αφηρωισμός και μεταλλάξεις του ηρωικού στοιχείου

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Οφείλω μια εξήγηση. Τα σημειώματα που προαναγγέλλω με τους τίτλους θα τα γράψω. Ξεκινώ με τη πρόθεση να το κάνω, γνωρίζοντας όμως τί χάνω μένοντας πιστός, δεν το κάνω.  Και δεν το κάνω για δύο λόγους. Σκέφτομαι κάτι πιο ενδιαφέρον, για μένα, βάζει το χεράκι της και η πλανεύτρα η επικαιρότητα, και το πιο ενδιαφέρον με ξελογιάζει. Και, δεύτερον, θεωρώ ότι για να το γράψω αυτό, πρέπει πρώτα να γράψω ένα άλλο. Ήμουν έτοιμος να γράψω για τον επαναστατικό μηδενισμό, να επανεξετάσω και να επανανοηματοδοτήσω την έννοια, αντιλήφθηκα όμως ότι πρέπει πρώτα να γράψω για τον επαναστατικό ηρωισμό. Πριν όμως από αυτό, έκρινα ότι πρέπει να γράψω γενικά για τον ηρωισμό και τον αφηρωισμό στον δυτικό πολιτισμό. Θα το κάνω σήμερα, έχοντας κατά νου τον περίφημο στίχο (1286, De litteris, syllabis et metris) του λατίνου γραμματικού Τερεντιανού (Terentianus Maurus, 2ος μ. Χ. αιώνας): pro captu lectoris habent sua fata libelli, από τις τις ικανότητες των αναγνωστών εξαρτάται το μέλλον, η τύχη ενός βιβλίου. . .

    Στις 22 Μαΐου του 1840, φίλες και φίλοι, ο Τόμας Καρλάϊλ (Thomas Carlyle, 1795-1881) άρχισε να δίνει, μπροστά σε ένα ακροατήριο 200-300 αριστοκρατὠν της κοινωνίας και του πνεύματος του Λονδίνου, μια σειρά διαλέξεων με το εξής θέμα: Περί ηρώων. Η ηρωολατρεία και το ηρωικό στοιχείο στην Ιστορία. Σε ένα γράμμα του γράφει ο Καρλάιλ ότι οι παρευρισκόμενοι “Γελούσαν και χειροκροτούσαν”.  Στις 22 Μάΐου, πρώτα η Ζωή (όσο για τον Θεό, να πάει να γαμηθεί), θα καταπιαστούμε με το μέγα ζήτημα της σχέσης των απόψεων του Καρλάϊλ με τον φασισμό/ναζισμό του 20ού αιώνα. Αυτό που περιορίζομαι να πω σήμερα είναι ότι ο Καρλάϊλ με το βιβλίο του  (το οποίο είχε μεταφραστεί στα ελληνικά το . . .1924,  από τον Α. Γ. Δαλέζιο, εκδ. Γ. Ι. Βασιλείου,  και κυκλοφορούσε φωτοτυπημένο χέρι-χέρι στην Αθήνα στη δεκαετία του ’80 και ’90. . .) έφερε για πρώτη φορά στο προσκήνιο το ζήτημα του πανταχού παρόντος στον δυτικό πολιτισμό ήρωα. Αν οι ακροατές του Καρλάϊλ γελούσαν και χειροκροτούσαν είναι γιατί ταυτίζονταν με τον ήρωα. Και ταυτίζονταν διότι τόσο οι φεουδάρχες αριστοκράτες όσο και οι καπιταλιστές ήταν ήρωες, και είναι ασφαλώς, απόγονοι ηρώων.

    Ο καπιταλιστής είναι ήρωας. Ήρωας δεν είναι αυτός που βουτάει στο λιμάνι για να σώσει κάποιον που πνίγεται, ούτε ηρωίδα είναι η μάνα που αγωνίζεται για να θρέψει και να μεγαλώσει τα παιδιά της. Όταν η μαλακία της γλώσσας ξεπερνάει κάποια όρια,  γίνεται αμέσως αντιληπτή και αποκαλύπτεται. Διότι όταν λέμε ‘ήρωας’ εννοούμε, κατ’ αρχήν, τον ποιμένα πολεμιστή, τον ποιμένα εξοντωτή, και ακολούθως όλες τις μεταλλάξεις του: τον έμπορο, τον πολίτη, τον άγιο, τον ιππότη, τον  καπιταλιστή, τον επαναστάτη, τον συγγραφέα, τον σταρ ηθοποιό και άλλους πολλούς.

     Ο ηρωισμός θα είναι ένα από τα ζητήματα που θα επανεξετάσει η εν εξελίξει παγκόσμια πνευματική επανάσταση. Ο ήρωας είναι ένα τεράστιο ζήτημα, όχι όμως και αχανές, καθόλου ακανθώδες, που προηγείται χρονικά και λογικά και του κράτους και του εμπορεύματος, της αγοράς και του χρήματος, και του καπιταλισμού και συνδέεται στενά με την γένεση της δυτικής Κυριαρχίας, ήτοι με τη γένεση του δυτικού πολιτισμού. Και δεν διστάζω ούτε δευτερόλεπτο να γράψω ότι η τύχη τους, το μέλλον τους, είναι άρρηκτα συνδεδεμένα: η τύχη του ενός θα κρίνει και την τύχη του άλλου.

    Όποιος και όποια θα καταπιαστεί με το ζήτημα αυτό οφείλει να ξεκινήσει με την Ιλιάδα, η οποία δεν είναι παρά ένα έξοχο σχόλιο πάνω στον ήρωα και τον ηρωισμό. Δεν χρειάζεται να είναι φιλόλογος ή εμβριθής μελετητής της. Μια προσεκτική ανάγνωση της μετάφρασης είναι αρκετή για να σχηματίσει κανείς μια γενική εικόνα του αρχαϊκού ποιμενικού ηρωισμού. Υπάρχει όμως ο κίνδυνος να περάσει απαρατήρητο το εξής, το οποίο σπεύδω να το παραθέσω: η Ιλιάδα εξυμνεί και ταυτόχρονα αποκηρύσσει τον ηρωισμό. Κατά συνέπεια, η Ιλιάδα δεν είναι μόνο ένα συγκλονιστικό σχόλιο πάνω στον ηρωισμό αλλά και μια απόπειρα αφηρωισμού, απομάκρυνσης δηλαδή από τις ηρωικές αξίες, επανεξέτασης του ηρωικού κώδικα αξιών και συμπεριφοράς. Με αυτήν την έννοια, εγκαινιάζει τη δυτική λογοτεχνία, το βασικό χαρακτηριστικό της οποίας είναι η αποδόμηση, η αποκήρυξη, άλλοτε ρητή κι άλλοτε υπόρρητη και λανθάνουσα,  του ηρωικού στοιχείου.  Θεωρώ δε  ότι οι πιο πρόσφατες απόπειρες είναι αυτές του Πίνσον και του Μπέκετ.

   Η διαδικασία του αφηρωισμού δεν αρχίζει με την Ιλιάδα, όπως γίνεται γενικά αποδεκτό. Αρχίζει με τη λυρική ποίηση, η οποία επηρέασε τους συνθέτες των ηρωικών επών της αρχαϊκής εποχής – αυτό είναι το συμπέρασμα της μελέτης μου Από την Ιλιάδα-έπος στην Ιλιάδα-τραγωδία. Οι αοιδοί σιώπησαν δια παντός λίγα χρόνια πριν τις πρώτες θεατρικές παραστάσεις στην Αθήνα, στα μέσα του 6ου π. Χ. αιώνα, 550-530 π. Χ. Εάν θέλετε να αποκτήσετε μια γενική αλλά σχεδόν πλήρη εικόνα για την τραγωδία, θα σας πρότεινα να διαβάσετε ένα μόνο δράμα, τον ‘Αίαντα’ του Σοφοκλή, στο οποίο ο άκαμπτος και βάναυσος ηρωισμός αναδεικνύεται ασύμβατος με την πόλιν, εξοβελίζεται  και προκρίνεται ένας νέος ηρωισμός, μεταλλαγμένος, αυτός του πολίτη. Η στενή σύνδεση του ηρωισμού και της δημοκρατίας δεν έχει επισημανθεί και ο δημοκρατικός ηρωισμός δεν έχει γίνει αντικείμενο έρευνας – κι αυτό δεν είναι άλλωστε το μοναδικό ζήτημα που μένει στα αζήτητα.

     Εάν μπορούσα να γράψω μια ιστορία της δυτικής λογοτεχνίας, θα το έκανα έχοντας ως καθοδηγητικό μίτο τον αφηρωισμό. Θα την έβλεπα ως μια διαρκή και συνεχώς ανανεωνούμενη  απόπειρα αντιμετώπισης και αναθεώρησης του ηρωισμού. Κι αυτό διότι ο ηρωισμός  ♫ποτέ δεν πεθαίνει ♫και ξανά προς τη δόξα τραβά, τραβά, τραβά, ♫και ξανά προς τη δόξα ♫τραβά, τραβά, τραβά. Όχι διότι υπάρχουν λογοτεχνικά κείμενα που τον εξυμνούν – ο  ιταλικός φουτουρισμός, λόγου χάριν. Κάτι άλλο συμβαίνει. Ο ηρωισμός μεταλλάσσεται διαρκώς μέσα στην κοινωνική, πολιτισμική  και πολιτική ζωή, εμφανίζεται διαρκώς με νέο πρόσωπο, είναι ένας πρωτεϊκός ηρωισμός. Ο ποιμένας ήρωας πολεμιστής έγινε έμπορος – ο έμπορος είναι ήρωας, ας μην το ξεχνάμε. Ανά πάσα στιγμή, δεν διστάζει να αφήσει  το χρήμα και να πιάσει το όπλο. Ο Βέρνερ Ζόμπαρτ στον  ‘ Αστό ‘  του  περιέγραψε ποιοί ήρωες έγιναν καπιταλιστές: οι πειρατές, οι φεουδάρχες, οι κρατικοί υπάλληλοι,οι κερδοσκόποι, οι έμποροι, οι χειροτέχνες.  Κατά τον εικοστό αιώνα, ο πρωτεϊκός και πανταχού παρών ηρωισμός εμφανίζεται ως φασισμός/ναζισμός.

Ώστε λοιπόν ο Κύριος κατάγεται από ήρωες και είναι ήρωας – δεν μπορεί να μην είναι. Ο ήρωας, και ο Κύριος καπιταλιστής,  είναι ένας άρπαγας, καταστροφέας και εξοντωτής διότι ήταν και είναι ένας ένοπλος ενδεής, ένοπλος ζητιάνος. Όσα και να αρπάξει, θα συνεχίσει να αρπάζει ως να μην έχει να φάει. Ο ήρωας, και ο Κύριος καπιταλιστής,  είναι χαιρέκακος και παρανοϊκός: χαίρομαι όταν υποφέρετε, θα σας σκοτώσω πριν με σκοτώσετε. Η προϊούσα και επιταχυνόμενη, καθώς αναμένεται, φθίνουσα ζωτικότητα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής θα φέρει, φέρνει ήδη, στο προσκήνιο την αρπαγή και καταστροφή του τεράστιου και συλλογικά παραγόμενου κοινωνικού πλούτου, την εξόντωση των περιττών πληθυσμών των υποτελών Παραγωγών, την παράνοια και τη χαιρεκακία του Κυρίου ημών, του ψιλικατζή Θεού.

Οι διαπιστώσεις αυτές μας παρωθούν να υποστηρίξουμε ότι το μέλλον μάς επιφυλλάσει μια αναβίωση, τη φρικτή αναβίωση του ηρωισμού, που δεν θα εμφανιστεί κατ’  ανάγκην μόνο ως φασισμός/ναζισμός. Πέραν αυτής της βεβαιότητας, κάτι άλλο μας απασχολεί. Μας απασχολούν τα εξής ερωτήματα: 

έχουν επηρεαστεί οι Υποτελείς από τον ηρωισμό του Κυρίου, μιμούνται τον ηρωισμό του Κυρίου;

έχουν επηρεαστεί οι εξεγερμένοι, οι επαναστάτες από τον ηρωισμό του Κυρίου, μιμούνται τον ηρωισμό του Κυρίου;

Θα απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά.