Μαρία Παπαδοπούλου ή Μαρία Παπαδόπουλος ή. . .: το επώνυμο ως σημείο συνάντησης Πατριαρχίας και Κράτους

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί το θηλυκού γένους επώνυμο είναι σε πτώση γενική και όχι ονομαστική όπως το αρσενικό;  Θα ήταν σωστό ή  λάθος από γραμματικής άποψης να λέγαμε Μαρία Παπαδόπουλος;  Γιατί πολλά επώνυμα αρσενικού γένους είναι και αυτά σε γενική και όχι σε ονομαστική; (Αντωνίου, Παπαδημητρίου, Παπασωτηρίου κ.α.). Τι δηλώνουν οι καταλήξεις των επωνύμων; (-ίδης, -ιάδης, -άκης, -πουλος κ.α.)

Με αυτά τα ερωτήματα θα ασχοληθούμε σήμερα, φίλες και φίλοι.

Στο χωριό μου, αλλά και σε άλλα χωριά, σώζονται επιτύμβιες στήλες που γράφουν το όνομα του νεκρού ή της νεκρής χωρίς επώνυμο και χρονολογία: όνομα και πατρώνυμο ή όνομα και μητρώνυμο. Οι στήλες αυτές γράφηκαν πριν το 1922, πριν προσαρτηθεί η Θράκη στο Ελληνικό Κράτος. Από τα πρώτα πράγματα που έκανε το Κράτος ήταν να μοιράσει σημαίες και να  καταγράψει τον πληθυσμό με επώνυμο. Λέγεται ότι όταν είδαν τις σημαίες, δεν κατάλαβαν τι είναι και τις έφτιαξαν ρούχα. . .Τώρα με την κρίση, πόσα σουτιέν άραγε να βγάζει μια σημαία;

Το επώνυμο είναι ένας τρόπος καταγραφής, αρπαγής και παρακολούθησης/επιτήρησης των υπηκόων από το Κράτος. Νομίζω πως είναι σαφές. Με το ονοματεπώνυμο και το πατρώνυμο, καθίσταται κάποιος πολύ συγκεκριμένος, παρατηρήσιμος, επιτηρήσιμος, ανεπανάληπτος θα έλεγα! Εάν προσθέσουμε και το μητρώνυμο, τότε η συνωνυμία περιορίζεται σχεδόν ολοκληρωτικά. Γιατί όμως να προηγείται το όνομα του πατέρα;

Όταν γύρισα στο χωριό μου, το 1997, μετά από 31 χρόνια, οι γέροι με ρωτούσαν, πχιανού ίσι σι;  και οι γριές, πχιανίς ίσι σι; Απαντούσα με το όνομα και το

παρατσούκλι, όχι το επώνυμο. Διότι μπορεί το Κράτος να έδωσε στους υπηκόους του ένα επώνυμο, αυτοί όμως συνέχιζαν να επικοινωνούν με τα παρατσούκλια τους, πολλά από τα οποία βέβαια έγιναν επώνυμα, όχι όμως όλα. Εννοείται ότι τα παρατσούκλια συνέχιζαν να παράγονται και μετά την απόκτηση επωνύμου. Στις πόλεις δεν παράγονται πια παρατσούκλια, η γυναίκα/σύζυγος  όμως έχει το δικαίωμα και την ελευθερία να κρατάει το πατρικό της επώνυμο και το παιδί να έχει δυο επώνυμα ή ένα από τα δύο. Κατακτήσεις; Σιγά τα ωά!

Εν τω μεταξύ, δίπλα στο όποιο επώνυμο της γυναίκας, μπαίνει και η διευκρίνηση: το γένος τάδε. Γένος! Να που αγγίξαμε, φίλες και φίλοι, τον πυρήνα του προβλήματος. Κι όταν λέμε γένος, εννοούμε κληρονομιά, εννούμε ιδιοκτησία, εννοούμε έλεγχο της σεξουαλικής ζωής. Πριν το εξετάσουμε διεξοδικά, ας δούμε πως το επώνυμο διαιωνίζει την πατριαρχία (ως εργαλείο του Κράτους, όπως είδαμε).

Ας δούμε πρώτα το θηλυκού γένους και γενικής πτώσης επώνυμο. Τι σημαίνει Μαρία Παπαδοπούλου; Σημαίνει ότι αυτή η Μαρία είναι κόρη του Παπαδόπουλου κι αν παντρευτεί τον Αντωνόπουλο θα λέγεται Μαρία Αντωνοπούλου και θα είναι η γυναίκα του Αντωνόπουλου. Η γενική είναι γενική κτητική, δηλαδή δηλώνει τον κτήτορα, τον κάτοχο. Η Μαρία  Παπαδοπούλου είναι κτήμα του Παπαδόπουλου ή του Αντωνόπουλου. Τώρα μπορεί να μην είναι, αλλά δεν είμαι και πολύ βέβαιος, όπως θα διασαφηνίσω παρακάτω. Έχουμε συνηθίσει τόσο πολύ αυτή τη γενική, που το Μαρία Παπαδόπουλος μας φαίνεται παράξενο, παράδοξο. Και όμως! Το παράδοξο δεν είναι η ονομαστική αλλά η γενική; Γιατί στο αρσενικό γένος, δεν μας φαίνεται παράδοξο η ονομαστική;

Θα μου πείτε ότι η κατάληξη -ος δηλώνει αρσενικό γένος. Μη μου πείτε! Η οδός, η άμμος, η ψήφος είναι αρσενικού γένους; Η υπουργός, η δικηγόρος, η οικονόμος; Η κατάληξη -ος δεν δήλωνε το αρσενικό αλλά και τα δύο γένη, την εποχή που δεν γινόταν διάκριση του γένους. Απομεινάρια αυτής της μη διάκρισης υπάρχουν πολλά  (ο, η, διεθνής, η άμμος), στην Ιλιάδα μάλιστα θεός και ίππος δηλώνουν και τα δύο γένη. Οι τύποι θεά και θέαινα είναι μεταγενέστερα και επικράτησαν, με αποτέλεσμα η κατάληξη -ος να δηλώνει μόνο το αρσενικό γένος. Και λέγανε ‘ο εύπορος, η εύπορος’. Μετά έγινε ‘η εύπορη’.

Ασφαλώς και θα μπορούσαμε να λέγαμε Μαρία Παπαδόπουλος, γραμματικά δεν έχει απολύτως κανένα πρόβλημα. Διατηρείται όμως η γενική. Γιατί άραγε;

Ας δούμε τώρα και τα αρσενικού γένους και γενικής πτώσης επώνυμα, τα οποία είναι πάρα πολλά. Τι σημαίνει Αθανάσιος Αντωνίου; Σημαίνει ότι αυτός ο Αθανάσιος είναι γιος του Αντωνίου, μια γενική πτώση, και μάλιστα γενική κτητική ή της καταγωγής, η οποία έγινε επώνυμο. Η καταγωγή ή η κτήση δεν δηλώνεται μόνο με τη γενική αλλά και με τις καταλήξεις -ιδης, -ιάδης, -ούδης, -άκις (-ακης), -πουλος. Το μόρφημα -ιδ (> ιαδ)  σημαίνει καταγωγή και δηλώνει το θηλυκό γένος (η ελπίδα, η φροντίδα, η Χαλκίδα, και άλλα πολλά. Αρσενικό γένος γίνεται με την κατάληξη -ης: Διαμαντ-ίδης είναι το αρσενικό παιδί το οποίο είναι γιος του Διαναντή.  Οι καταλήξεις -ούδης και -άκις είναι υποκοριστικά και δηλώνουν τα μικρά τέκνα αρσενικού γένους. Το -πουλος είναι υποκοριστικό λατινικής προέλευσης: Παπαδόπουλος είναι το μικρό, το παιδί δηλαδή,  το παπά, το παπαδοπαίδι.

Γένος, γένος, γένος, πόσες φορές αναφέρθηκε αυτή η λέξη; Τι είναι αυτό το γένος;

Υπάρχει το γραμματικό γένος, ένας όρος της γραμματικής. Ο ουρανός, όπως έχουμε ήδη δει, είναι αρσενικού γένους, αν και δεν έχει αρχίδια, ενώ η Γη, θηλυκού. . . Γιατί ο ουρανός να είναι αρσενικού γένους; Διότι τον είδαμε ως αρσενικό ον: είναι ισχυρός, είναι από πάνω, δίνει καλά και κακά. . .

Το βιολογικό γένος δηλώνει το φύλο μας: το αρσενικό γένος και το θηλυκό γένος.

Υπάρχει όμως και το κοινωνικό γένος. Αυτό το κοινωνικό γένος υπήρχε και υπάρχει σε όλες τις κοινωνίες; Εάν δεν υπήρχε, που, πότε και πως δημιουργήθηκε; Ποια ήταν η προηγούμενη κατάσταση; Γιατί επιβιώνει; Σε τι κατάσταση βρίσκεται;Μπορεί να εξαφανιστεί παντελώς; Ποια νέα κατάσταση θα δημιουργηθεί; Θα επιστρέψουμε κατά κάποιο τρόπο στο παρελθόν;

Στα ερωτήματα αυτά θα απαντήσουμε αύριο το πρωί. Σε λίγο θα πάω να ποτίσω. Έξι Δεκεμβρίου και ποτίζω ακόμα! Θα πηδηχτώ από το παράθυρο, μα την Παναγία!