γιατί τον Έκτορα δεν τον έφαγαν τα σκυλιά και οι γύπες; (2)

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Στο προηγούμενο σημείωμα, εντοπίσαμε και φέραμε στο προσκήνιο μἰα από τις πλέον χαρακτηριστικές αντιφάσεις της Ιλιάδας:μέχρι και τις αρχές της ραψωδίας Ω είμαστε βέβαιοι ότι τον Έκτορα θα τον φάνε τα σκυλιά και οι γύπες. Η κατηγορηματική δήλωση του Αχιλλέα στην Χ δεν αφήνει περιθώρια διατύπωσης επιφυλάξεων. Τελικά όμως ο ήρωας Αχιλλεύς παραδίδει το σώμα του Έκτορα στον πατέρα του και οι Τρώες τον θάβουν με τιμές και έτσι τελειώνει η Ιλιάδα.

Θα δυσκολευτούμε πολύ να αναζητήσουμε στο κείμενο της μνημειώδους  Ιλιάδας τους λόγους της μεταστροφής του Αχιλλέα. Θα δυσκολευτούμε διότι έχουν εκτεθεί άκρως υπαινικτικά -θα τους βρούμε όμως, κι αυτό θα είναι το αντικείμενο ένός τρίτου σημειώματος που θα ακολουθήσει. Σήμερα, θα εστιάσουμε την προσοχή μας στην πρακτική της έκθεσης των πτωμάτων των απλών στρατιωτών και των ισχυρών αντιπάλων στα σκυλιά και στα όρνεα, όπως μας την παρουσιάζει η ίδια η Ιλιάδα. Πριν το κάνω όμως θα ήθελα να κάνω μια παράκαμψη και να απαντήσω στο εξής ερώτημα: γιατί να μας ενδιαφέρει εάν τον Έκτορα τον έφαγαν ή δεν τον έφαγαν τα σκυλιά και τα όρνεα;

Υποστηρίζουμε ότι ο δυτικός πολιτισμός, η δυτική Κυριαρχία, προέρχεται από ποιμενικές κοινωνίες, οι οποίες επιβίωναν και αναπαράγονταν μόνο με την εκδίωξη ή εξολόθρευση των γειτονικών γενών, φρατριών, φύλων, εθνών (με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου). Όταν εισέβαλαν και κατέκτησαν τις περιοχές των αγροτικών κοινοτήτων, μετά τις φρικαλεότητες και τις σφαγές, αντιλήφθηκαν ότι αυτές οι ποιμενικές πρακτικές τους αποδυνάμωναν και έπρεπε να εγκαταλειφτούν. Τη θέση των εκτρεφόμενων ζώων, που τους παρείχαν τη τροφή και άλλα προϊόντα, την πήραν οι υποτελείς λαοί. Η εμφάνιση του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής στην αρχαϊκή Ελλάδα, που είναι και η πρώτη φάση του δυτικού πολιτισμού,  ήταν το αποτέλεσμα μιας εγκατάλειψης βασικών ποιμενικών αξιών και πρακτικών, ήταν το αποτέλεσμα ενός αφηρωισμού, μιας αποκήρυξης του ηρωισμού, του ποιμενισμού. Η αποκήρυξη δεν ήταν πλήρης και ολοκληρωτική – οι δουλοκτήτες παρέμειναν ποιμένες, όπως και οι φεουδάρχες και οι καπιταλιστές ήταν και είναι ποιμένες.

Το ποιμενικό στοιχείο λανθάνει, πολύ συχνά όμως παροξύνεται και έρχεται στην επιφάνεια, όταν το επιβάλλει η διεξαγωγή του κοινωνικού πολέμου. Ο ιλιαδικός αφηρωισμός είναι ο πρώτος αφηρωισμός του δυτικού πολιτισμού. Υπάρχει κι ένας δεύτερος. Μετά την αποσύνθεση του ρωμαϊκού κοινωνικού σχηματισμού, ο δυτικός πολιτισμός κατακλύζεται από νέο ποιμενικό αίμα -τις εισβολές των ποιμενικών λαών κατά την ύστερη Αρχαιότητα και τον πρώιμο Μεσαίωνα (700-1000 μ. Χ.). Η αγριότητα και η φρικαλεότητα αυτής της περιόδου είναι τρομακτική – διαβάστε τον Γρηγόριο της Τουρ (Ιστορία των Φράγκων) και θα σας κοπεί η ανάσα! Η Αναγέννηση; Πολύ αίμα, πολλή βαρβαρότητα, φίλες και φίλοι! Ο Μπούρκαχντ στο μνημειώδες ‘Ο πολιτισμός της Αναγγένησης’ αφιερώνει πολλές και έξοχες σελίδες για να τη φέρει στο προσκήνιο. Με τον καπιταλισμό, έχουμε μια νέα αποκήρυξη του ποιμενισμού, έχουμε έναν δεύτερο αφηρωισμό, τον οποίο περιγράφει ο Νόρμπερτ Ελίας στο έξοχο δίτομο έργο του ‘Η εξέλιξη του πολιτισμού’. Έπρεπε να ζήσουμε τη θηριωδία του ναζισμού στα μέσα του 20ού αιώνα για να αντιληφθούμε ότι το ποιμενικό στοιχείο δεν εξοβελίστηκε οριστικά, ότι δεν ξεριζώθηκε, ότι κατά καιρούς παροξύνεται -και ότι θα παροξυνθεί και στο μέλλον, με την συνειδητή και προγραμματισμένη εξόντωση τωνάχρηστων και επικίνδυνων περιττών πληθυσμών των ανέργων.

Η Ιλιάδα είναι το κείμενο του πρώτου, του ιδρυτικού, θα έλεγα,  αφηρωισμού, από τον οποίο προέκυψε ο δυτικός πολιτισμός. Η βασική αντίφαση της Ιλιάδας είναι η εξής: στην Α, ο Αχιλλεύς είναι ήρωας – στην Ω δεν είναι. Όταν, στην Ω,  παραδίδει το σώμα του Έκτορα, δεν συμπεριφέρεται ως ήρωας, νομίζω πως είναι σαφές. Θα πρέπει λοιπόν να δούμε την αντίφαση περί της τύχης του σώματος του ηγέτη των Τρώων, όπως άλλωστε και όλες τις άλλες αντιφάσεις,  υπό το φώς της βασικής, δομικής αντἰφασης της Ιλιάδας, της αποκήρυξης και ταυτόχρονα της εξύμνησης του ηρωισμού, του ποιμενισμού.  Γιατί όμως ο Αχιλλέας δεν πρέπει να πετάξει το πτώμα στα σκυλιά, γιατί δεν πρέπει να συμπεριφερθεί ως ήρωας; Θα απαντήσουμε στο επόμενο σημείωμα. Τέλος παράκαμψης.

1 (Α 3-5)

Η πρακτική της έκθεσης των πτωμάτων στα σκυλιά και στα όρνεα  προβάλλει στα μάτια μας στον τέταρτο και πέμπτο κιόλας στίχο της Ιλιάδας, στο προοίμιο. Η οργή του Αχιλλέα ήταν αυτή που πολλάς δ’ ιφθίμους ψυχάς Άϊδι προΐαψεν / ηρώων, αυτούς δε ελώρια τεύχε κύνεσσιν /οιωνοίσι τε πάσι, ‘πλήθος αντρειωμένες έστειλε ψυχές στον Άδη κάτω /παλικαριών, στους σκύλους ρίχνοντας να φάνε τα κορμιά τους  /και στα όρνεα ολούθε‘ (μετ. Καζαντζάκη-Κακριδή, όλων των εδαφίων που θα συναντήσουμε). Τι λέει το προοίμιο στον ακροατή/αναγνώστη; Στέλνει το εξής μήνυμα: πάψε να οργίζεσαι. Δεν πρόκειται γενικά και αόριστα για την οργή ως ανθρώπινο συναίσθημα· πρόκειται για την οργή του ήρωα. Οι ακροατές της Ιλιάδας κατά την αρχαϊκή εποχή ήταν κυρίως γαιοκτήμονες δουλοκτήτες, απόγονοι ποιμένων ηρώων, οπότε ακούνε από τα χείλη του αφηγητή την υπόδειξη να πάψουν να οργίζονται, διότι η οργή είναι ολέθρια, να πάψουν να συμπεριφέρονται ως ήρωες. Η μήνις χαρακτηρίζεται, στον δεύτερο κιόλας στίχο,  ουλομένη, δηλαδή, είναι κάτι που ευχόμαστε να χαθεί. Αυτό που κάνει λοιπόν το προοίμιο είναι το εξής: μέμφεται την οργή και έτσι συμπυκνώνει τον αφηρωισμό της Ιλιάδας άκρως συνοπτικά.  Μία από τις συνέπειες της οργής είναι και οι απώλειες, ο θάνατος πολλών ηρώων, αλλά και η ταπείνωση: αυτοί οι ήρωες, θύματα της οργής, δεν θάφτηκαν αλλά τους έφαγαν τα σκυλιά και οι γύπες. Αυτό το ηρώων μας βάζει σε σκέψεις. Στην Ιλιάδα, ο ήρως  είναι ένας χαρακτηρισμός που αποδίδεται στους επώνυμους ηγέτες, στους ισχυρούς άνδρες, ενώ στον πληθυντικό περιγράφει το σύνολο των ηγετών, των αρχηγών των συνασπισμένων αχαϊκών στρατευμάτων. Εκτός από τον Πάτροκλο, κανένας άλλος ήρωας δεν πεθαίνει! Επομένως, αυτό το ηρώων του προοιμίου δεν αναφέρεται στα ηγετικά κλιμάκια αλλά στο πλήθος των ανώνυμων απλών πολεμιστών. Πως να εξηγήσουμε αυτή την αντίφαση; Είναι απλό: το προοίμιο συντέθηκε αφού είχε ολοκληρωθεί η σύνθεση της Ιλιάδας! Ο συνθέτης του παραδεδομένου προοιμίου, χαρακτηρίζει ήρωες όλους τους πολεμιστές του μακρυνού πια παρελθόντος,  επώνυμους ηγέτες και απλούς στρατιώτες! Αφιερώνω στη μελέτη του προοιμίου ένα ξεχωριστό κεφάλαιο (στο Από την Ιλιάδα-έπος στην Ιλιάδα-τραγωδία), οπότε, θα επανέλθουμε επί του θέματος. Να σας πω μόνο ότι έχουμε σαφέστατες μαρτυρίες ότι υπήρξαν Ιλιάδες στις οποίες το προοίμιο περιοριζόταν σε άλλες σε ένα στίχο και σε άλλες σε τρείς στίχους!

Ώστε η ανάγκη της αυτοσυγκράτησης της οργής του Κυρίου, της ψυχικής αυτοπειθάρχησής του, σχετίζεται άμεσα με το ζήτημα της τύχης του πτώματος του αντιπάλου, αδιάφορο εάν είναι ηγέτης ή απλός πολεμιστής. Αναδεικνύονται σε σημαντικές πτυχές του κομβικού ζητήματος, του αφηρωισμού, της αποκήρυξης των ποιμενικών αξιών και πρακτικών. Και στο τρίτο σημείωμα θα διατυπώσουμε την εξήγησή μας.

Β 393

Θα συνεχίσω αύριο το πρωί -μα την Παναγία!