φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Σήμερα θα ασχοληθούμε με την αυταπάτη, γενικά, και με την αυταπάτη της ανάπτυξης ειδικότερα. Τι είναι η αυταπάτη, πως δημιουργείται, πόσο διαρκεί, είναι δυνατόν να ξεπεραστεί; Ποια είναι η σχέση της με την ψευδή συνείδηση και την ιδεολογία; Πως μετεξελίσσεται; Ποιοι και ποιες τρέφουν αυταπάτες; Κάτω από ποιες συνθήκες εμφανίζονται; Η αυταπάτη είναι κάτι που επιβάλλεται από άλλους ή εμφανίζεται αυτογενώς; Υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στην εξάλειψη των αυταπατών, δηλαδή της παθητικότητας, και στους εν εξελίξει υπόγειους και αόρατους ιστορικούς μετασχηματισμούς;
Αφού απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα, θα υποστηρίξουμε ότι η αυταπάτη ενδέχεται να διαιωνιστεί ως εμμονή, δηλαδή να συνεχίσουμε να ερμηνεύουμε την κοινωνική πραγματικότητα υπό το πρίσμα της αυταπάτης, να καταλήξει σε τραγωδία, και να ξεπεραστεί, να υπάρξει δηλαδή θεραπεία της αυταπάτης.
Η αυταπάτη δεν είναι μια αρχαιοελληνική λέξη αλλά μια μετάφραση της αγγλικής self-deception. Αυταπάτη είναι να εξαπατάς τον ίδιο σου τον εαυτό. Γιατί όμως το κάνουμε αυτό; Δεν βλέπουμε ότι τον εξαπατάμε; Δεν μας ενοχλεί;
Η αυταπάτη είναι πίστη. Πιστεύω, είμαι βέβαιος ότι σε λίγα χρόνια θα έρθει η ανάκαμψη, η ανάπτυξη, η αναθέρμανση της οικονομίας, ότι θα ανοίξουν οι δουλειές, θα κυκλοφορήσει ζεστό χρήμα στη αγορά, δεν θα κλείσω το μαγαζάκι μου ή τη μικρή μου επιχείρηση, θα δημιουργηθούν θέσεις εργασίας και οι άνεργοι θα βρουν δουλειά επιτέλους. Η αυταπάτη λοιπόν είναι μια πίστη που αναφέρεται στο μέλλον. Είναι μια πρόβλεψη που θεωρούμε ότι θα επαληθευτεί. Προφανώς, όλα αυτά τα οποία περιμένουμε να γίνουν δεν υπάρχουν σήμερα, αλλά ελπίζουμε και είμαστε βέβαιοι ότι θα γίνουν, θα υπάρξουν. Η πρόβλεψη και η πίστη εμφανίζονται όταν όλα αυτά τα οποία προσδοκούμε ότι θα γίνουν δεν υπάρχουν: δεν κυκλοφορεί χρήμα στην αγορά, δεν θα μπορέσω να κρατήσω το μαγαζάκι μου, οι άνεργοι δεν μπορούν να βρουν δουλειά, κλπ., κλπ. Η αυταπάτη λοιπόν, ως πίστη, πρόβλεψη, ελπίδα και βεβαιότητα, είναι τέκνο της αδυναμίας και της ανημπόριας. Και επειδή είναι τέκνο της αδυναμίας, συγγενεύει περισσότερο με το πάθος και την επιθυμία παρά με τη λογική. Πίσω λοιπόν από κάθε αυταπάτη λανθάνει μια σφοδρότατη, μια εντονότατη επιθυμία. Η πίστη, η πρόβλεψη, η ελπίδα και η βεβαιότητα δεν ερείδονται επί της λογικής και της θεωρητικής ανάλυσης αλλά επί της σφοδρής επιθυμίας.
Αυτός που αυταπατάται δεν γνωρίζει ότι αυταπατάται, ότι η πίστη, η πρόβλεψη, η ελπίδα και η βεβαιότητα είναι πλάνη. Και δεν το γνωρίζει διότι δεν θέλει να το γνωρίζει, δεν του το επιτρέπει η σφοδρή του επιθυμία ότι η δυσχερής κατάσταση την οποία βιώνει θα ξεπεραστεί και ότι το μαγαζάκι του θα γεμίσει και πάλι πελάτες, ότι ο άνεργος θα βρει δουλειά. Όσο δεν το γνωρίζει, η πίστη και η ελπίδα δεν είναι πλάνη, δεν είναι αυταπάτη. Χαρακτηρίζεται ως τέτοια μόνο όταν δεν έχει άλλα χρονικά περιθώρια να πιστεύει και να ελπίζει. Η χρονική διάρκεια λοιπόν της αυταπάτης ποικίλει. Εάν κάποιος μπορεί να κρατήσει ένα μαγαζάκι, θα συνεχίσει να τρέφει αυταπάτες. Εάν δεν μπορεί να το κρατήσει, θα το κλείσει – τότε και μόνον τότε θα κατανοήσει την πλάνη του. Αυτό που νόμιζε ότι είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί τελικά αποδεικνύεται ότι είναι αδύνατον να πραγματοποιηθεί. Η αυταπάτη είναι η πλάνη να πιστεύουμε ως πραγματικό ή δυνατό κάτι που μόνο ως σφοδρή επιθυμία μας υπάρχει – τη πλάνη όμως αυτή δεν την αντιλαμβανόμαστε παρά μόνο όταν αποδειχτεί ότι η επιθυμία μας είναι αδύνατον να πραγματοποιηθεί.
Αν και η αυταπάτη είναι αυτοφυής, για να ριζώσει χρειάζεται πότισμα. Το πότισμα αυτό το αναλαμβάνει το Κράτος. Πολλές φορές τη φυτεύει τον ίδιο το Κράτος και ο Κύριος. Η καλλιέργεια της αυταπάτης από το Κράτος είναι μία συνειδητή απάτη διότι ο Κύριος δεν αυταπατάται ποτέ! Η δημιουργία και η τόνωση της ελπίδας είναι οι αόρατες αλυσίδες που ακινητοποιούν τους υποτελείς, είναι ένας πολύ αποτελεσματικός και αποδοτικός τρόπος για να επιβληθεή η παθητικότητα, η αναμονή, η προσδοκία ότι η κατάσταση θα βελτιωθεί.
Η αυταπάτη είναι τέκνο της ιδεολογίας και της ψευδούς συνείδησης. Εάν η ιδεολογία είναι ένας χάρτης που μας βοηθάει να κινηθούμε στην πόλη (όλοι και όλες μας έχουμε ένα τέτοιο χάρτη και δεν γίνεται να μην έχουμε), τότε η αυταπάτη είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος ανάγνωσης του χάρτη. Εάν, λόγου χάριν, θεωρούμε ότι η δημοκρατία προσφέρει ίσες ευκαιρίες σε όλους και ότι όλοι μπορούμε να γίνουμε πλούσιοι, τότε δεν μπορούμε παρά να περιμένουμε να ξεπεραστεί η κρίση και να έρθει η πολυπόθητη ανάπτυξη. Μέχρι τώρα ερχόταν, γιατί να μην έρθει και τώρα;
Με το πέρασμα του χρόνου, η κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα παρέχει κάποια στοιχεία που θέτουν εν αμφιβόλω την πίστη, παρέχει κάποια στοιχεία που αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε την πλάνη μας. Η πρώτη αντίδραση είναι η απώθηση αυτών των στοιχείων. Όλοι σχεδόν πίστευαν ότι στις αρχές του 2011 θα άρχιζε η ανάπτυξη. Πέρασε το 2011 και καμιά ανάκαμψη δεν υπήρξε. Τώρα ισχυρίζονται και πιστεύουν και προσδοκούν ότι θα έρθει το 2013, κοκ. Όταν δεν υπάρχει διέξοδο από τη δυσχερή κατάσταση την οποία βιώνουμε, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να συνεχίσουμε να πιστεύουμε, να πλανόμαστε δηλαδή. Κι όσο συνεχίζουμε να πλανόμαστε, συνεχίζουμε να ερμηνεύουμε την πραγματικότητα με την ίδια αυταπάτη, με την ίδια πλάνη. Δεν μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά, για όσο χρονικό διάστημα βέβαια μπορούμε να τρέφουμε αυταπάτες. Η αυταπάτη μας κάνει μάγια και μας ακινητοποιεί, εμπεδώνει την παθητικότητα.
Η εμμονή αυτή έχει ως κατάληξη τη διαιώνιση του διεξόδου, η οποία αναπόφευκτα οδηγεί στην τραγωδία. Λίγο πριν την έλεγχο του γερμανικού Κράτους από τους Ναζί, οι ριζοσπάστες εβραίοι διανοοούμενοι προειδοποιούσαν τους ομόφυλούς τους να φύγουν από τη Γερμανία, εάν θέλουν να ζήσουν αλλά αυτοί ήταν πεπεισμένοι ότι δεν θα τους πειράξει κανείς. Έτρεφαν αυταπάτες – γιατί όμως οι διανοούμενοι δεν έτρεφαν; Κάθε αυταπάτη που δεν συνειδητοποιείται και δεν εγκαταλείπεται το συντομότερο δυνατό γίνεται τραγωδία, δηλαδή, ή θάνατος ή υποταγή.
Πως όμως συνειδητοποιείται μια αυταπάτη, πως εξοβελίζεται; Πως θεραπεύεται μια αυταπάτη; Μας επιτρέπεται να μιλάμε για θεραπεία; Δεν ιατρικοποιούμε με αυτόν τον τρόπο μια κοινωνική συμπεριφορά; Μας επιτρέπεται να μιλάμε για θεραπεία διότι η αυταπάτη δεν είναι μια νοητική στάση, δεν είναι σκέψη αλλά σφοδρή επιθυμία και η επιθυμία μόνο θεραπεία επιδέχεται: πρέπει να εγκαταλειφθεί. Είναι όμως εύκολο να εγκαταλείψουμε μια επιθυμία; Όχι, δεν είναι καθόλου εύκολο! Και δεν είναι εύκολο διότι η επιθυμία συνδέεται άρρηκτα με έναν τρόπο σκέψης, με μια ιδεολογία, με ένα κώδικα συμπεριφοράς, με ένα σύστημα αξιών.
Ο μόνος τρόπος θεραπείας της αυταπάτης είναι ο εξοβελισμός τόσο της επιθυμίας όσο και του τρόπου σκέψης που συνδέεται με αυτήν. Ο εξοβελισμός αυτός γίνεται άλλοτε γρήγορα κι άλλοτε αργά. Όταν γίνεται γρήγορα έχουμε έναν απότομο και βιαστικό ριζοσπαστισμό, ο οποίος ανθεί κυρίως στους κήπους της μικροαστικής τάξης: πρόκειται για την απότομη, την ταχύτατη ριζοσπαστικοποίηση, η οποία δεν είναι και τόσο καλός σύμβουλος μιας και οδηγεί σε άλλες μορφές τραγωδίας (ένοπλο, λόγου χάριν). Όταν ο εξοβελισμός των προϋποθέσεων της αυταπάτης είναι αργός και σταδιακός, τότε έχουμε να κάνουμε με μια μακρόσυρτη πνευματική διαδρομή, κατά την οποία ο τρόπος σκέψης και η επιθυμία εγκαταλείπονται και το κενό πληρούται με άλλον τρόπο σκέψης και με άλλες επιθυμίες.
Εάν αυτή η διαδρομή διαρκεί δέκα χρόνια, πάνω κάτω, και εάν είναι κάτι που δεν αφορά πέντε δέκα ανθρώπους αλλά ολόκληρα κοινωνικά στρώματα, τότε, η θεραπεία της αυταπάτης είναι ταυτόσημη με μια διαδικασία ιστορικών μετασχηματισμών. Κατά συνέπεια, εάν δεχτούμε ότι η εμμονή στις αυταπάτες (της ανάπτυξης, λόγου χάριν) είναι μια κοινωνική πραγματικότητα, τότε μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά στο ενδεχόμενο μιας τραγωδίας, η οποία θα εμφανιστεί με πολλές μορφές. Επιπλέον, εάν έχει εκκινήσει μια διαδικασία θεραπείας των αυταπατών, ας πούμε το 2011, τα αποτελέσματα αυτής θεραπείας, δηλαδή τα αποτελέσματα του αφανούς ιστορικού μετασχηματισμού, θα τα δούμε από το 2021 και μετά.
Ζούμε λοιπόν εν αναμονή μιας προσωπικής, ομαδικής, συλλογικής, ταξικής τραγωδίας, την ίδια ώρα που εκτυλίσσεται μια διαδικασία ιστορικών μετασχηματισμών, τα αποτελέσματα της οποίας θα τα δούμε σε δέκα χρόνια.
Πάω να φυτέψω πατάτες.
Σχολιάστε ελεύθερα!