αγαθός

 

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Σήμερα έχουμε μια παγκόσμια αποκλειστικότητα! Θα λύσουμε το μυστήριο της ετυμολογίας και της αρχικής σημασίας του επιθέτου αγαθός – και πιστεύουμε πως η άποψή μας θα γίνει, με το πέρασμα του χρόνου, μια γενικά αποδεκτή άποψη και γνώση.

Αγαθός και φιλάνθρωπος και ελεήμων είναι ο Θεός. Ελεήμων είναι αυτός που δείχνει έλεος, οίκτο, ευσπλαχνία – σε ποιον, γιατί και τι κάνει; Η απάντηση: θα μπορούσα να σε σφάξω αλλά δεν το κάνω, σου χαρίζω τη ζωή. Το ίδιο σημαίνει και το επιθετο ‘φιλάνθρωπος’, όπως είδαμε όταν εξετάσαμε την ετυμολογία και την αρχική σημασία της λέξης ‘άνθρωπος’. Φιλάνθρωπος είναι αυτός που αγαπάει τους υποτελείς του και δεν τους σφάζει. Και δεν τους σφάζει διότι έπαψε να είναι ποιμένας, τσομπάνης – τα ζώα που αρμέγει τώρα είναι ο κατακτημένος λαός και χωρίς αυτά δεν μπορεί να υπάρξει.

Ο Θεός είναι αγαθός προφανώς όχι με την νεοελληνική σημασία: ο Θεός δεν είναι αφελής, απονήρευτος, αγαθιάρης, ευκολόπιστος που να αγγίζει τα όρια της βλακείας. Όχι, ο Θεός δεν είναι βλάκας. Ο Θεός είναι αγαθός με την ηθικού περιεχομένου σημασία που απόκτησε το επίθετο κατά  την ελληνιστική εποχή ( δίκαιος, τέλειος, καλός, ενάρετος, πράος, καλοκάγαθος), μια σημασία που πηγάζει από τον Πλάτωνα. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία: η νεοελληνική σημασία ‘αφελής, κλπ’ προήλθε από τη χριστιανική: όποιος είναι πράος και ενάρετος και καλός και ευκολόπιστος σε μια αγρίως ανταγωνιστική κοινωνία θα πιάνεται μια ζωή καρόιδο, θα είναι είναι μια ζωή θύμα, θα είναι αγαθιάρης.

Η πλατωνική σημασία είναι μια μετεξέλιξη της σημασίας που είχε το επίθετο αγαθός κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή: γενναίος, ευγενής. Το επίθετο αυτό είναι ένας κομβικός όρος του αρχαίου ελληνικου πολιτισμού. Είναι ένας όρος που τον συναντάμε στην ηθική, τη φιλοσοφία, την πολιτική, την κοινωνία, τον πόλεμο. Είναι  γνωστή η φράση καλός καγαθός αλλά δεν είμαι βέβαιος αν είναι και αρκούντως κατανοητή.  Το καλός παραπέμπει σε φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, είναι ένας όρος που δηλώνει ένα πρότυπο ομορφιάς, δηλαδή καταγωγής. Καλός είναι αυτός που είναι από τη ράτσα μας κι αν συγκρίνετε προσεκτικά τις προτομές αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων, τραγικών, πολιτικών, ποιητών, ιστορικών θα παρατηρήσετε ότι μοιάζουν με σκανδιναβούς ή γερμανούς! Ήταν ψηλοί και ξανθοί! Καλός σημαίνει απόγονος των κατακτητών. Απόγονοι όμως των κατακτητών ήταν και η φτωχολογιά – ναι, αλλά οι θήτες και οι μικροκαλλιεργητές  (αυτουργοί) δεν ήταν αγαθοί, δεν ήταν ευγενείς και γενναίοι, δεν ήταν δηλαδή ισχυροί, πλούσιοι και διάσημοι. Με λίγα λόγια, καλός καγαθός δεν μπορούσε παρά να ήταν μόνο ένας πλούσιος γαιοκτήμονας, ένας άριστος.

Και εδώ αρχίζει το μυστήριο. Το γεγονός ότι το επίθετο ‘αγαθός’ είναι ένας βασικός όρος του αρχαιοελληνικού πολιτισμού σημαίνει ότι η λέξη αυτή είναι γνήσια ελληνική. Παρ’ όλα αυτά δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή ετυμολογία της λέξης! Και κάτι ακόμα: το επίθετο δεν έχει κάποιο επίθετο συγκριτικού και υπερθετικού βαθμού που να παράγεται από τη ρίζα του θέματος του! Οι αρχαίοι δεν λέγανε ποτέ  αγαθότερος και αγαθότατος. Αντ΄αυτών χρησιμοποιούσανε άλλα επίθετα, τέσσερα παρακαλώ,  συγκριτικού βαθμού, τα οποία θα δούμε παρακάτω.

Εμείς σήμερα θα προτείνουμε μια λύση σε αυτό το μυστήριο, μια λύση που με την πάροδο του χρόνου γίνει ευρέως αποδεκτή, έτσι πιστεύω, αφού πρώτα παρουσιάσουμε κάποιες αντιπροσωπευτικές γνώμες γλωσσολόγων και φιλολόγων και δώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα μέχρι τώρα δεν διατυπώθηκε μια άποψη που να είναι πειστική και να γίνει γενικά αποδεκτή.

Ο Ι. Σταματάκος γράφει: ‘σκοτεινής προελεύσεως’. Ο J. B. Hofmann: ‘ίσως συγγενής τοις: γοτθ. gops, αρχ. γερμ. guot, νεογερμ. gut = καλός’. O πολύς Pierre Chantraine: ‘Controversee et incertaine’, αμφιλεγόμενο και αβέβαιο. O  H. Frisk ‘Unerklart’,  ανεξήγητο, ανερμήνευτο, μη δυνάμενο να αποσαφηνιστεί.

Όποιο ετυμολογικό λεξικό και να ανοίξετε, κάτι παρόμοιο θα διαβάσετε. Υπάρχει όντως μια δυσκολία. Το επίθετο αγαθός ανήκει στην κατηγορία τόσο αρχαίων λέξεων που ακόμα και οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν. Στην Ιλιάδα εντοπίζουμε λέξεις που οι ίδιοι οι αοιδοί δεν κατανοούν, λέξεις-απολιθώματα  που επιβιώσαν μέσω των αρχαιότατων λογοτύπων που μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά αοιδών. Η σημασία του επιθέτου ήταν και είναι σαφής, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Το γεγονός όμως ότι δεν σχετίζεται με καμιά άλλη λέξη, δεν μας βοηθάει να εντοπίσουμε την ετυμολογία του, άρα και την αρχική του σημασία. Εμείς όμως σήμερα θα καταφέρουμε, πιστεύουμε, αυτό που δεν κατάφεραν οι άλλοι μέχρι τώρα.

Γιατί δεν τα κατάφεραν οι άλλοι; Δεν τα κατάφεραν λόγω πολύ κοντινής εστίασης. Έμειναν προσκολλημένοι σε γλωσσικά και μόνο δεδομένα. Αν σηκώσουμε όμως το κεφάλι και κάνουμε κάνα δυο βήματα πίσω, όχι μόνο δεν θα χάσουμε το επίθετο αλλά θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε τη θέση του μέσα σε αυτό την εικόνα, το πλαίσιο.

Απαιτείται ασφαλώς και η φαντασία και η λογική.  Και με αυτήν την τελευταία θα αρχίσουμε, αφού πιω ένα καφεδάκι και καπνίσω ένα τσιγαράκι.

Έχουμε υποστηρίξει ότι όλοι σχεδόν οι όροι της πολιτικής, ηθικής, οικονομίας, φιλοσοφίας είναι όροι ποιμενικής/πολεμικής προέλευσης: νόμος, κράτος, οίκος, πόλις, αγών, άριστος, άνθρωπος, θεός, κλπ. Κατά συνέπεια, μπορούμε να εικάσουμε ότι και ο όρος αγαθός, ως βασικός κοινωνικοπολιτικόηθικός όρος, είναι ποιμενικής ή πολεμικής προέλευσης. Η Ιλιάδα και η γραμματική μας το επιβεβαιώνουν πέραν πάσης αμφιβολίας. Στην Ιλιάδα, αγαθός σημαίνει κυρίως ‘γενναίος, ανδρείος’ αλλά και ικανός, επιδέξιος, θαυμαστός, εξαίρετος, καλός. Από τη στιγμή που σε μια πολεμική κοινωνία ο κατ’ εξοχήν ικανός είναι ο ανδρείος, ο πολεμικός, ο γενναίος, τότε δεν παραξενευόμαστε που το αγαθός δηλώνει τον ικανό, τον εξαίρετο, τον θαυμαστό. Η αρχική σημασία των λέξεων ήταν πάντα ειδική και μετά απόκτησαν μια γενικότερη σημασία. Τη διαδικασία αυτή της σημασιολογικής διεύρυνσης την εντοπίζουμε σε όλες τις λέξεις.

Εκτός από την Ιλιάδα, αρωγός προσέρχεται η γραμματική. Το βασικό επίθετο συγκριτικού βαθμού είναι το αρείων και υπερθετικού βαθμού άριστος, το οποίο όπως έχουμε ήδη διαπιστώσει είναι ακραιφνώς πολεμικής προέλευσης. Το ερώτημα που εγείρεται είναι το εξής. ‘Ολα σχεδόν τα επίθετα, όπως έχουμε δει όταν εξετάσαμε τον συγκριτικό βαθμό και τη σχέση της σύγκρισης με την Κυριαρχία,  σχηματίζουν τον συγκριτικό  βαθμό από το θέμα του επιθέτου: ηδύς-ηδίων, ελαχύς-ελάσσων, ταχύς-θάσσων, βραχύς-βραχίων και βράσσων, πολύς-πλείων κλπ. Το αγαθός όχι μόνο δεν σχηματίζει από το ριζικό του θέμα τον συγκριτικό αλλά εμφανίζεται με τέσσερα, διαφορετικού θέματος το καθένα. Λες και συγκέντρωσε υπό την σκέπη του κάποια αδέσποτα συγκριτικά. Γιατί το αγαθός δεν σχηματίζει το δικό του συγκριτικό βαθμό;

Αυτό το ερώτημα είναι πρωταρχικής σημασίας – αυτό θα μας οδηγήσει στη λύση του μυστηρίου. Από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχει διατυπωθεί μέχρι σήμερα – το να θέτεις ερώτημα δεν είναι και τόσο εύκολη υπόθεση, δεν νομίζετε;

Υπάρχει μια και μόνο μία απάντηση σε αυτό το ερώτημα: να είναι το επίθετο αγαθός μια σύνθετη λέξη. Εμείς σήμερα δεν μπορούμε να διακρίνουμε τα συνθετικά του μέρη – σε λίγο θα τα εντοπίσουμε- αλλά όταν πλάστηκε ήταν σαφές σε όλους τους ομιλητές ότι το επίθετο ήταν μια  σύνθετη λέξη. Οι ομιλητές έπλασαν τον συγκριτικό των επιθέτων ηδύς, βραχύς, πολύς, ταχύς κλπ αλλά δεν θα μπορούσαν σε καμιά περίπτωση να πλάσουν τον συγκριτικό βαθμό ενός επιθέτου που ήταν αποτέλεσμα σύνθεσης.

Αλλά αυτός δεν είναι ο μόνος και δεν είναι και ο βασικός λόγος. Ο βασικός λόγος που δεν θα μπορούσε να είχε συγκριτικό ήταν ότι, ως αποτέλεσμα σύνθεσης, το επίθετο θα δήλωνε σύγκριση! Δεν θα μπορούσε να υπάρξει συγκριτικός βαθμός ενός επιθέτου που δήλωνε ήδη σύγκριση!

Αυτή είναι λογική, την οποία φαίνεται πως οι φιλόλογοι και οι γλωσσολόγοι δεν διαθέτουν. Θα πρέπει λοιπόν να αναζητήσουμε από ποιες λέξεις έχει σχηματιστεί το επίθετο αγαθός.

Θα υπάρχει κάποια λέξη που να εκφράζει με κάποιο τρόπο κάποιας μορφής σύγκριση. Αυτό το αγα- μας λέει τίποτα; Υπάρχουν άλλες λέξεις που αν αρχίζουν με αυτό το άγα-; Αν υπάρχουν;! Πολλές και γνωστές.

Υπάρχει η λέξη Αγαμέμνων, μια επίσης αρχαιότατη λέξη. Προέρχεται από το άγαν και το “μέδμων. Το άγαν είναι επίρρημα και σημαίνει πολύ. Το μέδμων προέρχεται από το ρήμα μέδω που σημαίνει κυβερνώ, άρχω, προστατεύω’. Αγαμέμνων λοιπόν είναι αυτός που κυβερνά πολύ, δηλαδή, άρχει με ισχύ, με πυγμή. Στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια διαβάζουμε πολλά επίθετα με πρώτο συνθετικό το αγα-: αγάρροος (για ποτάμι, με ισχυρό ρεύμα, ορμητικός), αγακλεής και αγακλειτός και αγακλυτός (πολύ ένδοξος, πολύ διάσημος), αγάστονος (πολύστονος, δυστυχής), αγάννιφος (με πολλά χιόνια). Υπάρχει και το αγήνωρ, από το αγα- και ανήρ και σημαίνει ανδρείος, γενναίος. Διαβάζουμε ακόμα και τα ονόματα Αγασθένης (πολύ ισχυρός)  και Αγάστροφος (ευέλικτος, ευκίνητος, πολύστροφος).

Όλες αυτές οι λέξεις είναι αρχαιότατες. Η δημιουργία τους αποτυπώνει τη λατρεία της ισχύος, την λατρεία του άγαν, μια λατρεία που μετασχηματίστηκε, όπως δηλώνει το μηδέν άγαν, το οποίο προφανώς προϋποθέτει το άγαν.

Το άγαν, το πολύ, η μεγάλη ισχύς ήταν προϋπόθεση για την επιβίωση στους ποιμενικούς χρόνους. Όταν οι ποιμένες έγιναν δουλοκτήτες και έπρεπε να συμβιώσουν με τους υποτελείς δούλους τους το άγαν ήταν αυτοκαταστροφικό και υιοθετήθηκε το μηδέν άγαν. Τη διαδικασία μετάβασης από το άγαν στο μηδέν άγαν μας την παρουσιάζει με έξοχο τρόπο η Ιλιάδα, η οποία υμνεί και αποκηρύσσει τον ηρωισμό (αφηρωισμός).

Υποστηρίζω λοιπόν ότι το επίθετο αγαθός ανήκει σε αυτήν την κατηγορία των σύνθετων λέξεων που το πρώτο τους συνθετικό είναι το επίρρημα άγα(ν), (το οποίο ετυμολογικά συγγενεύει με το μέγας) και ότι πλάστηκε την εποχή της λατρείας της ισχύος, δηλ. σε ποιμενικούς χρόνους, και εκφράζει αυτήν την ισχύ. Το ερώτημα είναι ποια πτυχή της ισχύος εκφράζει.

Ας δούμε τώρα το δεύτερο μέρος, το -θος. Ας κάνουμε μια υπόθεση εργασίας. Εάν το αγαν σημαίνει, το αγαθός σημαίνει κάτι πολύ, κάτι σε μεγάλο βαθμό που διακρίνεται από κάτι άλλο που είναι σε μικρότερο βαθμό. Υπάρχει κάποια λέξη που να λήγει σε -θός. Υπάρχει. Είναι η λέξη βοηθός. Τι σημαίνει αυτή η λέξη; Έχει κάποια σχέση με τη λέξη αγαθός;

Η λέξη βοηθός είναι σύνθετη και προέρχεται από τον τύπο βοηθόος (βοή και θοός [ταχύς, γρήγορος]), που διαβάζουμε δυο φορές στην Ιλιάδα (Ν 477, Ρ 481) και δηλώνει αυτόν που ανταποκρίνεται τρέχοντας στην έκκληση  για βοήθεια στο πεδίο της μάχης. Τη διαβάζουμε και στον Πίνδαρο, στον Έβδομο Νεμεόνικο (στ. 48, τεθνακότων βοαθόων). Η αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης βοηθός ανάγεται στους Ηρόδοτο (5.77)  και Θουκυδίδη (Α, 45). Είναι σαφές ότι η λέξη βοηθός είναι και αυτή πολεμικής πρόλευσης.

Το επίθετο θοός (<θοFός, θέω <θέFω) το διαβάζουμε πολλές φορές (86!) στην Ιλιάδα και είναι ένας όρος του πλουσιότατου λεξιλογίου της ταχύτητας – με το οποίο θα καταπιαστούμε διεξοδικά στο μέλλον. Διαβάζουμε ακόμα και ανόματα ανδρών και γυναικών που προέρχονται από τη ρίζα (μόρφημα) θοF-: Θόας, Θόων, Θοώτης, Θόη.

Υπάρχουν άραγε άλλες λέξεις με δεύτερο συνθετικό το επίθετο θοός; Υπάρχουν! Διαβάζουμε στην Ιλιάδα το επίθετο αρηΐθοος (και Αρηΐθοος): είναι ο ταχύς στον πόλεμο. Διαβάζουμε ακόμα και το Πειρίθοος, γιός του Δία και της Δίας, βασιλιάς των Θεσσαλών. Το όνομα αυτό το διαβάζουμε και σε τρεις πινακίδες της Κνωσού (Vc 171, 195 V 655):  pe-ri-to-wo (ΠερίθοFος).

Το δεύτερο συνθετικό του επιθέτου αγαθός είναι το θοός. Αγαν θοFός λοιπόν είναι αυτός που είναι πολύ γρήγορος, που είναι πιο γρήγορος από άλλους ή από τους άλλους. Η αρχική μορφή του επιθέτου ήταν αγαθοός και στη συνέχεια αγαθός. Αγαθός είναι αυτός που είναι πολύ γρήγορος.

Κι αυτός που είναι πολύ γρήγορος είναι νικητής: μπορεί να τους προλάβει όλους και να τους σκοτώσει ή να τους αιχμαλωτίσει, να τους υποτάξει, να αρπάξει τον όπλισμό τους,  μπορεί να ξεφύγει από όλους και άρα να επιβιώσει. Ο πιο ταχύς πολεμιστής είναι και ο πιο γενναίος, ο πιο ικανός – όπως ο Αχιλλελυς στην Ιλιάδα που είναι πόδας ωκύς και ποδάρκης.

Το γεγονός ότι ο πιο γενναίος πολεμιστής είναι αυτός που τρέχει γρήγορα, υποδηλώνει ότι το επίθετο αγαθός όπως και ο λογότυπος πόδας ωκύς πλάστηκαν σε μια εποχή που ο πόλεμος διεξάγονταν με τα πόδια, πριν δηλαδή την  υιοθέτηση του ιππήλατου άρματος, γύρω στα 1650-1600 π. Χ. από τους Μυκηναίους πολεμιστές.

Η μετεξέλιξη από το αγαθόος σε αγαθός έκανε δυσδιάκριτο το δεύτερο και σημαντικότερο από σημασιολογικής έποψης συνθετικό με αποτέλεσμα να διατηρηθεί μόνο η δευτερογενής σημασία του (γενναίος, ικανός πολεμιστής).

Το επίθετο αγαθόος δεν μπορούσε να έχει συγκριτικό βαθμό διότι είναι από τη φύση του ένα επίθετο συγκριτικού ή υπερθετικού βαθμού. Ο πολύ γρήγορος πολεμιστής παραχώρησε τη θέση του στον γενναίο, τον ικανό. Αυτός με τη σειρά του έγινε γενναίος και ευγενής και κατόπιν δίκαιος, πράος, ενάρετος. Και μετά, αφελής και ευκολόπιστος.

Κι όλα αυτά μέσα σε πάνω από τέσσερις χιλιάδες χρόνια.

Θα τα πούμε αύριο το πρωί με ένα οικογενειακό, χριστουγεννιάτικο θέμα: θα κάνουμε μια απόπειρα να επισημάνουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ της παρτούζας και της οικογένειας.

παρτουζιάρα ψυχή!