ένας, δύο – πρώτος, δεύτερος

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Επέστρεψα από τον κήπο, σήμερα δεν έχει δουλείά, και λέω να γράψω ένα ακόμα κειμενάκι. Θα φέρω στο προσκήνιο μια γλωσσική παραδοξότητα, ένα πολύ ενδιαφέρον μυστήριο,  το οποίο, από ό,τι γνωρίζω, δεν έχει εντοπιστεί και διερευνηθεί. Περί τίνος πρόκειται;

Τους αριθμούς ένα, δυο, πέντε, δέκα, κλπ τους ονομάζουμε απόλυτα αριθμητικά. Από αυτούς τους αριθμούς παράγονται επίθετα, τα οποία αποκαλούμε τακτικά αριθμητικά διότι δηλώνουν την θέση σε μια τάξη, σε μια σειρά. Από το πέντε παράγεται το πέμπτος, από το δέκα το δέκατος, κοκ. Υπάρχουν όμως δύο τακτικά αριθμητικά που δεν παράγονται από τα απόλυτα αντίστοιχα: τα πρώτος και δεύτερος. Δεν σας φαίνεται παράξενο; Γιατί από τα απόλυτα αριθμητικά ‘ένας’ και ‘δύο’  δεν παράγονται τακτικά αριθμητικά; Γιατί για το ‘ένας’ έχουμε το ‘πρώτος’ και για το ‘δύο’, το ‘δεύτερος’; Ετυμολογική συγγένεια μεταξύ των απόλυτων και τακτικών αριθμητικών δεν υπάρχει, οπότε, τι να σημαίνει άραγε το πρώτος και το δεύτερος; Είμαστε βέβαιοι ότι η αρχική σημασία του ένας είναι αυτό που εννοούμε, δηλαδή ΄ένας’, και του δύο, ‘δύο’;

Ας αρχίσουμε, φίλες και φίλοι, την διαλεύκανση του μυστηρίου με τη μελέτη του τακτικού αριθμητικού δεύτερος. Υποθέτω βάσιμα ότι γνωρίζουμε τι σημαίνει: είναι αυτός που έχει σε μια σειρά από όμοια πρόσωπα ή πράγματατη θέση που ορίζει ο αριθμός δύο: Ο Φλεβάρης είναι ο δεύτερος μήνας του έτους. Ναι, αλλά το ‘δεύτερος’ δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με τον αριθμό δύο. Οπότε οφείλουμε να αναρωτηθούμε: ποια να είναι άραγε η αρχική σημασία του ‘δεύτερος’; Λογικά σκεπτόμενοι, θα πρέπει να έχει κάποια σχέση με τον αριθμό δύο, ποια όμως;

Το ‘δεύτερος’ παράγεται από μια ρίζα από την οποία παράγεται και το ρήμα τηυς αρχαιοελληνικής δεύομαι (δεύω), το οποίο σημαίνει ‘υστερώ, είμαι υποδεέστερος, αποτυγχάνω, είμαι ελλιπής, υπολείπομαι (με την αρχαιοελληνική σημασία: μένω πίσω)’. Κατά συνέπεια, το ‘δεύτερος’ δηλώνει αυτόν που υστερεί, που αποτυγχάνει, που μένει πίσω. Και αναρωτιέμαι: αποτυγχάνει να κάνει τι; Υστερεί έναντι τίνος, από ποιον μένει πίσω;

Το περίεργο είναι ότι αυτή η παραδοξότητα εντοπίζεται και στη λατινική. Στο απόλυτο αριθμητικό duo αντιστοιχεί το τακτικό  secundus, το οποίο ετυμολογικά σχετίζεται με το ρήμα sequor, ακολουθώ! Secundus είναι αυτός που έπεται, που ακολουθεί. Ποιον;

Δεν είναι δύσκολο να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα. Το δεύτερος αρχικά δεν ήταν τακτικό αριθμητικό, δεν δήλωνε τη θέση σε μια σειρά, σε μια τάξη αλλά  αλλά κατέγραφε τη σχέση με κάποιον άλλον. Και αυτός ο άλλος δεν μπορεί παρά να είναι ο πρώτος.

Η αρχική σημασία της λέξης πρώτος δεν ήταν τακτική, δεν δήλωνε κάποια θέση, την πρώτη, σε μια σειρά. Η τακτική σημασία της είναι μια σημασία μεταγενέστερη. Το πρώτος δήλωνε αρχικά μια θέση αλλά όχι σε μια σειρά αλλά έναντι μιας ομάδας ανθρώπων. Μορφολογικά, αλλά και σημασιολογικά, είναι ένα επίθετο υπερθετικού βαθμού. Ο υπερθετικός βαθμός δηλώνει ότι ένα πρόσωπο (ή πράγμα) φέρει κάποια ιδιότητα σε βαθμό μεγαλύτερο όχι από ένα άλλο πρόσωπο (συγκριτικός) αλλά από περισσότερα πρόσωπα. Ποιος είναι ο συγκριτικός βαθμός; Το επίθετο πρότερος. Και ο συγκριτικός και ο υπερθετικός βαθμός έχουν σχηματιστεί με βάση την πρόθεση προ: πρότερος, πρό-ατος > πρώτος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, εάν το τακτικό επίθετο πρώτος είναι υπερθετικός βαθμός, τότε, στη θέση του θετικού, μπορούμε να τοποθετήσουμε το αριθμητικό ένας! Η ομοιότητα με τη λατινική είναι πάλι εντυπωσιακή:  στο απόλυτο αριθμητικό unus (ένας) αντιστοιχεί το υπερθετικού βαθμού επίθετο primus (πρώτος)  σε θέση τακτικού αριθμητικού.

Η πρόθεση προ σημαίνει μπροστά, με τοπική σημασία, και προηγουμένως, πριν, με χρονική σημασία. Πρώτος είναι αυτός που βρίσκεται πιο μπροστά από τους άλλους και πριν από τους αλλους. Γνωρίζουμε ότι αυτός που βρίσκεται πιο μπροστά και πριν από τους άλλους, είναι ο νικητής: είναι αυτός που φτάνει πρώτος σε ένα πλούσιο λιβάδι,  ή, μεταγενέστερα, αυτός που μπαίνει πρώτος σε μια πολιορκημένη πόλη και αποσπά την πολυτιμότερη και περισσότερη λεία. Σε αθλητικά συμφραζόμενα, στα αγωνίσματα δρόμου, ο πρώτος είναι ο νικητής, είναι αυτός που φτάνει πρώτος, πριν από τους άλλους και παίρνει το έπαθλο, το οποίο ήταν ένα βόδι, ένας κρατήρας, κλπ.

Ο δεύτερος είναι αυτός που αποτυγχάνει να φτάσει πρώτος και να αρπάξει τη λεία, αυτός που μένει πίσω, που υστερεί, που υπολείπεται έναντι του πρώτου. Εάν πρώτος σημαίνει: είναι ο νικητής, δεύτερος σημαίνει: δεν είναι ο νικητής. Από εκεί και πέρα, δεν τίθεται θέμα νίκης/ήττας, οπότε αρχίζει και η σειρά: τρίτος, τέταρτος, κλπ.!

Στα τακτικά αριθμητικά πρώτος και δεύτερος λανθάνει λοιπόν η λατρεία του μπροστά, της προς τα μπρός ορμητικής κίνησης, του προχωρήματος. Νικητής είναι όποιος προηγείται, ηττημένος όποιος μένει πίσω. Η λατρεία αυτή επιβιώνει στις μέρες μας στις αναρίθμητες φράσεις που εκστομίζονται καθημερινά από τους πολιτικούς: για να πάμε μπροστά, για να πάει η χώρα μπροστά, όλοι μαζί θα προχωρήσουμε και άλλα πολλά.Αντίθετα, δεν πρέπει να καθυστερούμε, να μένουμε πίσω, να είμαστε καθυστερημένοι και οπισθοδρομικοί!