φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Σήμερα θα καταπιαστούμε με την διασημότερη σκηνή της Ιλιάδας (την οποία διαβάζουμε στη ραψωδία Ζ), μια από τις πιο χαρακτηριστικές της δυτικής λογοτεχνίας, θα έλεγα και της παγκόσμιας γραμματείας. Ο Έκτορας εγκαταλείπει το πεδίο της μάχης και πάει στην Τροία, όπου, μεταξύ των άλλων, συναντιέται και με τη γυναίκα του, την Ανδρομάχη. Τα λένε και κάποια στιγμή ο Έκτορας θέλει να πάρει στην αγκαλιά το γιο του, τον οποίο κρατάει η παραμάνα. Απλώνει τα χέρια του αλλά το βρέφος τρομάζει με τη λάμψη καιτο λοφίο της περικεφαλαίας και βάζει τα κλάμματα. Ο Έκτορας βγάζει την περικεφαλαία, την αφήνει στο έδαφος και παίρνει το βρέφος στην αγκαλιά του.
Το γεγονός ότι η πιο γνωστή σκηνή της Ιλιάδας είναι αυτή που σας περιέγραψα μας βάζει σε πολλές σκέψεις. Η κομβική όμως είναι η εξής. Η Ιλιάδα είναι ένα έπος, αφηγείται μάχες και φόνους, αριστείες και ήττες, εξυμνεί τα κατορθώματα των ηρώων. Πως εξηγείται όμως η διασημότερη σκηνή να μην είναι κάποια από τις συγκλονιστικές και έξοχες και αναρίθμητες πολεμικές σκηνές αλλά κάποια που δεν είναι παρά η επιτομή της αποκήρυξης του ηρωισμού;
Με αυτή τη σκηνή λοιπόν και τα συμφραζόμενά της θα ασχοληθούμε σήμερα. Προοικονομώντας τα συμπεράσματά του σημερινού σημειώματος, εφαρμόζοντας την αφηγηματική τεχνική του αοιδού συνθέτη αυτής της σκηνής, σπεύδω να υποστηρίξω ότι ο Έκτορας δεν θέλει να είναι ήρωας (διότι θα πεθάνει) αλλά δεν μπορεί να μην είναι (τι θα πει ο κόσμος;). Η τραγική σύγκρουση μεταξύ ατομικού και δημόσιου είναι σαφής, αλλά θα ήταν λάθος να περιοριζόμασταν μόνο σε αυτήν. Είναι βέβαιο ότι ο ίδιος ο ήρωας δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αυτό το δίλημμα, δεν του το επιτρέπει ο ηρωισμός του. Και πεθαίνει – και μαζί του και ο ηρωισμός.
Στην πραγματικότητα, οι ήρωες, οι ποιμένες πολεμιστές, αποκήρυξαν τον ηρωισμό. Η Ιλιάδα τους παροτρύνει να το κάνουν. Και τον αποκήρυξαν, με βαριά καρδια είναι αλήθεια, μας το τονίζει η Ιλιάδα, διότι την ισχύ και τον πλούτο, άρα και τη φήμη, το κλέος, δεν τα εξασφάλιζαν πια με την εξόντωση των γειτόνων ποιμένων αλλά με την εκμετάλλευση της εργασίας των δούλων στα μεγάλα χτήματα και με τη σύναψη συμμαχιών μεταξύ τους για την αντιμετώπιση των υποτελών αλλά και για την ευόδωση της αρπαγής της γης των μικροκαλλιεργητών (αυτουργών). Οι ήρωες ποιμένες έγιναν γαιοκτήμονες. Η Ιλιάδα λοιπόν είναι ένα σχόλιο για τη μετάβαση, και τις δυσκολίες της, από τον ποιμενισμό στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής.
Έχουμε υποστηρίξει ότι η Ιλιάδα εξυμνεί και αποκηρύσσει τον ηρωισμό και η διασημότερη σκηνή της Ιλιάδας αντλείται από μια πασιφανώς αφηρωιστική πινελιά. Για να κατανοήσουμε όμως αυτή την αφηρωιστική σκηνή θα ήθελα να πω ορισμένα πράγματα, τα οποία δεν έχω πει μέχρι στιγμής. Μετά από όσα έχουμε πει νομίζω ότι ήρθε η ώρα να κολυμπήσουμε σε πιο βαθιά νερά, ευελπιστώντας ότι θα παροτρύνουμε άλλους, άλλες να διαβάσουν ή και να μελετήσουν τη Ιλιάδα και άλλους, άλλες, εννοώ φοιτητές, φιλολόγους, μελετητές, κλπ., να δουν κάποια πράγματα που πιθανόν να έχουν περάσει απαρατήρητα.
Μιας και η Ιλιάδα ανήκει στην ποιμενική γραμματεία μας επιτρέπεται να την παρομοιώσουμε με μια καρδάρα γάλα με πολλές μύγες. Εάν το γάλα είναι η περιγραφή του πολέμου και των κατορθωμάτων των ηρώων, δηλαδή η εξύμνηση του ηρωισμού, τότε οι μύγες είναι η αποκήρυξη του ηρωισμού. Και είναι τόσες πολλές οι μύγες!
Η Ιλιάδα δεν αρχίζει με πόλεμο και δεν τελειώνει με πόλεμο. Η περιγραφή του πολέμου αρχίζει στο τέλος της Δ, συνεχίζεται στην Ε και καλύπτει ένα μικρό μέρος της Ζ. Οι Η και Θ είναι τελείως νεφελώδεις. Ο πόλεμος αρχίζει με την Λ ενώ μετά την Ρ η μόνη περιγραφή πολέμου είναι η μονομαχία του Αχιλλέα με τον Έκτορα που καταλήγει με τον θάνατο του τελευταίου. Στην Ψ έχουμε τη κηδεία του Πατρόκλου και τους αθλητικούς αγώνες, στην Ω τη συνάντηση του Πριάμου και του Αχιλλέα. Η Ιλιάδα τελειώνει με την κηδεία του ήρωα (Έκτορα). Ο κύριος κορμός των πολεμικών περιγραφών είναι Λ-Ρ, αλλά και εδώ έχουμε πολλές παρεκβάσεις και διακοπές των πολεμικών περιγραφών.
Το γεγονός ότι η Ιλιάδα δεν αρχίζει και δεν τελειώνει με πόλεμο και ότι η περιγραφή του πολέμου διακόπτεται συχνά θα πρέπει να μας βάλει σε σκέψεις. Αυτό που έχει μεγάλο ενδιαφέρον και αξίζει να μελετήσουμε διεξοδικά είναι ο τρόπος της διακοπής της περιγραφής και το περιεχόμενο των διακοπών. Η διακοπή της περιγραφής του πολέμου γίνεται απότομα, αιφνίδια, ανεξήγητα, αστήρικτα, η δράση δεν προωθείται κατά κανένα τρόπο: μετά τη διακοπή επιστρέφουμε στο σημείο στο οποίο διακόπηκε η περιγραφή. Ως προς το περιεχόμενο, με την παρέκβαση μεταφερόμαστε σε άλλες σφαίρες ύπαρξης. Ποιες είναι αυτές;
Οι παρεκβάσεις είναι ή θεϊκές σκηνές ή οικιακές, οικογενειακές, αστυκές (αστεακές), δημόσιου χαρακτήρα σκηνές, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν οι συνελεύσεις, αν και πολεμικές έχουν πολιτικό χαρακτήρα, η πρεσβεία στον Αχιλλέα, η περιγραφη του εργαστηρίου του Ηφαίστου, η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα, οι κηδείες των ηρώων Πατρόκλου και Έκτορα, η περιγραφή των αθλητικών αγώνων, η συνάντηση Πριάμου-Αχιλλέα που κινείται στα όρια ατομικού και δημόσιου.
Με τις θεϊκές σκηνές θα καταπιαστούμε ένα πρωινό – παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον μιας και καταγράφουν τις επιθυμίες των ηρώων. Εκείνο το οποίο πρέπει οπωσδήποτε να σημειώσουμε είναι το εξής: εκεί όπου δεν περιγράφεται ο πόλεμος, στην αρχή και στο τέλος της Ιλιάδας αλλά και στις παρεκβάσεις η δράση προωθείται με τον διάλογο. Λοιπόν, αιφνίδια απόσυρση από το πεδίο των μαχών από τη μια και προώθηση της δράσης με τον διάλογο από την άλλη! Εάν αυτά δεν είναι αποκήρυξη του ηρωισμού, τι στο καλό είναι; Ο Walter Leaf παρατήρησε ότι στην Α διαβάζουμε Αισχύλο, στην Ω, Σοφοκλή. Το ότι η Α και η Ω μπoρούν να διαβαστούν ως πράξεις τραγωδίας είναι κάτι το οποίο μπορείτε να επιβεβαιώσετε με μια ανάγνωση.
Η Ζ είναι μια γνήσια αφηρωιστική ραψωδία. Η δομής είναι σαφής. Οι πρώτοι 118 στίχοι συνεχίζουν τη περιγραφή του πολέμου που γίνεται στην Ε. Σε αυτό το σημείο, οι Τρώες υποχωρούν άτακτα προς τα τείχη αλλά ο Έλενος, ο αδερφός του Έκτορα παροτρύνει τους Τρώες αρχηγούς να ανασυνταχθούν και να ανακόψουν τη φυγή των πολεμιστών. Κάτι το οποίο και γίνεται. Και σε αυτό το σημείο διαβάζουμε κάτι το ανεξήγητο. Εκείνη την κρίσιμη στιγμή της ανασύνταξης των τρωικών δυνάμεων, ο Έλενος προτείνει στον Έκτορα να πάει στη πόλη και να υποδείξει στην Εκάβη να πάρει την πρωτοβουλία να οργανώσει προσευχή της πόλης στον ναό της Αθηνάς με αίτημα την ανακοπή της ορμής των Αχαιών και του Διομήδη, η οποία ορμή έχει ήδη ανακοπεί και ο Διομήδης έχει χαθεί από τα μάτια μας και τ’ αφτιά μας στην αρχή της Ζ! Πιο ακατάλληλη στιγμή να εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης ο αρχηγός των Τρώων δεν υπάρχει! Και αυτό που πάει να κάνει στη πόλη θα μπορούσε να το κάνει απλά ένας κήρυκας!
Φεύγει ο Έκτορας και μέχρι να φτάσει στην Τροία ο αφηγητής στρέφει το βλέμμα του στη μονομαχία Διομήδη και Γλαύκου (στ. 119-236), στην οποία ο αιμοβόρος και άγριος και μανιασμένος Διομήδης της Ε μεταμορφώνεται σε έναν φλύαρο πολεμιστή που αντί να πολεμήσει ανταλλάσσει όπλα, άνισης αξίας σε βάρος του ανόητου Γλαύκου, διότι από τη συνομιλία αποδείχτηκε ότι ήταν συγγενείς. Δυο διδάγματα, ένα ηθικής κι ένα οικονομικής φύσης: οι συγγενείς δεν πρέπει να πολεμάνε μεταξύ τους και δεν πρέπει να ανταλλάσουμε δώρα άνισης αξίας, δυο αντιλήψεις τελείως ξένες προς τα ηρωικά ιδεώδη και τον ηρωικό κώδικα συμπεριφοράς. (Την μονομαχία Διομήδη-Γλάυκου την έχουμε αναλύσει διεξοδικά).
Το γεγονός ότι η μονομαχία Διομήδη-Γλαύκου τελικά εγκιβωτίζεται σε αυτό το σημείο δεν είναι καθόλου άσχετο με την επίσκεψη του Έκτορα στην Τροία. Η μονομαχία είναι μια προφανέστατη αφηρωιστική σκηνή. Κι αυτό που ακολουθεί είναι άλλη μια αφηρωιστική σκηνή. Ο ποιητής θέλει οπωσδήποτε να στείλει τον Έκτορα στην Τροία, να δει για τελευταία φορά τη μάνα του, τη νύφη του, τη γυναίκα του και το παιδί του. Αυτός είναι ο σκοπός του αλλά δεν τον ομολογεί. Γιατί δεν τον ομολογεί; Δεν τον ομολογεί διότι επιθυμεί η αποκήρυξη του ηρωισμού να είναι υπαινικτική, υπόρρητη. Και τα καταφέρνει μια χαρά. Διαβάζοντας τη περιγραφή της επίσκεψης στην πόλη νιώθουμε ότι ο Έκτορας βιώνει ένα δίλημμα το οποίο δεν μπορει να αντιμετωπίσει, η ηρωική του φύση δεν του το επιτρέπει. Δεν θέλει να είναι ήρωας, προτιμάει να είναι κοντά στη μάνα του, τον αδερφό του και τη νύφη του, στους δούλους του, στη γυναίκα του και τον γιο του. Η Ανδρομάχη του λέει να κλειστούν μέσα στα τείχη αλλά ο Έκτορας αρνείται. Το γεγονός ότι η Ανδρομάχη παραδίδει μαθήματα πολέμου στον Έκτορα έχει φέρει σε αμηχανία πολλούς αρχαίους και σύγχρονους σχολιαστές αλλά τα λόγια της Ανδρομάχης δεν είναι παρά σκέψεις και επιθυμίες του ίδιου του Έκτορα.
Θα συνεχίσω αύριο το πρωί. Πάω στον κήπο να σκάψω. Είμαι ερωτευμένος με το χώμα.
1) Στο σχολείο όταν μας δίδασκαν αυτήν τη ραψωδία, εκτός του ότι το αφηρωιστικό στοιχείο ήταν σαφές (δεν το έκρυβε η καθηγήτρια), είχε μεγάλη σημασία ο ρόλος των γυναικών σε αυτήν τη ραψωδία. Δηλαδή, με τη σειρά, οι σπουδαιότερες γυναίκες της κοινότητας, αλλά και της ζωής του Έκτορα, έχουν άλλη άποψη για τον πόλεμο και για το τί αξίζει στη ζωή. Το ότι η Ιλιάδα παρουσιάζει διάφορες απόψεις πάνω σε αυτά τα θέματα, αλλά στη Ζ παρουσιάζει την άποψη των γυναικών, έχει σημασία, γιατί οι γυναίκες είναι τυπικά υποτελείς ουσιαστικά όμως έχουν δική τους πολιτική σκέψη.
2) Το αλλοπρόσαλλο των αξιών της Ιλιάδας αλλά και της ίδιας της αφήγησης δεν μπορεί να εξηγηθεί, εάν πρόκειται για ένα κείμενο όπου μόνο οι κυρίαρχοι αλλάζουν γνώμη και ιδανικά και συζητούν “τα πράγματα σκουραίνουν, τί θα κάνομε;”. Θα ήταν συνεκτικό όμως, εάν πρόκειται για συμπίλημα των απόψεων της εποχής, όπως διάφοροι ποιητές και ποιήτριες εξέφραζαν κατά την παραγωγή ή αναπαραγωγή του μύθου. Η ραψωδία Ζ είναι πολύ σημαντική, όχι μόνο γιατί στο τέλος του μαθήματος θυμάμαι, ήμαστε όλα τα παιδιά βουβά με σκυμμένα κεφάλια (για την εμμονή του Έκτορα σε μια μάχη χωρίς νόημα), αλλά γιατί 500-600 χρόνια μετά τον τρωικό πόλεμο και με τη διάλυση των ελληνικών βασιλείων, οι μεν κυρίαρχοι θέλουν δουλεία, οι δε υποτελείς, θέλουν μια ήσυχη ζωή, χωρίς βία.
3) Οι γυναίκες δηλαδή στη Ζ δεν λειτουργούν ως υποτελείς, ούτε ο Έκτορας μιλά μαζί τους σαν κυρίαρχος – μπερδεμένος είναι και εκείνες προσπαθούν να του δείξουν ότι το μπέρδεμα είναι φυσιολογικό, μια και έχει πάρει λάθος δρόμο. Δεν τον μεταπείθουν – ο πόλεμος των κυριάρχων θα ξεσπάσει στους υποτελείς, μια άλλη διαχείριση όμως θα μπορούσε να είναι επωφελής για όλους. Τα σκυμμένα κεφάλια στο μάθημα ήταν γιατί όλη αυτή η σφαγή (όχι μόνο του Έκτορα) θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί. Η περιγραφή του Αστυάνακτα ως της μη υστερόβουλης νέας γενιάς που δεν αρέσκεται καθόλου στον πόλεμο είναι περιγραφή που κανένας κυρίαρχος ποτέ δεν θα την έκανε, για προφανείς λόγους.