του ς και την τροπή του ο στη δίφθογγο ου.

Η γενική τῶν προέκυψε από το μόρφημα τος και το μόρφημα som το οποίο δηλώνει κτήση πλήθους, πολλών πραγμάτων

των < τῶν < τοον < τοhoν <τοs-som

με την τροπή του τελικού m σε ν.

Τέλος, η δοτική είναι  τοῖς. Προέκυψε από το μόρφημα τος και την κατάληξη -ōις  που σχηματίστηκε από τα μορφήματα *ōι και *ς:

τοῖς < τοοις < τοhōις < τος-ōις

με την βράχυνση του μακρού ο της μακράς διφρόγγου ōι σε βραχύ ο προ του συμπλέγματος ι +ς (Chantraine, 1990, 61) και τη συναίρεση των ο+οι σε οῖ.

Και μετά από όλα αυτά ας δούμε και το θηλυκό γένος

Στον ενικό: 

η < ἡ = hη =hē < hᾱ <*sᾱ

την <τēν < τᾱν < τᾱm

της <τῆς < τēς <τᾱς <τᾱ-ς

τῇ < τēι < τᾱι < τᾱ-ᾱι

Στον πληθυντικό:

οι < αἱ < hᾱι < *sᾱ-ι

τις < τάς < τᾱm – ς

των < τῶν < τᾱoν < τᾱhον < τᾱ-som

ταῖς < τᾱ-ᾱι-ς

Στο ουδέτερο, η ονομαστική και αιτιατική ενικού προέκυψαν από το *tod με τη σίγηση του τελικού d. 

το < τό < tod

Η ονομαστική και η αιτιατική πληθυντικού εμφανίζει τη μορφή

(τα) <τά

 Η γενική και δοτική, ενικού και πληθυντικού,  σχηματίζεται όπως στο αρσενικό γένος.

Παρατηρούμε ότι το άρθρο είναι ένα σύμφυρμα δυο πανάρχαιων δεικτικών μορφωμάτων (που εμφανίζονται αργότερα με τη μορφή δεικτικών αντωνυμιών) : so/sᾱ  και tos/tᾱ/tod.

Πως να το εξηγήσουμε αυτό το φαινόμενο;

Θα συνεχίσω.