‘
φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Τα άθλα επί Πατρόκλω που διαβάζουμε στη ραψωδία Ψ είναι η αρχαιότερη και λεπτομερέστερη περιγραφή αθλητικών αγώνων στην αρχαιοελληνική γραμματεία και τα χαρακτηρίσαμε ως το πρώτο αθλητικό ρεπορτάζ. Θεωρούμε σχεδόν βέβαιο ότι δεν είναι επινόηση του ποιητή – την διεξαγωγή κάποιων αθλητικών αγώνων θα παρακολούθησε. Η αρματοδρομία εισάγεται στην Ολυμπία το 680 π. Χ., οπότε η χρονολογία αυτή είναι ένα terminus post quem, δηλαδή, ο συνθέτης θα παρακολούθησε κάποιους αγώνες μετά το 680 π. Χ. Τώρα προσπαθούμε να χρονολογήσουμε τα ‘άθλα επί Πατρόκλω’ βασιζόμενοι σε εσωτερικές μαρτυρίες, σε μαρτυρίες που μας παρέχει το ίδιο το κείμενο. Και αναρωτηθήκαμε: έχει συντεθεί μαζί με την υπόλοιπη Ιλιάδα, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της, ή έχει παρεμβληθεί; Εάν ισχύει το πρώτο, τότε η Ιλιάδα θα συντέθηκε μετά το 680 – εάν ισχύει το δεύτερο, τότε πιθανόν να συντέθηκε και λίγες ή πολλές δεκαετίες αργότερα.
Σήμερα θα αποδείξουμε ότι τα ‘άθλα’ έχουν παρεμβληθεί στην Ιλιάδα και θα εικάσουμε βάσιμα ότι πρόκειται για μεταγενέστερη (μεθομηρική) σύνθεση. Διαθέτουμε δύο ισχυρά επιχειρήματα. Το πρώτο: ο τρόπος με τον οποίο έχει παρεμβληθεί αυτή η περιγραφή είναι πάρα πολύ αδέξιος, φαίνονται ολοκάθαρα οι ραφές της παρεμβολής. Μόνο εάν δεν θες να τις δεις, δεν τις βλέπεις και υπάρχουν πολλοί που αρνούνται να τις δουν. Με αυτό θα καταπιαστούμε σήμερα. Το δεύτερο επιχείρημα είναι η γλώσσα των ‘άθλων’. Μελετώ εδώ και πολλά χρόνια λέξη προς λέξη το κείμενο και έχω πειστεί ότι η σύνθεση των ‘άθλων’ έγινε από Αθηναίο αοιδό, ο οποίος δεν ήταν και τόσο πολύ εξοικειωμένος με τη γλώσσα και την τεχνική της προφορικής ποιητικής παράδοσης, μεταξύ του 600-550 π. Χ., θεωρώ δηλαδή ότι είναι το νεώτερο τμήμα της Ιλιάδας. Με αυτό όμως το ζήτημα θα ασχοληθούμε άλλη μέρα.
Θα εστιάσουμε την προσοχή μας στο σημείο εκείνο που η αφήγηση τελειώνει με την κηδεία του Πατρόκλου και αρχίζεη η περιγραφή των αθλητικών αγώνων. Θα διαβάσουμε σημεία και τέρατα. Και θα σχολιάσουμε και τις ταχυδακτυλουργίες που μεταχειρίστηκαν και μεταχειρίζονται κάποιοι για να μας πείσουν ότι είμαστε ελέφαντες.
Στο πρώτο μέρος της Ψ (1-257) διαβάζουμε ότι ο Αχιλλέας μαζί με λίγους δικούς του ανθρώπους καίνε το σώμα του Πατρόκλου, μαζεύουν τα οστά που δεν έχουν καεί και στήνουν ένα τύμβο στο σημείο της φωτιάς. Προσέξτε πως τελειώνει αυτό το μέρος και πως αρχίζει η περιγραφή των αγώνων – παραθέτω και μεταφράζω τους στίχους 256-8:
. . . είθαρ δέ χυτήν επί γαίαν έχευαν,
χεύαντες δέ τό σήμα πάλιν κίον. αυτάρ Αχιλλεύς
αυτού λαόν έρυκε καί ίζανεν ευρύν αγώνα,
στα γρήγορα με χώμα πολύ σκέπασαν τη φωτιά, / κι αφού τη σκέπασαν, έφυγαν και πάλι. Τότε ο Αχιλλέας / στο στρατό λέει να μη φύγει αλλά να καθίσουν και να αφήσουν ανοιχτό ένα χώρο (για να γίνουν οι αγώνες).
Μάζεψαν χώμα και με αυτό κάλυψαν το σημείο της φωτιάς κι έφτιαξαν ένα χαμηλό τύμβο κι αφού τον έφτιαξαν, πάλιν κίον, έφυγαν και πάλι, πάλι έφυγαν. Το σημείο αυτό εγείρει δυο ερωτήματα, στα οποία πρέπει να δοθούν σαφείς απαντήσεις. Δεν θα δυσκολευτούμε διότι το κείμενο είναι σαφέστατο. Ποιοι έφυγαν; Αυτό το πάλιν τι θέλει να μας πει; Έφυγαν κι άλλη φορά, πόσες άλλες φορές, ποιοι;
Στον στίχο Ψ 108 τελειώνει η 27η μέρα της αφήγησης, η οποία αρχίζει με τον Τ 1. Προς το τέλος αυτής της μέρας, με τον Έκτορα νεκρό και τους Τρώες να έχουν κλειστεί στα τείχη της πόλης, οι Αχαιοί επιστρέφουν στο στρατόπεδό τους και διασκορπίζονται στα καράβια τους (Ψ 3), δηλαδή στις σκηνές τους που είναι κοντά στα καράβια τους. Τους Μυρμιδόνες όμως ο Αχιλλέας δεν τους αφήνει να σκορπίσουν, τους κρατάει για να θρηνήσουν τον Πάτροκλο. Κι αφού θρηνήσουν και φάνε, φεύγουν και πάνε στα καράβια τους να κοιμηθούν (Ψ 58). Ο Αχιλλέας μένει μόνος, κοιμάται και βλέπει στον ύπνο του τον Πάτροκλο. Στον 109 αρχίζει η 28η – τελειώνει στον στ. 225. Τη μέρα αυτή μια ομάδα Αχαιών, υπό τις διαταγές του Αγαμέμνονα, μαζεύει ξύλα για να κάψουν το σώμα του Πατρόκλου. Αφού τα μαζέψουν, ο Αχιλλέας λέει στον Αγαμέμνονα να διατάξει την ομάδα του να φύγει και να μείνουν όσοι είχαν την έγνοια της καύσης του σώματος . Η ομάδα του Αγαμέμνονα φεύγει και μένουν λίγοι (162-3). Αυτοί οι λίγοι που μένουν, οι πιο ισχυροί άνδρες, οι αρχηγοί των στρατευμάτων, βάζουν φωτιά στα ξύλα, η φωτιά καίει όλη τη νύχτα και σβήνει το πρωί της επόμενης μέρας. Κάποια στιγμή φεύγουν κι αυτοί και πάνε για ύπνο. Όλη τη νύχτα ο Αχιλλέας δεν κοιμάται, τον παίρνει ο ύπνος τα χαράματα της 29ης μέρας, που αρχίζει με τον στίχο Ψ 226. Κάποια στιγμή, αυτοί οι οποίοι είχαν μείνει με τον Αγαμέμνονα το πρηγούμενο βράδυ για να κάψουν το σώμα, και δεν ήταν άλλοι από τους αρχηγούς των στρατευμάτων (Ψ 236), έρχονται και τον ξυπνάνε. Ο Αχιλλέας τους δίνει κάποιες οδηγίες: να σβήσουν τη φωτιά, να μαζέψουν τα οστά, να στήσουν ένα τύμβο αλλά όχι πολύ ψηλό. Κι αυτοί οι λίγοι κάνουν ό,τι τους λέει ο Αχιλλέας. Κι αφού αυτοί οι λίγοι μάζεψαν χώμα κι έφτιαξαν τον τύμβο έφυγαν.
Υπάρχει κανένα πρόβλημα μέχρι στιγμής; Απολύτως κανένα. Θρίαμβος της λογικής. Ο θρήνος για τον Πάτροκλο αφορούσε τους Μυρμοδόνες. Η καύση του σώματος δεν τους αφορούσε, ήταν προσωπική υπόθεση του Αχιλλέα. Αυτό μας λέει το κείμενο. Για λόγους γοήτρου, παρευρίσκονται οι ισχυρότεροι άνδρες της στρατιωτικής συμμαχίας. Αυτοί βάζουν φωτιά, αυτοί ξυπνάνε τον Αχιλλέα, αυτοί σβήνουν τη φωτιά, αυτοί μαζεύουν τα οστά, αυτοί μαζεύουν το χώμα και φτιάχνουν τον τύμβο. Κι αφού τα κάνουν όλα αυτά, σηκώνονται και φεύγουν. Η αποστολή τους και το χρέος τους τελείωσε.
Και τι διαβάζουμε μετά; Διαβάζουμε ότι μετά ο Αχιλλέας λέει στο στρατό να μη φύγει, μόνο να καθίσει κάτω, να κάνουν χώρο για να γίνουν οι αθλητικοί αγώνες. Ποιο στρατό; Ο στρατός δεν είναι παρών, δεν είναι παρόντες ούτε καν οι Μυρμιδόνες. Θα μου πείτε ότι πρόκειται για αβλεψία του ποιητή. Να πεθαίνει ένας Τρώας δυο φορές, γίνεται στην Ιλιάδα, το καταλαβαίνω. Εκατοντάδες τα ονόματα, ο ποιητής ξέχασε ότι ο Τρώας αυτός είχε ήδη φονευτεί. Θα επικαλεστείτε την ποιητική άδεια. Ναι, αλλά κι αυτή έχει τα όριά της. Τι θα εμπόδιζε τον ποιητή να γράψει έναν-δυο στίχους και να συγκεντρώσει τον στρατό για να γίνουν οι αγώνες. Γιατί από τον Ψ 1 μέχρι τον Ψ 257 η λογική αλληλουχία των γεγονότων είναι αψεγάδιαστη; Όλα γίνονται στην ώρα τους, όπως πρέπει και από αυτούς που πρέπει να γίνουν. ‘Και τότε ο Αχιλλέας διέταξε να συγκεντρωθεί όλος ο στρατός για να διεξαχθούν αγώνες και αυτοί συγκεντρώθηκαν’: θα μπορούσε να μπει στο κόπο να συνθέσει δυο στίχους με αυτό το περιεχόμενο για να είναι συνεπης, όπως ήταν μέχρι σε αυτό το σημείο. Θα με ρωτήσετε βέβαια, γιατί δεν το έκανε ο ποιητής που παρενέβαλε τα ‘άθλα’. Θα σας απαντήσω στο τέλος του σημειώματος.
Οι υποστηρικτές της ενιαίας σύνθεσης της Ιλιάδας λένε τα εξής: το ρήμα κίον δεν είναι αόριστος, δεν σημαίνει έφυγαν, αλλά είναι παρατατικός, δηλαδή, έφευγαν. Δηλαδή, καθώς έφευγαν, ο Αχιλλέας αποφάσισε να τελέσει αθλητικούς αγώνες στη μνήμη του φίλου του και δεν τους άφησε να φύγουν. Ναι, αλλά αυτοί που έφευγαν δεν ήταν ο στρατός, ήταν καμιά δεκαριά νοματαίοι, οι ηγέτες των επιμέρους στρατευμάτων, μια αριστοκρατική στρατιωτική παρέα. Και βέβαια, το κίον δεν είναι παρατατικός.
Εάν το κίον είναι παρατατικός, τότε η φράση πάλιν κίον δεν είναι ελληνικά. Τι θα πει, ‘πάλι έφευγαν’; Το προηγούμενο βράδυ, οι ισχυροί φίλοι του Αχιλλέα έκαψαν το σώμα και έφυγαν. Το πρωί, ολοκλήρωσαν τις εκκεμότητες και ‘πάλιν κίον’, ξανάφυγαν. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Το ρήμα κίον δεν έχει ενεστώτα στην Ιλιάδα για να έχει παρατατικό! Πολλοί ενεστώτες έχουν σχηματιστεί από το θέμα του αορίστου: μανθάνω < έμαθον, λανθάνω < έλαθον, τυγχάνω < έτυχον, κλπ. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει και το κίον. Από τον αόριστο κίον, παράχθηκε ο ένεστώτας κίω και ο παρατατικός έκιον και κίον. Στην Ιλιάδα, το ρήμα αυτό είναι πάντα στον αόριστο. Ο ενεστώτας πλάστηκε και χρησιμοποιήθηκε κατά τον 5ο π. Χ. αιώνα λίγες φορές και το ρήμα λησμονήθηκε – μια από τις πολλές ιλιαδικές λέξεις που είχαν αυτή την τύχη.
Ξέρετε πως μεταφράζουν οι Κακριδής-Καζαντζάκης τη φράση ‘πάλιν κίον’; Ως παρατατικό: πήραν κι έφευγαν. Κατά συνέπεια, δεν πρόλαβαν να φύγουν και ο Αχιλλέας τους σταμάτησε. Εάν ήταν το μοναδικό κρούσμα αυθαιρεσίας του Κακριδή, δεν θα ήμουν κατηγορηματικός. Αλλά ο Κακριδής έχει ξαναχτυπήσει! Όταν μεταφράζει μια πρόταση από τον θουκυδίδειο Επιτάφιο του Περικλή. Δεν αντέχω να μην την παραθέσω.
Λέει ο Περικλής, όπως μεταφράζει ο Κακριδής (Β 40,1): Ο πλούτος στέκει για μας πιο πολύ αφορμή για κάποιο έργο παρά για παινεψιές και λόγια (άνω τελεία) και τη φτώχια-του να την παραδεχτεί κανείς , δεν είναι ντροπή (άνω τελεία) πιο ντροπή είναι να μην κοιτάξει δουλεύοντας να τη ξεφύγει. Ο Θουκυδίδης γράφει: αλλά μή διαφεύγειν έργω αίσχιον. Το πρόβλημα είναι πως να μεταφράσουμε το έργω: με τη δουλειά να ξεφύγουμε από τη φτώχεια; Αυτό τους λέει ο Περικλής; Μα πιο κάτω (43.3-5) τους λέει ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος και τους προτρέπει να μη δειλιάζουν μπροστά στους κινδύνους του πολέμου. Με τον Επιτάφιο ο Περικλής προτρέπει τους Αθηναίους να πολεμήσουν, όχι να εργαστούν. Να πολεμήσουν, να μην δειλιάσουν, να πεθάνουν σε οποιοδήποτε σημείο της πέραν της Αττικής γης. Να πολεμήσουν για να γίνουν πλούσιοι! Αχ αυτοί οι ελληναράδες οι μεταφραστές!
Θεωρώ ότι η λύση στο πρόβλημα που εξετάζουμε σήμερα δόθηκε από τον Walter Leaf στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Leaf ήταν τραπεζίτης, στον ελεύθερο χρόνο του μελετούσε την Ιλιάδα και μας άφησε ένα ερμηνευτικό υπόμνημα το οποίο είναι χρήσιμο ακόμα και σήμερα και θα είναι για πάντα. Ο Leaf παρατήρησε το εξής. Ο στίχος Ψ 257 συνεχίζεται όχι με τον επόμενο αλλά με τον Ω 4! Το νόημα που βγαίνει είναι κάτι παραπάνω από άψογο:
Ψ 257 κι αφού έφτιαξαν τον τύμβο, ξανάφυγαν. Μετά, ο Αχιλλέας
Ω 4 θυμήθηκε τον φίλο του κι έβαλε τα κλάμματα, ο ύπνος
Ω5 ο πανδαμάτορας δεν τον έπιανε και γύριζε από τη μια κι από την άλλη, κλπ.
Δεν είναι μόνο ο Leaf που υποστηρίζει ότι τα ‘άθλα’ παρεμβλήθηκαν σε μια Ιλιάδα που μετά τον Ψ 267 ακολουθούσε ο Ω 4. Μετά την καύση του σώματος του Πατρόκλου ακολουθούσε η επίσκεψη του Πριάμου στον Αχιλλέα για να του ζητήσει την επιστροφή του σώματος του Έκτορα. Μέχρι την Ω είμαστε βέβαιοι ότι το σώμα του Έκτορα θα το φάνε τα σκυλιά – το να δώσεις το σώμα του ανθρώπου που σκότωσε τον φίλο σου στους οικείους του ήταν ανήκουστο για τα ηρωικά ήθη. Προφανώς η Ω είναι άλλη μια στιγμή της διαδικασίας του αφηρωισμού, δηλαδή της εγκατάλειψης του ηρωικού ιδεώδους που ήταν ασύμβατο με τον δουλοκτητικό τρόπος παραγωγής, ο οποίος εγκαθιδρυόταν και γενικευόταν.
Μια στιγμή της διαδικασίας του αφηρωισμού είναι και τα ‘άθλα επί Πατρόκλω’. Οι ήρωες από πολεμιστές γίνονται αθλητές: αυτό υποστηρίζω στη μελέτη μου Πόλεμος και Αθλητισμός στην Αρχαϊκή Ελλάδα. Τα ‘άθλα’ παρεμβλήθηκαν στην Ιλιάδα όταν οι ήρωες έπαψαν για τα καλά να είναι ποιμένες πολεμιστές, όταν δηλαδή έγιναν γαιοκτήμονες δουλοκτήτες και έπεσαν με τα μούτρα στον αθλητισμό και ειδικά στην αρματοδρομία. Ο συνθέτης που έκανε την παρεμβολή, αδιαφόρησε, κατά την πάγια πρακτική, για τις αντιφάσεις που προέκυπταν, μιας κι αυτό που τον (τους) ενδιέφερε ήταν το περιεχόμενο του παρεμβαλλόμενου τμήματος και όχι η συνέπεια, η αψεγάδιαστη προσαρμογή στο σώμα του ιλιαδικού κειμένου.
Η γνώμη μου είναι ότι τα ‘άθλα’ είναι μεταγενέστερη σύνθεση. Πόσο μεταγενέστερη όμως; Αν μπορεί να δοθεί μια απάντηση, θα δοθεί μόνο με τη μελέτη του ίδιου του κειμένου. Θα εκθέσω τις απόψεις μου σε ένα μελλοντικό σημείωμα και θα υποστηρίξω ότι συντέθηκε στην Αθήνα, μεταξύ του 600 και 550 π. Χ. Με τα ‘άθλα΄, η Ιλιάδα παίρνει τη μορφή με την οποία μας έχει παραδοθεί.
Good morning!
Σχολιάστε ελεύθερα!