η Σταδίου είναι οδός ή δρόμος;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Γιατί λέμε οδός Σταδίου και όχι δρόμος Σταδίου; Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως είναι δρόμος – γιατί όμως τον αποκαλούμε ‘οδό’; Έχετε αναρωτηθεί επί αυτού του θέματος, το έχετε σκεφτεί; Ποια είναι η σημασιολογική διαφορά μεταξύ της οδού και του δρόμου; Ποια είναι η σημασιολογική εξέλιξη αυτών των δύο λέξεων;

Η λέξη οδός, φίλες και φίλοι, έχει άμεση σχέση με την λέξη έδρα, που η αρχική της σημασία ήταν κάθισμα. Με αυτή τη σημασία επιβιώνει στις λέξεις έδρανο (της Βουλής)  καθέδρα (καθηγητική έδρα) και εδώλιο (του κατηγορουμένου). Το έδαφος είναι το χώμα πάνω στο οποίο μπορούμε να καθίσουμε. Όλες αυτές οι λέξεις παράγονται από τη ρίζα (μόρφημα) *sed, που σημαίνει ‘κάθομαι, κάθισμα’. Από τη ρίζα αυτή προέρχεται το ρήμα της αρχαιοελληνικής έζομαι, που σημαίνει ‘κάθομαι’. Από το *si-sed-o προέρχεται το ρήμα ίζω (καθίζω, κάθισμα) που σημαίνει επίσης κάθομαι, ενώ το καθίζω σημαίνει βάζω κάποιον να καθίσει, ενώ οι στερεές ουσίες που αιωρούνται μέσα σε ένα υγρό κατακάθονται λέγονται ίζημα. Στο ρήμα ιδρύω, που αρχικά σήμαινε βάζω κάποιον να καθίσει,  επιβιώνει επίσης η ρίζα sed, με την τροπή του ε σε ι.

Η εναλλαγή του ε και ο σε πολλά μορφήματα της αρχαίας ελληνικής είναι ένα πολύ γνωστό φαινόμενο. Λέγεται ετεροίωση, ποιοτική μετάπτωση του ε σε ο: λέγω -λόγος, φέρω-φόρος, μένω-μόνος, πένομαι-πόνος, πόδι-πεζός, στενός-στόνος, κλπ. Η ρίζα *sed εμφανίζεται λοιπόν και με τη μορφή *sod που σημαίνει επίσης ‘κάθομαι’.  Από αυτή τη ρίζα προέρχεται η λέξη οδός, η οποία δασύνεται. Τι σημαίνει δασύνεται, τι ήταν αυτή η δασεία που βάζουμε όταν γράφουμε πολυτονικά;  Ήταν ένας δασύς φθόγγος, ήχος. Τι είναι ένας δασύς φθόγγος; Είναι ένας φθόγγος που προφέρεται με παχιά πνοή. Δασέα σύμφωνα είναι τα φ, θ και  χ. Ποιον ήχο όμως αναπαριστάνει η δασεία; Πως προφερόταν; Προφερόταν όπως το h στη λέξη home. Κι εάν λάβουμε υπόψη μας ότι αρχικά το δ προφερόνταν ως δ(ντ), η λέξη οδός προφερόταν ως εξής: hοdός, hοντός, χοντός. Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι κατά τη μυκηναϊκή εποχή, το σ στη αρχή της λέξης προ φωνήεντος ή στη μέση της λέξης μεταξύ φωνηέντων μετεξελίχθηκε  στο δασύ ημίφωνο h και κατόπιν σιγήθηκε. Ένα παράδειγμα: η λέξη θεός προέρχεται από τον τύπο *θεhός (θεχός) κι αυτός από τον τύπο *θεσός, όπως μας το επιβεβαιώνουν οι λέξεις θεσπέσιος και θέσφατον.  Θα υποψιάζεστε ότι αν μεταφερόσασταν στην εποχή του Ομήρου, γύρω στα 700 π. Χ., ή και στην αγορά της αρχαίας Αθήνας, δεν θα καταλαβαίνατε ούτε μία λέξη! Επαναλαμβάνω: ούτε μία λέξη!

Η οδός λοιπόν δηλώνει το μέρος όπου κάθομαι, μάλλον, το μέρος όπου μπορώ να καθίσω. Ποιο είναι αυτό το μέρος. Είναι ο πάτος, που επιβιώνει στη λέξη μονοπάτι.  Πάτος είναι η ατραπός, το μέρος οπου πατιέται από τους πεζούς και τα ζώα και σχηματίζει το μονοπάτι. Το μονοπάτι είναι ένας στενός πάτος. Πολύ πρώιμα, όπως μας το επιβεβαιώνει η Ιλιάδα και η  Οδύσσεια, η λέξη πάτος αντικαταστάθηκε από τη λέξη οδός. Δεν δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε πως το μέρος, η οδός, το σημείου του πάτου που καθόμαστε, άρχισε σε σημαίνει το όλον, τον πάτον: οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν αυτοκίνητα – περπατούσαν για να πάνε από το ένα μέρος στο άλλο. Για να πάνε  στην Ολυμπία να λάβουν μέρος ή να παρακολουθήσουν τους αγώνες, από τη Σπάρτη, το Άργος ή την Αθήνα, πήγαιναν με τα πόδια, περπατούσαν. (Μια βδομάδα από Αθήνα στην Ολυμπία). Και φυσικά κάθονταν να ξεκουραστούν, να κοιμηθούν, να φάνε. Αυτό σήμαινε αρχικά  η λέξη ‘οδός’: κάθομαι για να ξεκουραστώ από το περπάτημα, να φάω, να κοιμηθώ, να συζητήσω. Και επειδή αυτή η ανάπαυλα ήταν πολύ σημαντική και πολύωρη, ο πάτος αντικαταστάθηκε από τη λέξη οδός και άρχισε να σημαίνει ότι και ο πάτος. Η αρχική σημασία λησμονήθηκε αλλά η μελέτη των πρωτογενών μορφημάτων της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μπορεί να την ανασυστήσει και να τη φέρει στο προσκήνιο.

Με αυτή τη δευτερογενή σημασία, η Σταδίου είναι δρόμος. Με την πρωτογενή, δεν είναι, κατά κανένα τρόπο. Δεν μπορείς να καθίσεις στη μέση της Σταδίου να ξεκουραστείς, να φας, να συζητήσεις και να κοιμηθείς. Κάποτε όλα αυτά μπορούσες να τα κάνεις σε μια οδό. Κάποτε; Πότε;

Πριν την κατάκτηση της οδού από το αυτοκίνητο.

Με την εισβολή του αυτοκινήτου, η οδός έγινε δρόμος.

Όταν, φίλες και φίλοι, θέλουμε να πούμε ότι ένα αυτοκίνητο ή ένας αθλητής τρέχει πάρα πολύ γρήγορα, λέμε ότι πετάει! Ένας φυλακισμένος που το σκάει από τη φυλακή, τρέχει τόσο γρήγορα που πετάει: αυτό σημα’ίνει η λέξη δραπέτης. Ο αόριστος του ρήματος τρέχω είναι έδραμον (έ-δραμ-ον) και το δρα- στη λέξη δραπέτης παραπέμπει σε αυτή τη ρίζα, η οποία υπάρχει και στις λέξεις καταδρομέας και καταδρομικό. Καταδρομέας είναι αυτός που τρέχει πάρα πολύ. Η ρίζα πετ- στη λέξη δραπέτης δηλώνει την πτήση: πέτομαι σημαίνει πετάω (πρβλ. πέταγμα).

Για να κατανοήσουμε τη λέξη δρόμος θα πρέπει να μεταφερθούμε στο πεδίο του αθλητισμού. Εκεί θα βρούμε κάποια αγωνίσματα τα οποία αποκαλούνται αθλήματα δρόμου. Τι σημαίνει άθλημα δρόμου; Σημαίνει άθλημα τρεξίματος. Η σημασία αυτή υπάρχει στα ουσιαστικά που το δεύτερο συνθετικό είναι το -δρόμος, λόγου χάριν σταδιοδρόμος, λαμπαδηδρόμος, μαραθωνοδρόμος. Ταχυδρόμος είναι αυτός που τρέχει πάρα πολύ γρήγορα.

Δρόμος είναι το τρέξιμο αλλά δηλώνει κι αυτόν που τρέχει. Πως λέγεται το μέρος όπου τρέχει κάποιος; Λέγεται δρόμος. Όταν λέμε σε κάποιον πάρε δρόμο, δηλαδή εξαφανίσου, εννοούμε ‘φύγε γρήγορα από μπροστά μου’, ‘φύγε όσο πιο γρήγορα μπορεί’ς.

Με αυτήν έννοια, η Σταδίου είναι δρόμος διότι είναι το μέρος όπου τρέχουν τα αυτοκίνητα. Τι κάνει όμως ένα αυτοκίνητο όταν τρέχει; Για να τρέξει χρειάζεται χώρο και τον χώρο τον αρπάζει με την ταχύτητα Αρπάζοντας χώρο με την ταχύτητα, διώχνει οποιονδήποτε κι ο,τιδήποτε κινείται στην οδό.

Και βέβαια, για να τρέχει όσο πιο γρήγορα, πιο εύκολα και πιο άνετα, το οδόστρωμα πρέπει να μην έχει λακκούβες και σαμαράκια. Η χωμάτινη οδός ασφαλτοστρώθηκε και έγινε τόπος τρεξίματος του αυτοκινήτου. Με άλλα λόγια, η οδός δεν διαφοροποιείται πια από την πίστα αγώνων, έγινε πίστα.

Η ταχύτητα του αυτοκινήτου και ασφαλτόστρωση μετέτρεψαν την οδό σε χώρο τρεξίματος, σε πίστα. Έτσι, η λέξη δρόμος απόκτησε τη σημασία που έχει σήμερα:

λωρίδα εδάφους ισοπεδωμένη και καλυμμένη με άσφαλτο (ή τσιμέντο) . . .

Η Σταδίου είναι δρόμος. Ο χαρακτηρισμός ‘οδός’ παραπέμπει στην προ του αυτοκινήτου κατάσταση, αποκαλύπτει πως ήταν η Σταδίου πριν γίνει δρόμος.

Θα γίνει άραγε ο δρόμος πάλι οδός, όπου θα περπατάμε, θα καθόμαστε, θα ξεκουραζόμαστε, τα συζητάμε, θα φλυαρούμε, θα ερωτοτροπούμε, θα τρώμε; Θα γίνει ένας κοινόχρηστος, κοινόκτητος, κομμουνιστικός χώρος;