άνθρωπος: αρχαιότερη μαρτυρία, αρχική σημασία και ετυμολογία

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Θα αναβάλλουμε την εξέταση των λατρειών (επιθυμιών) που προανήγγειλα για το μέλλον και θα ασχοληθούμε σήμερα με την ετυμολογία και την αρχική σημασία της λέξης ‘άνθρωπος’. Να σας πω μόνο προκαταβολικά ότι η λατρεία της αφθαρσίας έχει διατυπωθεί στην Ιλιάδα (που αλλού;), ότι στο ίδιο κείμενο λανθάνει και η λατρεία της σπανιότητας, ότι η λατρεία της αμεταβλητότητας είναι το πυρηνικό περιεχόμενο της φιλοσοφίας του Παρμενίδη και ότι η λατρεία της έκρηξης εμφανίστηκε μετά την χρήση της πυρίτιδας – θα δούμε ότι αυτή επέτρεψε την διατύπωση της θεωρίας της Μεγάλης Έκρηξης (big bang), θεωρία την οποία δεν ασπάζομαι ούτε με σφαίρες.

Θα ήθελα καταρχάς να στρέψουμε την προσοχή μας σε κάποιες περίεργες φράσεις της νεολληνικής. Λέμε, τι λες, βρε άνθρωπε; Άσε με ήσυχο, βρε άνθρωπε! Ξεφορτώσου με,  άνθρωπέ μου! Τι λέει ο άνθρωπος! Είναι σαφές ότι η σημασία αυτών των εκφράσεων είναι περιφρονητική, υποτιμητική, υβριστική. Γιατί όμως; Μια πρώτη εξήγηση θα ήταν η γνωστή κοινοτοπία περί  του ανθρώπου ως κτήνους, θηρίου, ως του χειρότερου ζώου και τα λοιπά. Όχι, φίλες και φίλοι!Αυτές οι περιφρονητικές, υποτιμητικές και υβριστικές φράσεις  είναι κληρονομιά αντίστοιχων αρχαιοελληνικών, οι οποίες ουδεμία σχέση έχουν με την προαναφερθείσα κοινοτοπία. Αυτές θα εξετάσουμε σήμερα και θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε την προέλευσή τους, την πηγή τους.

Λέμε ακόμα ότι αυτός είναι άνθρωπος τους, είναι άνθρωπος της Ασφάλειας, είναι άνθρωπος του κόμματος, έχασε τον άνθρωπό της, ήρθαν οι ανθρωποί του και. . . Σε αυτές τις περιπτώσεις η λέξη ‘άνθρωπος’  δηλώνει τον υπηρέτη, τον οπαδό, τον σύζυγο ή τον αφοσιωμένο φίλο, κλπ. Και αναρωτιόμαστε: υπάρχει άραγε κάποια σημασιολογική σχέση μεταξύ αυτών δυο  σημασιών; Μήπως η περιφρόνηση που δηλώνει η λέξη ‘άνθρωπος’ προέρχεται από τη σημασία ‘υπηρέτης, τσιράκι, δούλος, οπαδός’; Ναι, φίλες και φίλοι, από αυτή τη σημασία προέρχεται. Γιατί όμως η λέξη ΄άνθρωπος’ να σημαίνει ‘υπηρέτης, οπαδός’;

Εάν έχετε σχηματίσει την εντύπωση ότι η λέξη άνθρωπος είναι αρσενικού γένους, σας διαβεβαιώνω ότι η εντύπωση αυτή είναι λανθασμένη. Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη άνθρωπος είναι και θηλυκού γένους. Ο Ησύχιος μας πληροφορεί ότι οι Σπαρτιάτες εκτός από τη λέξη γυνή, γυναίκα, μεταχειρίζονταν και τη λέξη ‘η ανθρωπώ’ (ανθρωπώ: γυνή παρά Λάκωσιν), με έντονο το στοιχείο της περιφρόνησης. Η αρχαιότερη μαρτυρία της ανθρώπου, της γυναίκας δηλαδή, ανάγεται στον Ηρόδοτο, στα μέσα του 5ου π. Χ. αιώνα (Α, 160) και δηλώνει τη δούλη, την ταλαιπωρημένη γυναίκα, με σαφή περιφρονητική σημασιολογική χροιά. Η χρήση του θηλυκού ‘άνθρωπος’ μας αναγκάζει να συμπεράνουμε ότι το αρσενικό αναφέρεται στους άνδρες, και όχι γενικά στους ανθρώπους. Δηλαδή, όταν οι αρχαίοι έλεγαν και έγραφαν άνθρωπος πολύ συχνά εννοούσαν μόνο τους  άνδρες. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι κυρίως εννούσαν και τους άνδρες και τις γυναίκες, αλλά δενπρέπει να ξεχνάμε ότι μερικές φορές εννούσαν μόνο τους άνδρες. Εξ ου και το θηλυκού γένους όνομα ‘η άνθρωπος’ και ‘η ανθρωπώ’.

Δεν είναι λίγες οι μαρτυρίες της αρχαιοελληνικής γραμματείας, οι οποίες μας πληροφορούν ότι η λέξη ‘άνθρωπος’ δηλώνει τον δούλο, τον υπηρέτη, ότι  εκφράζει περιφρόνηση και υποτίμηση ή χρησιμοποιείται υβριστικά. Στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα (314e) δηλώνει τον δούλο, πέραν πάσης αμφιβολίας. Με αυτή τη σημασία τη διαβάζουμε στον Ηρόδοτο, τον Δημοσθένη, τον Αισχίνη, στον Πλούταρχο και κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή στον Ευστάθιο και τον Ιωάννη Μαλάλα.Πως προήλθε αυτή η σημασία; Γιατί η λέξη να δηλώνει το σύνολο των ανδρών και των γυναικών από τη μια, κι από την άλλη τον δούλο, τον υπηρέτη, τον οπαδό, το όνομα των οποίων δεν αξίζει καν να αναφέρουμε;

Εάν ανατρέξουμε πιο πίσω στο χρόνο, θα αναγκαστούμε  να κάνουμε μια στάση στην Ιλιάδα. Θα παρατηρήσουμε ότι η λέξη άνθρωπος δηλώνει και τους άνδρες και τις γυναίκες – τη διαβάζουμε όμως 3 φορές στον ενικό και 69 φορές στον πληθυντικό. Μας λέει κάτι αυτό; Θέλετε να μάθετε πόσες φορές διαβάζουμε τη λέξη ανήρ, άνδρας; Πάνω από 460 φορές! Ο Ζεύς είναι πατήρ ανδρών τε θεών τε. Ο Αγαμέμνων είναι άναξ ανδρών. Η λέξη ανήρ στην Ιλιάδα δεν δηλώνει τον άρρενα, τον αρσενικό άνθρωπο, όπως νομίζουμε,  αλλά τον πολεμιστή.  Είναι ένα περιληπτικό όνομα, το οποίο σημαίνει το σύνολο (α-) των φονέων πολεμιστών(*ner). Ο Ζεύς δεν είναι πατήρ θεών και ανθρώπων, ούτε ο Αγαμέμνων είναι άναξ (βασιλιάς) ανθρώπων!

Υπάρχει λοιπόν στην Ιλιάδα μια διάκριση μεταξύ των ανδρών και των ανθρώπων. Η διάκριση αυτή είναι πιο σαφής εάν συγκρίνουμε τα επίθετα που αποδίδονται τους ανθρώπους και τους άνδρες. Θα παρατηρήσουμε ότι δεν έχουν κανένα απολύτως κοινό επίθετο. Οι άνθρωποι είναι θνητοί, καταθνητοί, επιχθόνιοι (ζουν πάνω στη γη, σε αντίθεση με τους ουρανίωνες, τους θεούς), μέροπες (άγνωστης σημασίας), δικαιότατοι,  οψίγονοι (μεταγενέστεροι) και πολυσπερείς.  Πριν δούμε τι σημαίνει αυτό το πολυσπερείς, επαναλαμβάνω οτι ούτε ένα από αυτά τα επίθετα αποδίδεται στους άνδρες. Δεν είναι επιχθόνιοι οι άνδρες; Δεν είναι θνητοί; Δεν είναι πολυσπερείς;

Πολυσπερείς είναι οι άνθρωποι οι οποίοι σπέρνουν πολύ, καλλιεργούν δηλαδή τη γη, είναι γεωργοί. Είμαστε κάτι παραπάνω από βέβαιοι ότι οι ήρωες της Ιλιάδας δεν είναι γεωργοί, είναι ποιμένες. Η Ιλιάδα παρέχει κάποιες ενδείξεις εγκατάλειψης της εκτροφής των ζώων και της στροφής προς την καλλιέργεια της γης αλλά οι ήρωες είναι ποιμένες, πέραν πάσης αμφιβολίας. Μπορεί να ζουν πάνω στη γη, αλλά δεν έχουν άμεση σχέση με τη γη και το έδαφος όπως έχουν οι πολυσπερείς άνθρωποι – πέραν του ότι το μυαλό τους και το βλέμμα τους είναι στραμμένο στον ουρανό και στα ύψη. Και βέβαια, άνθρωποι και άνδρες είναι θνητοί, αλλά, φίλες και φίλοι, τη σημασία της λέξης θνητός θα πρέπει να την επανεξετάσουμε. Θνητός δεν είναι αυτός που πεθαίνει από φυσικό θάνατο, αλλά από βίαιο θάνατο. Αυτή είναι η αρχική σημασία της λέξης. Ο θνητός είναι αυτός που πεθαίνει στο πεδίο της μάχης, είναι ο ηττημένος εχθρός.

Ας ανακεφαλαιώσουμε τη διάκριση μεταξύ ανδρών και ανθρώπων. Οι άνδρες σχετίζονται με τους θεούς (πατήρ ανδρών τε θεών τε), αλλά οι άνθρωποι αναφέρονται σε αντίθεση με τους θεούς (άρα και με τους άνδρες): οι θεοί είναι αθάνατοι, δηλαδή ανίκητοι, οι άνθρωποι είναι θνητοί. Οι άνδρες είναι ποιμένες, οι άνθρωποι είναι γεωργοί. Οι άνδρες είναι πολεμιστές, οι άνθρωποι είναι δικαιότατοι. Η  Ιλιάδα μας λέει ότι πρόκειται για δυο διαφορετικά σύνολα: οι άνδρες δεν είναι άνθρωποι, οι άνθρωποι δεν είναι άνδρες.

Σε ένα σημείο της ραψωδίας Ι (στ. 328) ο Αχιλλέας διηγείται τα πολεμικά κατορθώματά του γύρω από την περιοχή της Τροίας και λέει: δώδεκα δε ξυν νηυσί πόλεις αλάπαξ’ ανθρώπων. Με τα πλοία μου δώδεκα παραθαλάσσια χωριά ανθρώπων αλάπαξα, άδειασα, εκκένωσα, ρήμαξα. (Το ρήμα αλαπάζω προέρχεται από το λαπάζω , το οποίο δηλώνει την ορμητική έξοδο των σκατών μετά από δυσκοιλιότητα – την βίαιη εκκένωση). Θέλει να πει ότι δεν έμεινε ούτε ένας ζωντανός, τίποτε απολύτως όρθιο, ότι εξόντωσε τους ανθρώπους και ισοπέδωσε καίγοντας τα χωριά – τα όμορφα χωριά, όμορφα καίγονται. Σε αυτά τα χωριά λοιπόν κατοικούσαν άνθρωποι, δικαιότατοι, ειρηνικοί και φιλήσυχοι δηλαδή, άρα θνητοί, επιχθόνιοι, γεωργοί. Προφανώς και σε όλη την ελλαδική χερσόνησο.

Και μετά από όλα αυτά, θα μπορούσαμε να θέσουμε το ρητορικής μάλλον φύσης ερώτημα: μήπως οι άνθρωποι ήταν οι γηγενείς κάτοικοι των χωριών της ελλαδικής χερσονήσου; Η προϊστορική αρχαιολογία της νεολιθικής και πρωτοελλαδικής εποχής του χαλκού μας επιβεβαιώνει ότι ήταν γεωργοί, με πολύ εξελιγμένο πολιτισμό. Μήπως οι άνδρες ήταν οι εισβολείς ποιμένες, οι κατακτητές; Εάν είναι έτσι, τότε η λέξη άνθρωποι θα πρέπει να δήλωνε τους υποταγμένους, κατακτημένους, υποδουλωμένους γηγενείς κατοίκους, γεωργούς, των οικισμών της ελλαδικής χερσονήσου.

Γιατί όμως οι άνδρες ποιμένες αποκάλεσαν τους κατακτημένους γηγενείς ‘ανθρώπους’;

Για να απαντήσουμε σε αυτο το ερώτημα θα πρέπει να εξετάσουμε την αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης άνθρωπος. Τη διαβάζουμε σε ένα κρατικό αρχείο της μυκηναϊκής Πύλου, σε μια πινακίδα (Ta 722.1) που καταγράφει τέσσερα σκαμνιά πολυτελούς κατασκευής, που θα ανήκαν προφανώς στους αξιωματούχους του ανακτόρου, στην ιθύνουσα τάξη της μυκηναϊκής κοινωνίας της Πϋλου.

Παραθέτω το κείμενο, το μεταγράφω στην αλφαββητική ελληνική και το μεταφράζω:

ta-ra-nu  a-ja-me-n0  e-re-pa-te-jo  a-to-ro-qo

i-qo-qe  po-ru-po-de-qe  po-ni-ke-qe  ΣΚΑΜΝΙ  1

θρανυς  αιαιμένος ελεφαντείω ανθρώπω

ίππω τε πολυπόδει τε φοινίκει τε  ΣΚΑΜΝΙ 1

Ένα σκαμνί διακοσμημένο (με μορφή) ανθρώπου,

αλόγου, χταποδιού και φοίνικα (πτηνού) από ελεφαντόδοντο.

Έχουμε την περιγραφή ενός πολυτελέστατου και πολύτιμου σκαμνιού, πάνω στο οποίο  έβαζαν τα πόδια τους όταν κάθονταν σε ψηλό θρόνο. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγουμε λόγω της λεπτομερούς περιγραφής θρόνων στην ίδια συλλογή πινακίδων, όπου καταγράφονται κι άλλα έπιπλα και σκεύη (τραπέζια, αγγεία, μαγκάλια).  Το σκαμνί αυτό θα πρέπει να ήταν ξύλινο,αναπαυτικό και διακοσμημένο με μορφές ανθρώπου, αλόγου, χταποδιού και φοίνικα. Κάθονταν λοιπόν πάνω σε πολυτελέστατα καθίσματα και έβαζαν τα πόδια τους πάνω σε αυτά τα σκαμνιά. Δεν αποκλείεται και να κάθονταν κιόλας. Όπως και να έχει το πράγμα, αυτοί ήταν από πάνω και το σκαμνί με τις μορφές από κάτω. Αναριωτιέμαι: τι συμβολίζει η αναπαράσταση του σκαμνιού;

Είναι σαφές ότι μεταξύ του καθισμένου μυκηναίου Κυρίου και των μορφών του σκαμνιού εγκαθιδρύεται μια συγκεκριμένη σχέση. Κατά συνέπεια, η αναπαράσταση συμβολίζει την Κυριαρχία επί των υποτελών ανθρώπων και της φύσης, συμβολίζει  την κατάκτηση των ανθρώπων και της φύσης. Νομίζω πως είναι σαφές. Το άλογο συμβολίζει την κατάκτηση της γης και των ζώων της, το χταπόδι την κατάκτηση της θάλασσας και ο φοίνικας την κατάκτηση του ουρανού. Αλλά ενώ οι αναπαριστώμενες μορφές του αλόγου, του χταποδιού  και του φοίνικα είναι σαφείς, αυτή του ανθρώπου μας δυσκολεύει. Ποια χαρακτηριστικά να είχε αποδώσει άραγε ο τεχνίτης σε αυτή τη μορφή; Όποιος έβλεπε αυτή τη μορφή θα αντιλαμβανόταν αμέσως ότι πρόκειται περί κατακτημένου γηγενούς, περί ανθρώπου.

Εάν σωζόταν κάποιο από αυτά τα σκαμνιά, θα μπορούσαμε να δώσουμε μια απάντηση. Αλλά δεν έχει σωθεί. Αναγκαζόμαστε λοιπόν να καταφύγουμε στην ετυμολογία της λέξης, να δούμε τι μας λέει η ίδια η λέξη.

Θα συνεχίσω αύριο το πρωί.