άθλιος αθλητής

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Διαβάζουμε στον Παυσανία (Ελλάδος περιήγησις, VI 9.6-7) ότι στην Ολυμπιάδα του 496 (π. Χ.) κάποιος Κλεομήδης από την Αστυπάλαια σκότωσε στη πυγμαχία τον Ίκκο από την Επίδαυρο. Οι ελλανοδίκες του αφαίρεσαν τη νίκη και ο Κλεόβουλος πήρε ανάποδες (έκφρων εγένετο, έχασε τα μυαλά του) από τη λύπη του και γύρισε στην Αστυπάλαια. Για να ισοφαριστεί το κακό που του έκαναν, έκανε το εξής κακό: μπήκε σε ένα σχολείο (διδασκαλείον) , σε ένα χώρο που ήταν μαζεμένα περίπου εξήντα παιδιά, και γκρέμισε τη κεντρική ξύλινη κολόνα που στήριζε την οροφή. Ο Παυσανίας δεν μας λέει εάν υπήρξαν θύματα, μας λέει όμως ότι οι γονείς των παιδιών τον πήραν με τις πέτρες (καταλιθούμενος) και θα του φορούσαν πέτρινο χιτώνα εάν δεν προλάβαινε να βρει καταφύγιο σε ναό της Αθηνάς.

Τι ήταν η νίκη, ο φόνος του Ίκκου από τον Κλεομήδη, κατά τη διεξαγωγή του αγωνίσματος της πυγμαχίας; Ήταν άθλος ή αθλιότητα; Οι ελλανοδίκες έκριναν ότι ήταν αθλιότητα, ο Κλεομήδης όμως θεώρησε ότι ήταν άθλος, όπως κάθε νίκη άλλωστε. Η διαφορετική εκτίμηση οφείλεται στο γεγονός ότι το αγώνισμα της πυγμαχίας (και του παγκρατίου) ήταν μια πραγματική μάχη και στη μάχη η νίκη (υπεροχή, φόνος)  και η ήττα (υποταγή, θάνατος) είναι δύο αναπότρεπτα αποτελέσματα.  Ο Παυσανίας γράφει ότι έν τη μάχη, κατά διάρκεια της μάχης σκότωσε ο Κλεομήδης τον Ίκκο. Ποιος έχει δίκιο;

Θα αφήσουμε το ερώτημα αναπάντητο, προς το παρόν. Θα θέσουμε όμως ένα άλλο. Η λέξη αθλητής προέρχεται από τη λέξη άθλος. Οι αρχαίοι΄Έλληνες λάτρευαν και τους άθλους (κατορθώματα) και τους αθλητές, έτσι δεν είναι; Έτσι είναι. Γιατί όμως από τη λέξη άθλος προέρχεται το επίθετο άθλιος και από αυτό η αθλιότητα και η εξαθλίωση; Με την απάντηση αυτού του ερωτήματος θα καταπιαστούμε σήμερα, φίλες και φίλοι, αφού πρώτα πιω ένα καφεδάκι και καπινίσω ένα τσιγαράκι νικοτίνης.

 Οι γραπτές μαρτυρίες που διαθέτουμε μας βεβαιώνουν ότι η λέξη αθλητής πλάστηκε πριν από τη λέξη (επίθετο) άθλιος. Διαβάζουμε στην Οδύσσεια (θ 164)  τη λέξη αθλητήρ· αθλητήρ είναι αυτός που επιδίδεται κατ’ επανἀληψη (-τηρ) σε άθλους, σε αθλήματα, σε αγωνίσματα. ‘Δεν φαίνεσαι για αθλητής’  (ουδ’ αθλητήρι έοικας), λέει ένας ευγενής των Φαιάκων στον Οδυσσέα. Στον Πίνδαρο (Νεμεόνικος 5.49 και 10. 51) διαβάζουμε τη λέξη αεθλητής. Και ο αθλητήρ και ο αεθλητής (<αεθλητάς) και το ρήμα  αθλέω,  που διαβάζουμε δυο φορές στην Ιλιάδα (Η 453  Ο 30), προέρχονται από τη λέξη άθλος κι αυτό από το άεθλος. Αθλέω στην Ιλιάδα σημαίνει ‘κοπιάζω, μοχθώ’.  Διαβάζουμε όμως και το ρήμα αεθλεύω (Δ 389  Ψ 274, 737)  το οποίο σημαίνει παίρνω μέρος σε αθλητικούς αγώνες· το ρήμα όμως αθλεύω (Ω 734)  σημαίνει  ‘βασανίζομαι, υποφέρω, κοπιάζω, μοχθώ’.   Ας σημειώσουμε ότι αυτά τα ρήματα δεν απαντώνται στην Οδύσσεια.

Μας επιτρέπεται λοιπόν να εικάσουμε ότι η σημασία του μόχθου λανθάνει στις λέξεις άθλος, που προέρχεται από τη λέξη άεθλος. Όχι, φίλες και φίλοι, δεν μας επιτρέπεται· εἰμαστε απολύτως βέβαιοι ότι οι λέξεις αυτές σημαίνουν και ‘ κόπος, μόχθος, βάσανο, ταλαιπωρία’. Ας εξετάσουμε λοιπόν αυτές τις λέξεις κι ας δούμε τι θα δούμε. 

 Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια διαβάζουμε τη λέξη άεθλος πολλές φορές, ενώ τη λέξη άθλος μια φορά μόνο στην Οδύσσεια (θ ι60: άθλημα, αγώνισμα)  και μόνο τρεις φορές στην Ιλιάδα (Ι 124 = Ι 266  Λ 698), στο σύνθετο επίθετο αθλοφόρος (αλλά και αεθλοφόρος, Χ 22, 162). Στρέφουμε λοιπόν την προσοχή μας στη λέξη άεθλος, η αρχική σημασία της οποίας είναι ‘αθλητικός αγώνας’ (Π 590). Έχει όμως κι άλλες σημασίες. Ας δούμε πρώτα αυτές τις άλλες σημασίες στην Ιλιάδα και μετά στην Οδύσσεια. Η  λέξη δηλώνει τον αγώνα στον πόλεμο, δηλαδή τη μάχη (Γ 126 ), κατά συνέπεια τον πόνον, δηλαδή τον κόπο, τον μόχθο, την ταλαιπωρία. Δύο φορές  (Θ 363, Τ ι33) διαβάζουμε τη φράση υπ’ Ευρυσθήος αέθλων που υπονοεί τους άθλους, τα κατορθώματα  του Ηρακλή. Προσέξτε να δείτε τι αφηγείται ο Αγαμέμνων στην Τ: λέει (Τ 132-3) ότι η Ήρα θλίβονταν (στενάχεσκε),  ‘βαρυγκόμιζε θωρώντας τα τυράννια [βάσανα, ταλαιπωρία] /, που ο γιος του [του Δία, ο Ηρακλής] στου Ευρυσθέα τη δούλεψη τραβούσε άπρεπά του’ (μτφρ. Καζαντζάκη-Κακριδή).

Στην Οδύσσεια, η λέξη άεθλος, στον πληθυντικό,  δηλώνει τον αθλητικό αγώνα ( θ 131  ρ 174), τις περισσότερες φορές όμως δηλώνει τα κατορθώματα του Οδυσσέα (γ 262)· στη  δ ( 170) ο Μενέλαος λέει στον Τηλέμαχο ‘για μένα πολέας εμόγησεν αέθλους’ ο πατέρας σου, υπέμεινε πολλές μάχες, πολλά βάσανα. Το ίδιο διαβάζουμε και στη λ (622), όπου οι άεθλοι χαρακτηρίζονται χαλεποί.

Γιατί όμως η λέξη άεθλος να δηλώνει και τον αθλητικό αγώνα και τον πόλεμο και τον μόχθο, τον κόπο, τα βάσανα. Γιατί, Κύριε; Θα πρέπει να υπάρχει κάποια ομοιότητα μεταξύ του πολέμου και του αθλητικού αγώνα.  Ας τη δούμε. Ο πολεμιστής και ο αθλητής πολεμάει για τη νίκη. Και οι δύο έχουν αντιπάλους, και οι δύο πολεμούν για κάτι: ο πολεμιστής για τη λεία, ζωντανή (γυναίκες ζώα) και άψυχη, ο αθλητής για το βραβείο. Στην Ψ, στα άθλα επί Πατρόκλω, τα βραβεία είναι από τα πολυτιμότερα κομμάτια της λείας. Όπως ο πόλεμος είναι μια κοπιαστική δραστηριότητα, κοπιαστική δραστηριότητα εἰναι και η επιτέλεση ενός αγωνίσματος . Αυτός είναι ο λόγος που στον Ηρόδοτο (7.122) το ρήμα αθλέω σημαίνει μάχομαι, ενώ ο Πλάτων (Πολιτεία, 543Β) χρησιμοποιεί τη φράση αθλητής πολέμου για να δηλώσει τον πολεμιστή.

Δεν παραξενευόμαστε λοιπόν που κατά τον 50 π.Χ. αιώνα εμφανίζεται το επίθετο άθλιος – στον Σοφοκλή (Οιδίπους Τύραννος, 815· Αντιγόνη, 26) και στον Ευριπίδη (Φοίνισσαι, 1679). Η λέξη αθλιότης πλάθεται από, ποιόν άλλον, τον Πλάτωνα, τον οποίο μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως μια ζωντανή μηχανή δημιουργίας εκατοντάδων νέων λέξεων.  

Ας επιστρέψουμε όμως στη λέξη άεθλος γιατί έχουμε κι άλλα να πούμε. Η λέξη προέρχεται από τη λέξη τό άεθλον (>αθλον), το οποίο είναι το βραβείο που παίρνει ο νικητής σε ένα αθλητικό αγώνα, το έπαθλο -στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια  διαβάζουμε πολλές φορές και τη λέξη (τό)  αέθλιον (<άεθλον). Είμαστε βέβαιοι ότι η αρχική μορφή ήταν άFεθλον. Τι σημαίνει όμως άFεθλον;

Δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή ετυμολογία της λέξης. Η γνώμη μου είναι ότι, ελλείψει σαφών μαρτυριών από άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, θα πρέπει να προσανατολιστούμε προς μια πραγματολογική προσέγγιση. Εάν το άεθλον ήταν ένα πολύτιμο αντικείμενο το οποίο το έπαιρνε ο νικητής, το σήκωνε από τη γη όπου είχε τοποθετηθεί, μας επιτρέπεται να εικάσουμε ότι η λέξη θα πρέπει νά συγγενεύει ετυμολογικά με το ρήμα αFείρω (< αFερ- jο), αείρω, αίρω, το οποίο σημαίνει παίρνω, σηκώνω με τα χέρια μου κάτι από τη γη (άρσις βαρών).

Όταν θα εξετάσουμε τα 100 μέτρα ταχύτητας ανδρών θα δούμε ποιο ήταν το πρώτο άεθλον, το πρώτο βραβείο. Να σας θυμίσω ότι πριν τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαιότητας, το 776 π. Χ. , είχαν γίνει άλλοι 28! Το μοναδικό αγώνισμα ήταν ο δρόμος (στάδιον), αγώνισμα ταχύτητας. Στους πρώτους δεκατρείς επίσημους Ολυμπιακούς αγώνες το μοναδικό αγώνισμα ήταν επίσης ο δρόμος. Γιατί για 164 χρόνια συνολικά το μόνο αγώνισμα ήταν ο δρόμος; Ποιο να ήταν άραγε το έπαθλο των νικητών; Μήπως το έπαθλο ήταν αυτό που καθόρισε το είδος του πρώτου αγωνίσματος;

Η Ιλιάδα μας δίνει μια απάντηση την οποία πρέπει να λάβουμε πολύ σοβαρά υπόψη.