Καυδιανά δίκρανα, ‘δούλιος ζυγός’:η μεταφορά του ζυγού στον Αισχύλο

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Σήμερα θα ασχοληθούμε με τη μεταφορά και την εικόνα του ζυγού στον Αισχύλο. Πρόκειται για μια μεταφορά που χρησιμοποιείται και στις μέρες μας: ο ζυγός της δουλείας, ο ζυγός της σκλαβιάς, ζήσαμε τετρακόσια χρόνια κάτω από τον τουρκικό ζυγό, αν και του Έλληνα ο τράχηλος ζυγόν δεν υποφέρει. Επιβιώνει και στις λέξεις  σύζυγος, υποζύγια, ζεύω, ζεύγος και ζευγάρι (ζευγαράκι),  όπως θα δούμε παρακάτω. Πότε όμως εμφανίστηκε για πρώτη φορά αυτή η μεταφορά; Γιατί ο Αισχύλος την χρησιμοποιεί τόσο συχνά;

Ο ζυγός ήταν (και είναι) είναι μια ξύλινη κατασκευή που τον περνούν στον λαιμό των ζώων έλξης, στα βόδια και στα άλογα κυρίως, για να τραβάνε το όχημα ή το αλέτρι. Συνδέεται με το όχημα ή το αλέτρι με ένα ξύλο, το οποίο στην αρχαία Ελλάδα λεγόταν ρυμός (από το ρήμα ρύω [ερύω] το οποίο σημαίνει ‘έλκω, σύρω, τραβώ’). Ο ζυγός είναι μια αρχαιότατη ανακάλυψη και σχετίζεται με την εξημέρωση των ζώων και την κατασκευή τροχοφόρων οχημάτων. Η αρχαιότητα του ζυγού επιβεβαιώνεται και γλωσσικά. Ο αρχικός τύπος ήταν το ζυγόν και αργότερα έγινε ο ζυγός. Προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή λέξη *jugom. Φτάσαμε σε αυτήν την υποθετική λέξη συγκρίνοντας το σανσκριτικό yugam, το λατινικό jugum, το λιθουανικό jungas, το γοτθικό juk, το παλαιογερμανικό joh, το κελτικό iau, κλπ.  Αυτό σημαίνει ότι οι ινδοευρωπαίοι γνώριζαν τον ζυγό πολύ πριν το 2.000 π. Χ., πολύ πριν διασπαστούν και εξαπλωθούν στις περιοχές πέραν της κοιτίδας τους, τα αχανή βοσκοτόπια του Πόντου,  τη σημερινή Ουκρανία.

Αν και η λέξη ζυγόν απαντάται στην Ιλιάδα (22 φορές) και την Οδύσσεια (4), ουδέποτε χρησιμοποιείται μεταφορικά. Αυτό όμως σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε κατά την αρχαϊκή εποχή, ή και πολύ νωρίτερα,   η μεταφορά του ζυγού για να δηλώσει την υποταγή, την καταπιεστική εξάρτηση. Στον Αρχίλοχο (απ. 157) διαβάζουμε τη λέξη άζυξ, που δηλώνει αυτόν που δεν έχει μπει στο ζυγό, που δεν αποτελεί ζευγάρι. ‘Εμμεσα, τα ονόματα Άδμητος και Αδμήτη παραπέμπουν στον ζυγό, μιας και δηλώνουν αυτόν ή αυτήν που δεν έχει δαμαστεί, που δεν έχει μπει στο ζυγό. Η λέξη σύζυξ απαντάται πρώτη φορά στον Ευρυπίδη (Αλκηστις, 921) ενώ ο σύζυγος πάλι στον Ευριπίδη (Άλκηστις, 314 και Ιφιγένεια εν Ταύροις, 250). Κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο, και μάλλον ανεξάρτητα, δημιουργήθηκε η λατινική λέξη conjux, σύζυγος.

Η λέξη ζεύγος δηλώνει τα δυο ζώα που μπαίνουν στον ζυγό – στα κρατικά αρχεία της μυκηνϊκής Κνωσού διαβάζουμε τη συντομογραφία ΖΕ που παραπέμπει στη λέξη ζεύγος βοδιών που οργώνουν. Έχουμε ήδη δει ότι το βόδι αυτό στη μυκηναϊκή εποχή λεγόταν εργάτης. Η αρχαιότερη μαρτυρία της μεταφορικής χρήσης της λέξης απαντάται στον Αισχύλο.  Στους πρώτους στίχους του ‘Αγαμέμνονα’ (44( αποκαλεί τα αδέρφια Αγαμέμνονα και Μενάλαο ισχυρόν ζεύγος Ατρείδαιν. Δεν γνωρίζουμε εάν ήταν όντως ο πρώτος ή απλά χρησιμοποίησε μια προϋπάρχουσα μεταφορά, λαϊκής μάλλον προέλευσης. Από τότε, η λέξη ζεύγος χρησιμοποιείται για να δηλώσει μια δυάδα, πραγμάτων, ζώων ή ανθρώπων (συζυγικό ζεύγος, ζεύγος ερωτευμένων, ζεύγος χορευτών, το ζεύγος Παπαδοπούλου, κλπ) Στους ‘Όρνιθες’ του Αριστοφάνη διαβάζουμε για πρώτη φορά τη λέξη ζευγάριον (στ. 583), που μάλλον δεν είναι δική του αλλά λέξη της καθομιλουμένης της εποχής του και δηλώνει το ζευγάρι των αδύναμων, αχρείων, ευτελών βοδιών που οργώνουν, το παλιοζεύγαρο, στη νεοελληνική. Αργότερα, η λέξη έχασε την υποτιμητική σημασία που είχε αρχικά και σήμαινε ότι και το ζεύγος – εξ ου και το παλιο- στη λέξη παλιοζεύγαρο. Όπως και η λέξη ζεύγος, έτσι και η λέξη ζευγάρι χρησιμοποιείται για δηλώσει μια δυάδα, πραγμάτων, ζώων ή ανθρώπων (είναι ζευγάρι, ζευγάρι χορευτών). Το ζευγαράκι είναι ένα ζεύγος ερωτευμένων, όχι κατ΄ανάγκη πια νεαρής ηλικίας.

Η λέξη υποζύγιον απαντάται για πρώτη φορά στον Θέογνι (60ς π. Χ. αιώνας) και μάλιστα σε παρομοίωση (ώσπερ υποζυγίου, στ. 126) και δηλώνει τα ζώα που μπαίνουν στο ζυγό. Από τον Ηρόδοτο και μετά, η λέξη χρησιμοποιείται ευρύτατα (Θουκυδίδης, Αριστοφάνης, Πλάτων, Αριστοτέλης, κ.α.). Μεταφορικά, πρώτη φορά στον Πλάτωνα, στον ‘Φαίδρο’ (256c). Στις μέρες μας, χρησιμοποιούμε τη λέξη υποζύγιο για να δηλώσουμε τα βάρη που σηκώνουμε (φορτώθηκα σαν υποζύγιο), στον πληθυντικό όμως δηλώνει το πλήθος των υποτελών, των υπηκόων που σηκώνουν τα βάρη της φορολογίας, της δουλείάς, της υποταγής.

Μετά από όλα όσα παραθέσαμε, διαπιστώνουμε ότι η μεταφορική χρήση των λέξεων ζυγός, ζεύγος, ζευγάρι, υποζύγιον άρχισε κατά τον 60 π. Χ αιώνα αλλά έγινε κοινός τόπος κατά τον πέμπτο. Ο Αισχύλος έζησε το τελευταίο τέταρτο του έκτου και το πρώτο μισό του πέμπτου (525-455). Στο έργο του διαβάζουμε πολλές φορές τη λέξη ζυγός, ζεύγλη, ζεύγος, ζεύγνυμι, ζευκτήριος, σχεδόν πάντα μεταφορικά, για να δηλώσει την τιθάσευση, τον δαμασμό, την καθυπόταξη, την υποταγή,  την καπαπιεστική εξάρτηση. Γιατί η μεταφορική χρήση των λέξεων αρχίζει τον 60 αιώνα, πυκνώνει τον 50 και γίνεται κοινός τόπος από τον τέταρτο αιώνα, μέχρι στις μέρες μας;

Εάν δεν δώσουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα, δεν θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε ούτε τη γένεση της μεταφοράς ούτε την έλξη που ασκεί στον Αισχύλο. Στην διατύπωση μάλιστα μιας απάντησης θα μας βοηθήσει ο ίδιος ο Αισχύλος. Θα εστιάσουμε την προσοχή μας στη φράση δούλιος ζυγός που χρησιμοποιεί ο ποιητής. θα εξετάσουμε πρώτα τα σχετικά εδάφια και στη συνέχεια θα θέσουμε ένα κομβικής σημασίας ερώτημα: η φράση δούλιος ζυγός είναι κυριολεξία ή μεταφορά;

Πρώτη φορά ο Αισχύλος χρησιμοποιεί τη φράση στους ‘Πέρσες’ (η λέξη σημαίνει ΄κατακτητές’ – και είναι σαφές ότι υπονοεί τους Αθηναίους. . .). Γράφει (στ. 50) ότι ένας από τους  λαούς που αποτελούσαν τον στρατό των Περσών απειλούν να περάσουν στην Ελλάδα ζυγό δουλείας (στεύται. . .  ζυγόν αμφιβαλείν δούλιον Ελλάδι).   Στους Επτά επί Θήβας (75), ο Ετεοκλής προσεύχεται στον Ουρανό, τη Γη και τους πολιούχους θεούς και ζητά Κάδμου πόλιν/ζυγοίσι δουλίοισι μήποτε σχεθείν, του Κάδμου η πόλη ποτέ μη δόστε σε ζυγό σκλαβιάς να σκύψει. Στη συνέχεια, στ. 471 , ο αγγελιοφόρος λέει στον Ετεοκλήνα στείλει κάποιον στην τρίτη πύλη πόλεως απείργειν δούλιον ζυγόν,  να σώσει την πόλη από το ζυγό της δουλείας. Προς το τέλος της τραγωδίας, ο αγγελιοφόρος απευθύνετε προς τις γυναίκες και λέει (793) θαρρείτε, . . . πόλις πέφευγεν δούλιον ζυγόν, γλύτωσε η πόλη από τον ζυγό της δουλείας. Στον ‘Αγαμέμνονα’ (στ. 953), Ο Αγαμέμνων διαπιστώνει ότι εκών γάρ ουδείς δουλίω χρήται ζυγώ, με τη θέλεσή του κανένας δεν θέλει να χρησιμοποιεί, να φέρει το ζυγό της δουλείας, κανένας δε θέλει με τη θέλησή του να είναι δούλος. Στον στ. 1226,  η Κασσάνδρα λέει φέρειν γάρ χρή τον δούλιον ζυγόν, εγώ πρέπει να φέρω, να μπω στο ζυγό της δουλείας, είμαι σκλάβα, θέλει να πει.

Τι είναι αυτός ο δούλιος ζυγός; Είναι κυριολεξία ή μεταφορά; Εάν είναι κυριολεξία, περί τίνος πρόκειται; Είναι ένα είδος ζυγού που τον τοποθετούσαν στον αυχένα του αιχμάλωτου, όπως έκαναν οι δουλέμποροι στους δούλους της Αφρικής που προορίζονταν για τις φυτείες των πολιτειών του Νότου; Δεν το γνωρίζουμε – και δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε. Να εικάσουμε ότι τους έζευαν στο ζυγό, αντί των υποζυγίων, για να οργώσουν ή  να σύρουν άμαξες; Δεν το γνωρίζουμε – και δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε.  Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τους δούλους και τη δουλεία στην αρχαία Ελλάδα είναι πολύ λίγες – οι συγγραφείς δεν μιλούν για τους δούλους. Και δεν μιλούν διότι τους θεωρούσαν ως ομιλούντα εργαλεία, πολύ κοντά στην κατάσταση των υποζυγίων.

Εάν είναι μεταφορά, η μεταφορά έγινε δυνατή μόνο με την αντίληψη ότι οι δούλοι είναι ανθρώπινα υποζύγια. Μας το επιβεβαιώνει η λέξη ανδράποδα η οποία πλάστηκε με πρότυπο τη λέξη τετράποδα. Όπως και να’ χει, το θέμα είναι ότι ο ζυγός ήδη από την αρχαϊκή εποχή συμβολίζει την καθυπόταξη και την υποταγή. Να θυμηθούμε ότι οι Ρωμαίοι ανάγκαζαν τους ηττημένους να περνάνε κάτω από τον ζυγό (Πολύβιος): ένα οριζόντιο ακόντιο το οποίο το έδεναν πάνω σε άλλα δύο, καρφωμένα στη γη με τη αιχμή προς τα πάνω. Το πέρασμα κάτω από τον ζυγό δήλωνε την υποταγή. Τη πρακτική αυτή οι Ρωμαίοι την υιοθέτησαν αφού πέρασαν οι ίδιοι κάποτε από έναν παρόμοιο ζυγό, τα γνωστά Καυδιανά δίκρανα (Furcae Caudinae),  μια φράση ιδιαίτερα προσφιλής στον Κ.  Μαρξ, όταν ήθελε να περιγράψει τη δεινή κατάσταση του προλεταριάτου, μιας και η φράση δηλώνει την αποδοχή εξευτελιστικών όρων.  Το 321 π.Χ., οι Ρωμαίοι  υπέστησαν μια συντριπτική ήττα από τους Σαμνίτες σε μια στενωπό των Απένινων, στο Καύδιο. Μετά την ήττα, ο στρατηγός των νικητών ανάγκασε τους ηττημλενους Ρωμναίους να περάσουν κάτω από ένα ζεύγμα ακοντίων που σχημάτιζαν ένα δικράνι (γεωργικό εργαλείο με δυο μύτες, για το μάζεμα του χορταριού, το οποίο χρησιμοποιούνταν και ως όπλο από τους αγρότες για πολλούς αιώνες).

Ο Αισχύλος χρησιμοποιεί μεταφορικά κι άλλες λέξεις που σχετίζονται ετυμολογικά με τον ζυγό. Τορήμα ζεύγνυμι σημαίνει ‘βάζω τα ζώα στο ζυγό της άμαξας ή του αρότρου’. Ο Αισχύλος το χρησιμοποιεί μεταφορικά. Η μεταφορική χρήση του ρήματος επιβιώνει στο νεοελληνικό ζεύω: υποχρεώνω, εξαναγκάζω κάποιον να περιέλθει στην κατάσταση του υποζυγίου ζώου, να κάνει δηλαδή κάτι βαρύ και επίπονο: τον έζεψε στη δουλειά. Στον ‘Αγαμέμνονα’ (842), ο Αγαμέμνων λέει ότι λίγοι είναι οι φίλοι που δεν είναι φθονεροί – ένας από αυτούς και ο Οδυσσεύς, ο οποίος τσίνισε να υποταχτεί αλλά τελικά ζευχθείς ετοίμος ην εμοί σειραφόρος, αφού τον έζεψα, τον υπέταξα δηλαδή στο άρμα της ισχύος μου , έκανε τα πάντα για μένα. Στον στ. 1640, μετά τον φόνο του Αγαμέμνονα, ο Αίγισθος απειλεί ότι τον μη πειθάνορα/ζεύξω βαρείαις, αυτόν που δεν υπακούει θα τον ζέψω (σαν άλογο), θα τον υποτάξω, θα τον υποδουλώσω.  Στις ‘Χοηφόρους’ (795), ο Ορέστης περιγράφεται από τον χορό ως πουλάρι που ζεύτηκε στο άρμα των συμφορών, πώλον εύνιν ζυγέντ’  εν άρμασιν πημάτων.  Στους ‘Πέρσες’ (722),  ο ποιητής περιγράφει την καθυπόταξη της φύσης, την κατασκευή της γέφυρας μεταξύ των δύο οχθών του Ελλησπόντου  ως ζέψιμο: μηχαναίς έζεψεν Έλλης πορθμόν.

Το επίθετο ζευκτήριος δηλώνει αυτόν ή αυτό που συνδέει, που ζεύει. Στον Αγαμέμνονα (στ. 529) απαντάται ως ουσιαστικοποιημένο ουδέτερο και δηλώνει τον ζυγό: ο κήρυκας προαναγγέλλει την είσοδο του Αγαμέμνονα προτρέποντας τον χορό να τον τιμήσει, αυτόν που αφάνισε την Τροία, που την ισοπέδωσε, που εξόντωσε τους κατοίκους της και κλείνει τον έπαινο με τη φράση τοιόνδε Τροία περιβαλών ζευκτήριον, σε τέτοιο ζυγό την έζεψε την Τροία – στο ζυγό της αρπαγής, της καταστροφής και της εξόντωσης.

Η μεταφορά του (δούλιου) ζυγού εμφανίζεται κατά τον έκτο αιώνα π.Χ., το αιώνα που ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής αρχίζει να γενικεύεται τόσο σε έκταση όσο και σε ένταση και οι δούλοι, όπως είπαμε, εκλαμβάνονταν ως υποζύγια ζώα – εργάζονταν και ζούσαν ως υποζύγια. Η διαδικασία αυτή θα συνεχιστεί και κατά τον πέμπτο αιώνα και ιδίως τον τέταρτο κι αυτός είναι ο λόγος που η μεταφορά του ζυγού γίνεται κοινός τόπος. Στον τέταρτο αιώνα μάλιστα, η μη κατοχή δούλου ήταν ένδειξη μεγάλης ένδειας, όπως διαβάζουμε στον υπέρ αδυνάτου λόγο του Λυσία.

Ο Αισχύλος δεν κατάγονταν από τις εύπορες οικογένειες της αρχαίας Αθήνας – ανήκε μάλλον στο στρώμα των αυτουργών, των αγροτών που καλλιεργούσαν οι ίδιοι τα χωράφια τους με τη βοήθεια των μελών της οικογένειας. Τον τέταρτο αιώνα, το στρώμα αυτό έμελλε να εξαφανιστεί και τα κτήματά τους να περάσουν στα χέρια των ισχυρών και πλούσιων γαιοκτημόνων δουλοκτητών και μάλιστα της δημοκρατικής μερίδας. Η διαδικασία της αρπαγής της γης τους άρχισε στο πρώτο μισό του πέμπτου αιώνα, όταν έζησε ο Αισχύλος. Ο ποιητής αντιλήφθηκε πρόωρα τις επιδιώξεις των ισχυρών γαιοκτημόνων κι αυτό η διορατικότητα ήταν που τον ώθησε να γράψει τον στίχο που διαβάζουμε στον ‘Αγαμέμνονα’ (472-4): δεν θέλω  κατακτητής να είμαι, μα ούτε και τη ζωή μου να δω υποδουλωμένη:

μητ΄είην πτολιπόρθης / μητ’ ουν αυτός αλούς υπ’  άλλω / βίον κατίδοιμι

Το να είσαι κατακτητής σήμαινε να είσαι δημοκράτης – και 0 Αισχύλος δεν ήταν, όπως και ο Αριστοφάνης.

Αύριο θα δώσουμε μια απάντηση στο ερώτημα, γιατί σηκωνόμαστε όρθιοι όταν βλέπουμε τον Κύριο;

Απεργία, χτες και σήμερα. Από τους 22 εργαζόμενους, άνδρες και γυναίκες, της πρωινής βάρδιας, εκ των οποίων 10 συμβασιούχοι, απεργούμε εγώ και η φίλη Β., και οι δυο συμβασιούχοι.

Καυδιανά δίκρανα!