φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Στη δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας, ο Αγαμέμνων, ‘ο πολύ ισχυρός Κύριος’ (άγαν μέδ-μων), αποπειράται να εξακριβώσει την προθυμία των στρατιωτών να πολεμήσουν με το εξής τέχνασμα: τους λέει ότι δεν θα μπορέσουν να κυριεύσουν την Τροία, οπότε ας ανέβουν στα καράβια να φύγουν. Κι αμέσως όλοι οι στρατιώτες σηκώνονται και τρέχουν προς τα τραβηγμένα στην αμμουδιά καράβια για να τα σύρουν στη θάλασσα. Τους σταματά όμως ο Οδυσσέας, χτυπώντας τους με το σκήπτρο, κάτι σαν γκλίτσα, σύμβολο της κυριαρχίας των ηρώων, από το οποίο προερχεται τόσο το αστυνομικό ρόπαλο (γκλομπ) όσο και η ποιμαντική ράβδος των χριστιανών ποιμεναρχών επισκόπων, και τους αναγκάζει να επιστρέψουν στο χώρο της συνέλευσης και να ακούσουν ένα λόγο που εκφωνεί για να διατυπώσει, μεταξύ των άλλων, και μια εκδοχή της ντροπής: ντροπή είναι να επιστρέφεις με άδεια καράβια στο σπίτι σου μετά από μακροχρόνια ληστρική επιδρομή.
Η απροθυμία των στρατιωτών να πολεμήσουν είναι ένα μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι ήρωες στην Ιλιάδα. Το μόνιμο μελημά τους είναι να παρακινήσουν, να παροτρύνουν τους στρατιώτες να μπουν στη πρώτη γραμμή (πρόμαχοι), να δείξουν ζήλο. Άλλοτε τους εκφοβίζουν, άλλοτε τους υπόσχονται ένα μεγάλο μέρος από τη λεία που θα αποσπάσουν, κυρίως όμως επιχειρούν να αποσπάσουν την υπακοή τους και την αφοσίωσή τους με την πειθώ. Στην Ιλιάδα οι ήρωες πολεμούν και εκφωνούν λόγους. Ένας ήρωας υπερέχει των άλλων όταν διακρίνεται τόσο στο πεδίο της μάχης όσο και στο πεδίο της συνέλευσης των στρατιωτών. Οι περισσότεροι όμως λόγοι εκφωνούνται κατά τη διάρκεια της μάχης. Είναι λόγοι αρχηγών, λόγοι παραινετικοί, έπαινοι, συμβουλές, προτάσεις, εντολές, επιπλήξεις και απειλές, εκκλήσεις βοήθειας, θρήνοι και παράπονα, παραμυθίες και εμψυχώσεις, παρακλήσεις και ικεσίες, προσευχές και αγγελίες.
Ο Ν. Π. Μπεζαντάκος, στη ‘Ρητορική της ομηρικής μάχης’ (εκδ. Καρδαμίτσα) μετράει 72 παραινετικούς λόγους. Είναι οι λόγοι που εκφωνούν οι ήρωες για να παροτρύνουν τους απλούς στρατιώτες να πολεμήσουν με προθυμία. Γιατί όμως οι στρατιώτες είναι απρόθυμοι; Επειδή τελικά η λεία θα καταλήξει στα χέρια των ηρώων, επειδή θα γυρίσουν με άδεια χέρια; Είναι μια εξήγηση αλλά δεν είναι η μόνη ούτε και η σημαντικότερη.
Μια προσεκτική ανάγνωση της Ιλιάδας μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι αυτοί που κυρίως θέλουν να αποφύγουν τον πόλεμο είναι οι ίδιοι οι ήρωες. Ο Αχιλλέας κατηγορεί τον Αγαμέμνονα ότι αποφεύγει τον πόλεμο. Τελικά, και ο ίδιος ο Αχιλλέας αποσύρεται από τη μάχη. Εάν σκεφτούμε ότι πρότυπο του ήρωα είναι ο Ζεύς, ο οποίος δεν πολεμά αλλά μόνο κάθεται και βλέπει, όπως βλέπουμε εμείς σήμερα τον πόλεμο από την τηλεόραση, η βαθύτερη επιθυμία του ήρωα είναι να πολεμήσουν άλλοι γι΄αυτόν. Η Ιλιάδα μας λέει ότι η αύξηση της ισχύος δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο με τη νίκη στον πόλεμο – με την εξόντωση του αντιπάλου και την αρπαγή του πλούτου του – μας λέει όμως ότι ενδέχεται ο ήρωας να μην γυρίσει ζωντανός, να τα χάσει όλα, ζωή και πλούτο και ισχύ. Θα του μείνει μόνο το κλέος, το κύδος, η δόξα, η φήμη. Σε μια πρώιμη ποιμενική φάση, την οποία εκφράζει ο Αχιλλέας, η αποφυγή του πολέμου ήταν αδιανόητη. Ο Αγαμέμνων και ο Ζεύς αποτυπώνουν την ακύρωση αυτής της ποιμενικής παράδοσης και εγκαινιάζουν μια άλλη: ο σκοπός τώρα δεν είναι η συμμετοχή στη μάχη αλλά η αποφυγή της. Η νίκη θα εξασφαλιστεί με τη συμμετοχή των άλλων στον πόλεμο.
Η απροθυμία όμως των ηρώων να διακινδυνεύσουν τη ζωή, την ισχύ και τον πλούτο τους ανάποφευκτα γεννά και την απροθυμία τόσο των υποτελών ηρώων (Αχιλλέας) όσο και των απλών στρατιωτών. Τελικά, κανένας δεν θέλει να πολεμήσει: οι στρατιώτες ορμούν προς τα καράβια και προσπαθούν να τα σύρουν στη θάλασσα και να αποπλεύσουν.
Ή Ισχύς και ο πλούτος του ήρωα, του πρώτου δυτικού Κυρίου, εξασφαλίζεται μόνο με την κινητοποίηση των υποτελών να πολεμήσουν και να εργαστούν (σήμερα, και να καταναλώσουν). Ισχυρός Κύριος είναι αυτός που μπορεί και κινητοποιεί τους άλλους. Η λέξη κινητήρ (στον Πίνδαρο και σε έναν ομηρικό ύμνο) είναι ένας χαρακτηρισμός του Ποσειδώνα που κινεί τη γη και τρομάζει τους ανθρώπους. Το ρήμα κινώ σημαίνει κινώ με τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλώ φόβο. Η δημιουργία συναισθήματος είναι σαφής στις λέξεις συγκινώ, συγκινούμαι, συγκίνηση!
Όταν λέμε ότι ο Κύριος αποσπά την αφοσίωση και την υπακοή του υποτελούς εννοούμε ότι καταφέρνει να τον κινητοποιήσει προς πόλεμο, εργασία και κατανάλωση. Η αφοσίωση και η υπακοή δεν επιτυγχάνονται με τη βία αλλά κατά κύριο λόγο με την απάτη, δηλαδή με την πειθώ. Η βία είναι συμπληρωματικού χαρακτήρα: αναλαμβάνει δράση όταν αποτυγχάνει η πειθήνια απάτη, η ρητορική δηλαδή, να κινητοποιήσει τους υποτελείς. Εάν η ρητορική είναι το μέσον της κινητοποίησης του υποτελούς πολεμιστή, η ρητορική παραμένει και το κύριο μέσον της κινητοποίησης του υποτελούς παραγωγού. Στο βάθος καιροφυλακτεί η οικονομική και η στρατιωτική βία. Η σύζευξη της ρητορικής με την οικονομική βία (Βενιζέλος) είναι ένα εξελίξει φαινόμενο που θα παγιωθεί σε μόνιμη κατάσταση. Ιδεολογικοί μηχανισμοί και ρητορική, οικονομική βία και στο βάθος ο στρατός.
Τρέμη, Βενιζέλος, Αβραμόπουλος: ΜΜΕ, Υπουργείο Οικονομίας και Υπουργείο Εθνικής Άμυνας: αυτη είναι η μορφή που μπορεί να πάρει το ελάχιστο Κράτος.
Σχολιάστε ελεύθερα!