γη, λαός, Τάρταρα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Αύριο, Δευτέρα, 9/1/12, θα κάνουμε μια πρώτη απόπειρα να μελετήσουμε δυο πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Α’, την ΗΤ 114 και την ΗΤ 88. Το ΗΤ είναι αρχικά του τοπωνυμίου Αγία Τριάδα (Hagia Triada, κοντά στη Φαιστό), όπου ανακαλύφθηκε ένα μινωικό ‘ανάκτορο’ και το οποίο μας έδωσε το μοναδικό αρχείο  150 περίπου πινακίδων της Γραμμικής Α’.

Έχουμε υποστηρίξει σε προηγούμενα σημειώματα ότι για να μπορέσουμε να αποκρυπτογραφήσουμε, να διαβάσουμε τα κείμενα των πινακίδων θα πρέπει αφενός να έχουμε μια εικόνα (α) της κοινωνικής οργάνωσης των νεολιθικών κοινοτήτων, (β) της οικονομίας του Ναού, και (γ) της γένεσης και λειτουργίας της γραφής σε αυτήν την οικονομία, και αφετέρου να περιγράψουμε αδρά τη γλώσσα των πινακίδων.

Υποστηρίζουμε ότι οι πρώτοι κάτοικοι της Κύπρου, των νησιών της μικρασιατικής παραλίας και της Κρήτης προέρχονταν από τη Μικρά Ασία. Είμαστε βέβαιοι ότι η επέκταση των νεολιθικών κοινοτήτων γίνονταν από ανατολικά προς τα δυτικά και πληθώρα ενδείξεων μας παρακινούν να εικάσουμε βάσιμα ότι και οι κάτοικοι της ελλαδικής χερσονήσου προέρχονταν από τη μικρασιατική χώρα. Η Γραμμική Γραφή Β’ και οι πολλές προελληνικές λέξεις μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε κάποια γενικά χαρακτηριστικά της γλώσσας που μιλούσαν κάτοικοι των νεολιθικών κοινοτήτων: ήταν συγκολλητική και οι βασικές λέξεις ήταν μονοσύλλαβες.

Η δυσκολία να διαβάσουμε τις πινακίδες της Γραμμικής Α΄ οφείλεται κυρίως στην ανυπαρξία δίγλωσσων κειμένων. Τα κείμενα της Γραμμικής Β’ διαβάστηκαν χωρίς να υπάρχουν δίγλωσσα κείμενα για δυο λόγους: πρώτον, επισημάνθηκε (από την Alice Kober, το 1948), πριν την αποκρυπτογράφηση από τον Βέντρις,  ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν κλιτική και, δεύτερον, από την ύπαρξη των ιδεογγραμμάτων, των απεικονίσεων των αντικειμένων που καταγράφονταν. Ένα παράδειγμα: δίπλα στη λέξη pa-ka-na υπήρχε ένα ιδεόγραμμα του ξίφους – ο Βέντρις υπέθεσε ότι θα μπορούσε αυτή η γλώσσα να ήταν η ελληνική, μιας και είναι κλιτική γλώσσα. Και διάβασε τη λέξη ‘φάσγανα’, μια λέξη που τη διαβάζουμε συχνά στην Ιλιάδα και προέρχεται από το *σφάγανα (σφαγή, σφάζω).

Σήμερα, θα μελετήσουμε τρεις λέξεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που δεν είναι ελληνικής προέλευσης. Η μελέτη τους θα μας οδηγήσει σε κάποια συμπεράσματα τα οποία θα μας βοηθήσουν να μελετήσουμε τα κείμενα της Γραμμικής Α’ και ίσως μια μέρα να μπορέσουμε να τα διαβάσουμε. Η ετυμολογία των λέξεων που θα εξετάσουμε είναι άγνωστη και σκοτεινή. Όποιο ετυμολογικό λεξικό και να ανοίξετε θα διαβάσετε τα ίδια περίπου πράγματα: αβέβαιης, σκοτεινής ετυμολογίας.

Ας αρχίσουμε με τη λέξη γη.

Η αρχαία ελληνική γλώσσα γνωρίζει, κατά κύριο λόγο, δυο λέξεις  για τη γη, τη λέξη ‘χθών’ και τη λέξη ‘γη’ και την από αυτήν προερχόμενη ‘γαίαν’. Η λέξη χθών συγγενεύει ετυμολογικά με το επίρρημα χαμαί το οποίο σημαίνει ‘χάμω, κατα γής’.  ένα επίρρημα το οποίο βρίσκουμε, σε διάφορες μορφές,  και σε πολλές άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Στο επίρρημα χαμαί επιβιώνει ένα ινδοευρωπαϊκό μόρφημα  το οποίο δήλωνε τη γη (*ghom, *ghem, *ghm). Το διαβάζουμε 19 φορές στην Ιλιάδα (10φορές το χαμάδις [χάμω, στη γη], 24 το χαμάζε, με την ίδια σχεδόν σημασία). Διαβάζουμε επίσης 54 φορές τη λέξη χθών, 4 φορές τη λέξη γη αλλά 125 φορές τη λέξη γαια. Είμαστε βέβαιοι ότι η λέξη γαια προέρχεται από τη γη, είτε από το γαFια, είτε από το γη+αία, μια άλλη λέξη για τη γη. Είμαστε επίσης βέβαιοι ότι δεν υπάρχει αντίστοιχο ή κάτι συγγενικό με τη λέξη γη σε καμιά άλλη ινοδευρωπαϊκή γλώσσα. Αυτός είναι ο λόγος που ο πολύς Chantraine γράφει: ‘Ni γη  ni γαια  n’ ont pas d’ etymologie etablie’, ετυμολογία μη ανασυγκροτήσιμη.

Η πάλη μεταξύ της λέξης χθών και της λέξης γη (γαία) έληξε με τη νίκη της δεύτερης. Η λέξη χθών χάθηκε, επιβιώνει όμως το χάμω (>χαμουτζής), το επίθετο χαμηλός (<χθαμαλός). Σε ένα μελλοντικό σημείωμα θα εξετάσω τους λόγους της νίκης της λέξης γη – αρκεί μόνο να σας πω ότι λέξη γαία σημαίνει κυριολεκτικά ‘μητέρα γη’.

Και εγείρεται το ερώτημα: τι είναι αυτή η λέξη γη, ποια είναι η προέλευσή της; Η μορφή γη (γεε, η=ε μακρό) μας δείχνει ότι προέρχεται από τη μορφή γα, που είναι και ο τύπος της δωρικής. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει κανένα απολύτως ινδοευρωπαϊκό αντίστοιχο μας ωθεί να εικάσουμε ότι είναι μια λέξη που την δανείστηκαν από κάποια άλλη γλώσσα. Και η γλώσσα αυτή δεν μπορεί να είναι παρά η γλώσσα των γηγενών κατοίκων των αγροτικών κοινοτήτων της ελλαδικής χερσονήσου,  αυτή που ονομάζουμε ‘προελληνική’.

Μπορούμε άραγε να ανασυγκροτήσουμε την αρχική της μορφή; Θα κάνουμε μια προσπάθεια. Είμαστε βέβαιοι οτι με το λέξη γα οι ελληνόφωνοι δεν απέδιδαν πιστά, φωνητικά και μορφολογικά, τη λέξη που άκουγαν. Τι να άκουγαν άραγε;

Είναι βέβαιο ότι θα προσάρμοσαν τη λέξη στη φωνητική και τη μορφολογία της ελληνικής γλώσσας. Ήταν θηλυκού γένους στην προελληνική; Υπήρχε μορφολογικά διάκριση τους γένους σε αυτή τη γλώσσα; Δεν γνωρίζουμε – αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι στην ελληνική εμγανίζεται ως θηλυκό σε -α. Άρα, η προελληνική λέξη μπορεί να έληγε σε α, μπορεί όμως και όχι.

Διέθετε το φώνημα γ η προελληνική; Πριν απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα αναρωτηθούμε: διέθετε το σύμφωνο γ η πρωτοελληνική; Η απάντηση: όχι! Το γ είναι ένα εξακολουθητικό σύμφωνο το οποίο προήλθε από το στιγμιαίο g και προφερόταν ως γκ – όπως το β προήλθε από το μπ (b) και το δ από το ντ (d). Η προφορά αυτή επιβιώνει στις λέξεις άγγελος και εγγίζω! Και οι Ρωμαίοι μεταγράφουν το γ ως g  όχι ως j!

‘Αρα λοιπόν η αρχική μορφή της λέξης γα ήταν gα. Η προελληνική είχε γ ή g; Τι άκουγαν οι ελληνόφωνοι, g(α) ή γ(α); Ό,τι και να ακουγαν, είναι βέβαιο ότι το απόδωσαν ως γκ, το οποίο μετεξελίχθηκε σε γ.

Σύμφωνα με όσα έχουμε πει η προελληνική λέξη θα μπορούσε να ήταν:

gα,  gε,    gι,    gο ή  gu (γκου). Εάν ήταν gα, το διατήρησαν διότι εντάχθηκε ομαλά στο μορφολογικό σύστημα της ελληνικής. Εάν ήταν ge ή gι ή gο ή gu το προσάρμασαν στην ελληνική ως gα> γα>γη.

Η άποψή μου είναι ότι ήταν gι (gi). Θα πιω ένα καφεδάκι, θα καπινίσω ένα τσιγαράκι και επανέρχομαι για να εκθέσω το ένα και μοναδικό μου επιχείρημα – μη ξεχνάτε, δυο τρία τσιγάρα τη μέρα είναι απαραίτητα για τον οργανισμό.

Γνωρίζουμε ότι η ευρύτερη περιοχή της Παλαιστίνης, Λιβάνου και Συρίας ήταν μία από τις κοιτίδες της καλλιέργειας της γης και της μόνιμης εγκατάστασης. Γνωρίζουμε επίσης ότι οι αγροτικές κοινότητες αυτής της περιοχής επεκτείνονταν προς όλες της κατευθύνσεις. Κινήθηκαν και προς τα ανατολικά  (Ανατολία, Μικρά Ασία) και από εκεί προς τα νότια (Κύπρος), τα ανατολικά (νησιά Αιγαίου, Κρήτη, ελλαδική χερσόνησο) και βόρεια-δυτικά (Θράκη, Μακεδονία, νότια Βαλκάνια). Πρόκειται για έναν νεολιθικό πολιτισμό κοινής καταγωγήςκι αυτό μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι κάτοικοι όλης αυτής της ευρύτατης περιοχής μιλούσαν γλώσσες συγγενικές. Μια από αυτές ήταν και η σουμερική.

Ξέρετε πως είναι η γη στη σουμερική; Είναι ki. Η σουμερική λέξη kiri σημαίνει ‘κήπος’, ενώ nu-kiri είναι ο κύριος του κήπου, ο κηπουρός, ο περιβολάρης  (όπου nu=an, κυριος, [an=ουρανός]). Όταν ήθελαν οι σουμέριοι να πουν μέσα στη γη, στα βάθη της γης έλεγαν sa-ki (-ak), όπου το sa δηλώνει την καρδιά (και το ak είναι ένα μόρφημα που δηλώνει τη κτήση, την κατοχή, κάτι σαν γενική πτώση). Ο θεός Enki είναι ο Κύριος (en <an) της Γης, στην οποία Γη συμπριλαμβάνονται και τα νερά ενώ ο Enlil είναι ο Κύριος των ανέμων αλλά δηλώνει και τον Κύριο όλης της Γης.

Υποστηρίζω λοιπόν ότι οι ελληνόφωνοι κατακτητές άκουγαν κάτι σαν ki ή gi  και αυτή η λέξη προσαρμόστηκε στην μορφολογία και φωνητική της ελληνικής.

Ας δούμε τώρα τη λέξη λαός.

Ο Σταματάκος κρίνει ότι είναι άγνωστης ετυμολογίας. Το ίδιο και ο Hofmann: αβέβαιη ετυμολογία (ξένη λέξις;). Ο Chantraine γράφει: A la difference de δημος, λαός qui est egalement un vieux mot n’ a pas d’ etymologie. Οι μόνες μαρτυρίες που έχουμε από άλλες ινδοευρωπαϊκές λέξεις είναι αυτές που αναφέρει ο Frisk, την αγγλοσαξονική leod και την παλαιοαγγλική liut (πρβλ. και τη νεογερμανική Leute). Tίποτα άλλο.

Όταν λέμε λαός εννούμε σήμερα το σύνολο των ανθρώπων. Η αρχική σημασία όμως δεν ήταν αυτή. Στην Ιλιάδα λαός είναι το σύνολο των ανδρών πολεμιστών. Λαός είναι μόνο οι άνδρες, πρόκειται για ένα περιληπτικό όνομα.  Η λέξη προέρχεται απο το λαFός – στη αττική με τη μορφή λεώς (<λαός, λεωφόρος, λεωφορείο). Στην Ιλιάδα ο Αγαμέμνων, αλλά και άλλοι, είναι ποιμήν λαών, βοσκός, οδηγός των πολεμιστών, ενώ διαβάζουμε και τα πολύ αρχαία ονόματα Μενέλαος και Αγέλαος (αυτός που οδηγεί τον λαό, τους πολεμιστές). Στα κρατικά αρχεία της Πύλου διαβάζουμε τη λέξη a-ke-ra-wo, η οποία μπορεί να διαβαστεί ως ΑγέλαFος ή ως ΑρχέλαFος, Αρχέλαος, αυτός που διατάζει τον λαό, τους πολεμιστές.

Θα πρέπει λοιπόν να υποθέσουμε ότι και η λέξη λαός είναι μια προελληνική λέξη. Πως όμως την πρόφεραν οι γηγενείς κάτοικοι, τι άκουγαν οι ελληνόφωνοι εισβολείς; Είμαστε βέβαιοι ότι  η κατάληξη -ος είναι ελληνική. Κατά συνέπεια, θα άκουγαν κάτι σαν *λαF.  Θα μπορούσε όμως να άκουγαν και κάτι σαν*λα και το F να αναπτύχθηκε για να αποφευχθεί η χασμωδία, να μην έχουμε δηλαδή δύο συνεχόμενα φωνήεντα, ένα φαινόμενο πολύ γνωστό και συνηθισμένο.

Η προελληνική λέξη *λα  θα δήλωνε το σύνολο των ανδρών αλλά και τον άνδρα στον ενικό. Πως είναι η λέξη άνδρας στη σουμερική; Είναι lu. Ο βασιλιάς είναι lugal, o μεγάλος (gal)  άνδρας. Πιθανόν το lu να μετεξελίχθηκε σε la αλλά μπορεί και να ήταν lu, οπότε το λαός να προήλθε από το luός > λαός > λαFός >λαός.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η λέξη Τάρταρα. Είναι μια πάρα πολύ αρχαία λέξη, τη διαβάζουμε στην Ιλιάδα και τον Ησίοδο. Ας δούμε τη μορφολογία της: ο τάρταρος, η τάρταρος, τα τάρταρα (και το τάρταρον)! Και αρσενικού γένους και θηλυκού και ουδέτερου,  στον πληθυντικό κυρίως! Γιατί αυτή η πολυμορφία, πως να τη εξηγήσουμε;

Η λέξη ανήκει σε μια ομάδα λέξεων που εμφανίζονται με δυο και με τρία γένη. Το αξιοπερίεργο είναι ότι όλες αυτές οι λέξεις είναι προελληνικές! Θα τις παρουσιάσουμε σε ένα μελλοντικό σημείωμα.  Οι ελληνόφωνοι υιοθέτησαν πολλές λέξεις από την προελληνική, ονόματα φυτών, ζώων, αντικειμένων της καθημερινής ζωής, όρους της αρχιτεκτονικής, τοπωνύμια, ανθρωπονύμια, θεωνύμια κλπ και τις προσάρμοσαν στη μορφολογία της ελληνικής γλώσσας. Μερικές φορές δεν μπορούσαν να αποδώσουν ένα γραμματικό γένος, όπως έκαναν με τη γη και τον λαό, και αναγκάστηκαν να τα αποδώσουν με δύο ή και όλα τα γένη. (πρβλ. ο σίτος και τα σίτα). Ο Τάρταρος είναι μια περιοχή, μια τοποθεσία, ένα μέρος, ένα μέρος πολύ μακρινό, στα βάθη της Γης, πολύ πιο βαθιά από τον Κάτω Κόσμο, σκοτεινό και αποτρόπαιο. Θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι οι ελληνόφωνοι άκουγαν ταρταρ. Τι είναι αυτό το ταρταρ; Είναι επανάληψη της λέξης ταρ. Γνωρίζουμε τι σημαίνει ταρ; Όχι, πιθανόν προς το παρόν. Γνωρίζουμε τι είναι αυτή η επανάληψη της συλλαβής;

Αυτό το γνωίζουμε! Είναι ο τρόπος με τον οποίον σχηματίζεται ο πληθυντικός στη σουμερική. Όταν οι σουμέριοι ήθελαν να πουν βουνό έλεγαν kur, όταν όμως ήθελαν να πουν βουνά έλεγαν kurkur. Όταν ήθελαν να πουν από την περιοχή των βουνών, όταν δηλαδή ήθελαν να δηλώνουν μια ευρύτερη περιοχή, πάλι τον πληθυντικό μεταχειρίζονταν. kurkur λοιπόν σημαίνει και βουνά και μια ευρεία ορεινή περιοχή.

Ταρταρ λοιπόν είναι μια περιοχή στα βάθη της γης. Τι σημαίνει όμως ταρ δεν γνωρίζω – πιθανόν όμως να το μάθω.

Αυτές οι τρεις λέξεις που εξετάσαμε, και δεν είναι οι μόνες, μας επιτρέπουν να υποστηρίξουμε μια στοιχειώδη συγγένεια μεταξύ της προελληνικής, της σουμερικής και της μινωικής κρητικής γλώσσας. Θεωρώ ότι αν μια μέρα μπορέσουμε να διαβάσουμε τις πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Α’, θα το κάνουμε μόνο εάν μελετήσουμε αφενός τις λιγοστές μαρτυρίες των γλωσσών του νεολιθικού πολιτισμού και αφετέρου τη σουμερική γλώσσα.