φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Σωτήρη, καλή σου μέρα
Μεταξύ των ετών 1990-5, δεν θυμάμαι ακριβώς, δημοσίευσα στην κυριακάτικη εφημερίδα ΠΡΙΝ ένα άρθρο με τίτλο το οδικό προλεταριάτο όπου υποστήριζα την άποψη ότι ο οδηγός του αυτοκινήτου υποβιβάζεται στην κατάσταση του προλετάριου του 19ου αιώνα, μιας και η οδήγηση είναι μια χειρωνακτική εργασία, κατά την οποία με τα δυο χέρια και τα δυο πόδια χειρίζεται τη μηχανή και το κατευθυντήριο σύστημμα του αυτοκινήτου. Διάβασα το κείμενο πάρα πολλές φορές, το ξαναδιάβασα δημοσιευμένο και μετά από δέκα χρόνια εντόπισα μια αβλεψία, η οποία με έβαλε σε πολλές σκέψεις. Είχα γράψει τη φράση οδικό οδόστρωμα, η οποία είναι ασφαλώς μια αφόρητη περιττολογία. Πως και μου διέφυγε, πως και μου διέφευγε τόσα χρόνια αυτή η αβλεψία;
Τις αβλεψίες δεν μπορούμε να τις αποφύγουμε, κανείς και καμιά δεν μπορεί να τις αποφύγει. Είσαι φιλόλογος αλλά έγραψες διαχείρησης αντί του σωστού διαχείρισης στο κείμενο Ποιος θα πεθάνει τελευταίος. Δεν μπορώ να φανταστώ ότι δεν γνωρίζεις ποιο είναι το σωστό και κατανοώ την έλξη, λόγω των συμφραζομένων, που άσκησε η λέξη επιχείρηση. Οι λόγοι που διαπράττουμε αβλεψίες είναι πολλοί και δεν είναι του παρόντος να τους παρουσιάσουμε. Στο lapsus calami (παραδρομή γραφής) ‘οδικό οδόστρωμα’ διαφαίνεται σαφώς η επιθυμία για όσο τον δυνητόν λεπτομερή ανάπτυξη των σκέψεων και διεξοδική περιγραφή του θέματος του άρθρου. Το ότι δεν μπορούμε να τις αποφύγουμε, δεν σημαίνει ότι δικαιούμαστε να μην διαβάζουμε και ξαναδιαβάζουμε, να μην ελέγχουμε αυτά που εκθέτουμε δημοσίως. Υπάρχουν δυο τρόποι, χωρίς να είναι οι μόνοι, εντοπισμού των αβλεψιών: ο ένας είναι η χρονική απομάκρυνση, η αποστασιοποίηση από το κείμενο και ο άλλος, το διάβασμά του από κάποιον άλλον. Δεν είμαι σε θέση να εφαρμόσω αυτούς τους δυο τρόπους: γράφω τα κείμενα, που εκθέτω στην Κακιά Σχολή, εν θερμώ, χαράματα, πριν πάω στη δουλείά, κι όταν δεν δουλεύω, πριν ξυπνήσουν τα παιδιά. Πέρα από τις συνθήκες γραφής, υπάρχει κι ένας σοβαρότερος λόγος: όσο απαραίτητος και να είναι ο έλεγχος ενός κειμένου, μου φαίνεται χαμαλίκι, για μένα είναι μαρτύριο και βασανιστήριο. Ρέπω προς την προχειρότητα και προτιμώ τον προχειρογράφο Παπαδιαμάντη ή τον Καβάφη ή τον Θερβάντες ή τον Ηρόδοτο από έναν άλλον που ένας χρόνος ή δέκα δεν του φτάνει για να γράφει ένα ποίημα ή ένα διήγημα. Η επιθυμία μου, η ανάγκη μου είναι το περιέχόμενο να υπερβαίνει τη μορφή κι αυτό που πρώτιστα (και όχι πρωτίστως) με ενδιαφέρει είναι οι ιδέες, το απειθάρχητο, ασυγκράτητο ξετύλιγμα της σκέψης. Έτσι, δεν πολυνοιάζομαι για τις αβλεψίες, μιας και δεν έχω και περαιτέρω φιλοδοξίες ούτε συγγραφέας να γίνω ούτε δημοσιογράφος ούτε καθηγητής Πανεπιστημίου. Το ότι είναι ενοχλητικό να διαβάζεις κάποιο κείμενο διάσπαρτο με αβλεψίες και λάθη, είναι πέραν πάσης αμφισβήτησης. Οι φίλοι μου, όμως, οι γνωστοί, είναι εξοικειωμένοι με το ύφος μου και έχουν παραιτηθεί από το να μου κάνουν υποδείξεις, έχουν βαρεθεί. Και βέβαια, σε καμιά περίπτωση δεν θεωρώ ως απρέπεια την υπόδειξη των λαθών και των αβλεψιών.
Αυτά για τις αβλεψίες και τα λάθη. Δράττομαι της ευκαιρίας και στρέφω την προσοχή μου στο μέγα ζήτημα των γλωσσικών λαθών. Ποια είναι η συμβολή τους στην εξέλιξη της γλώσσας; Δηλαδή, πως ένα λάθος σήμερα, γίνεται δόκιμος τύπος αύριο; Τι γίνεται κατά τη μεταβατική περίοδο; Να το θεωρήσουμε λάθος ή σωστό; Το σωστό είναι υποφώσκει – όλοι και όλες γράφουν υποβόσκει (τερατούργημα!). Ρήμα διηγώ δεν υπάρχει, αλλά ο στίχος του Δ. Σολομού δεν μας ενοχλεί, το λάθος δεν γίνεται καν αντιληπτό από τους αναγνώστες ή τους ακροατές. Κι αν μας ρωτήσει ο σερβιτόρος εάν θέλουμε ζάχαρη ή γάλα στον καφέ μας, ή ανθρακικό στην πορτοκαλάδα, θα απαντήσουμε με χωρίς ανθρακικό!
Κάθε λέξη ήταν κάποτε καινοφανής και ως καινοφανής διέθετε χαρακτηριστικά τερατώδη. Όταν ακούς για πρώτη φορά το επίθετο γαμάτος, ενοχλείσαι αλλά εξοικειώνεσαι με τον καιρό, διότι μορφολογικά και σημασιολογικά, το επίθετο είναι άψογο. Αλλά το ευρώ, τα ευρώ δεν είναι τερατώδη ; Γιατί δεν προσαρμόζουμε τη λέξη στη μορφολογία, άρα και την ορθογραφία, της γλώσσας μας; Το ευρό, τα ευρά! Ποιο είναι πιο σωστό;
Πρέπει να πάω στη δουλειά. Θα συνεχίσω αύριο το πρωί.’Εχω ήδη αργήσει.
Τετάρτη, 25/5/11, αργεί να ξημερώσει
Σωτήρη, καλή σου μέρα
Διάβασα το πρόσφατο σχόλιό σου και κρατώντας την υπόσχεσή μου θα εκθέσω τις σκέψεις μου, αλλιώς θα σκάσω, και έτσι απαντώ και στο σχόλιό σου. Δεν είναι όμως μόνο ζήτημα αθέτησης της υπόσχεσης αλλά και ζήτημα απόλαυσης μιας συζήτησης που γίνεται εν πνεύματι ελευθερίας και αγάπης. Και έκφρασης ευχαριστιών: μιας και το λάθος είναι η πινακίδα που μας δείχνει τη σωστή κατεύθυνση, θα ήμασταν αχάριστοι, εάν δεν εκτιμούσαμε αυτούς και αυτές που μας το υποδεικνύουν όχι για να μας προσβάλουν και να μας ταπεινώσουν αλλά για να δείξουν δημόσια ότι έχουν ανοσία στον φθόνο.
Είμαι κι εγώ φιλόλογος, μόνο που δεν έχω πτυχίο – δεν τα πολυσυμπαθώ. Μπήκα στη Φιλοσοφική Αθηνών το 1976, πέρασα το πρώτο έτος αλλά δεν μπόρεσα/δεν θέλησα να ολοκληρώσω τις σπουδές μου. Συνέχισα όμως να διαβάζω και η γλώσσα είναι ένα από τα θέματα που με ενθουσιάζουν. Με απασχολεί πάρα πολύ το ζήτημα της καταγωγής της γλώσσας (παλαιογλωσσολογία), το ζήτημα των κοινωνικών διαλέκτων (κοινωνιογλωσσολογία), το ζήτημα της Γραμματικής ως ιστορικής πηγής (Γραμματικοποίηση της Ιστορίας) καθώς και η πρωτοελληνική και πιο συγκεκριμένα η εμφάνιση της κλίσης και των κλιτικών γλωσσών. Ετοιμάζω ένα ερμηνευτικό υπόμνημα των κρατικών αρχείων της μυκηναϊκής Πύλου (ένα μικρό μέρος έχουν αναρτηθεί στην Κακιά Σχολή) και εργάζομαι για την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Γραφής Α.
Ένας αγαπημένος ερευνητικός προσανατολισμός είναι ο εντοπισμός και η μελέτη της μεταβατικής κατάστασης των γλωσσικών λαθών που τείνουν να γίνουν δόκιμες λέξεις, η μελέτη της μετάβασης της κατάστασης εξαίρεσης στην κατάσταση του κανόνα. Το υποβόσκω, για παράδειγμα, δεν υπάρχει στην αρχαία ελληνική γραμματεία, ούτε όμως και το υποφώσκω. Υπάρχει όμως το υποφαύσκω (πρβλ. φάος <φαFος>υποφάF-σκω), όπως και το υποφαίνω. Το υποφώσκω προήλθε από το θέμα της μετοχής υποφώσκουσα, που διαβάζουμε στον Αριστοτέλη και τον Διόδωρο Σικελιώτη. Το υποβόσκω δεν έχει νόημα: τι θα πει ‘βόσκω υπό’ και γιατί να έχει τη σημασία που έχει το υποφώσκω; Δεν γνωρίζω τις αρχαιότερες μαρτυρίες του ρήματος υποβόσκω αλλά θεωρώ ότι προήλθε από το υποφώσκω, λόγω της φωνητικής συγγένειας των φθόγγων φ/β. Πάντως, οι έρευνες συνεχίζονται.
Θα μου επιτρέψεις να παραθέσω μερικά ακόμα παραδείγματα μιας και παρακολουθούν κι άλλοι κι άλλες τη συζήτηση. Ολοένα και πιο συχνά πολλοί και πολλές γράφουν εξ απίνης αλλά αυτό είναι λάθος. Διαβάζουμε το εξαπίνης στην Ιλιάδα για πρώτη φορά (Ε 91 Ι 6 Ο 325 Π 598 Ρ 57 και έξι φορές στην Οδύσσεια) και είμαστε βέβαιοι ότι το δεύτερο συνθετικό είναι το επίθετο αιπύς, που σημαίνει ψηλός και απότομος αλλά και ταχύς, αιφνίδιος. Γιατί το γράφουν ‘εξ απίνης’; Προφανώς, λόγω της φράσης εξ απήνης, όπου ‘απήνη’ είναι η τετράτροχη άμαξα που την σύρουν μουλάρια. Θεωρητικά, μάλλον το εξ απίνης θα επικρατήσει και η εξαίρεση θα γίνει ο κανόνας, το λάθος θα γίνει σωστό. Υπάρχουν λάθη που γίνονται κανόνας και δεν μπορούμε να κάνουμε απολύτως τίποτα για να ακυρώσουμε αυτή τη διαδικασία. Όπως τα λάθη που γίνονται για να δείξουν οι ομιλητές την απομάκρυνσή τους από τις αξίες της Κυριαρχίας. Οι έρευνες της κοινωνιογλωσσολογίας σε αυτό το πεδίο μας έχει δώσει πολλούς καρπούς . Ένα άλλο παράδειγμα. Κάποιος μετέφρασε το take place ως λαμβάνει χώρα και το χρησιμοποιούμε συχνότατα και μάλιστα με κάποια αυταρέσκεια, θα έλεγα. Τι σημαίνει λαμβάνει χώρα; Τίποτα απολύτως. Ίσως, εκτυλίσσεται, εκτυλίχθηκε, διαδραματίστηκε, θα γίνει; Ποτέ δεν μεταχειρίζομαι τη φράση έλαβε, θα λάβει χώρα – αυτό όμως δεν είναι παρά μια προσωπική επιλογή.
Το τι είναι λάθος είναι πολλές φορές σχετικό. Εάν κάποιος αλλοδαπός λέει ένα μπύρα, είναι λάθος; Ένα πράγμα, ένα δέμα, ένα μπύρα! Οι κατ’ αναλογίαν γλωσσικοί σχηματισμοί πολύ συχνά είναι ταυτόχρονα και λάθος και σωστό. Ο Ευγένιος Αρανίτσης παρατήρησε ότι οι καλύτεροι ποιητές μας δεν γνώριζαν καλά ελληνικά! Η μητρική γλώσσα του Σολομού ήταν τα ιταλικά. Σίγουρα θα είχε στο μυαλό του και τον Καβάφη. Μήπως και τον Κάλβο;
Τα γλωσσικά λάθη των παιδιών παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον. Κάποτε ο γιος μου με απεκάλεσε ψεματάρη (κατά το παιχνιδιάρης, παραπονιάρης, κλπ) και του εξήγησα ότι αυτή η λέξη δεν υπάρχει. Να όμως που υπάρχει! Η κόρη μου με επέπληξε μια μέρα ως εξής: μπαμπά, γιατί με ευθυνιάζεις; Καταπληκτικό ρήμα, πανέμορφο λάθος, ολόσωστα σωστή λέξη, μορφολογικά και σημασιολογικά.
Αυτά ήθελα να πω και πάω να φτιάξω να πιω ένα καφεδάκι. Είμαι κάτι παραπάνω από βέβαιος ότι θα τα ξαναπούμε. Εάν κάνεις ένα κλικ στο Επικοινωνία, θα βρεις και email και ταχυδρομική διεύθυνση και τηλέφωνα, κινητά και ακίνητα. Θα ήθελα, εάν έχεις χρόνο και διάθεση να συνεργαστούμε. Προτείνω και κάτι: να κάνουμε ανταλλαγή κειμένων: να γράψεις στη Κακιά Σχολή, να γράψω εγώ στον δικό σου ιστότοπο. Να σε φιλοξενήσω και να με φιλοξενήσεις. Μπορούμε να ερευνήσουμε κάτι μαζί ή και με άλλους και με άλλες: να συμπήξουμε μια ερευνητική ομάδα και όλοι και όλες μαζί θα επιλέξουμε το αντικείμενό μας.
Ευχόμαστε να είναι καλοτάξιδος ο ιστότοπός σου και να μας δίνει χαρά και γνώση και να μας ενθαρρύνει να σκεφτόμαστε και να ερευνούμε, όσο κι αν ανθρωπολογικά η σκέψη είναι συναφής με τη θλίψη.
Φίλε Θανάση, καλησπέρα.
Οι παρατηρήσεις σου με βρίσκουν εν πολλοίς σύμφωνω. Αν θέλεις λεπτομέρειες στείλε μου e-mail στο spierpap@hol.gr. Το να γράφω εκτενή κείμενα στον περιορισμένο χώρο για τα σχόλια και με τα “φτωχά εργαλεία” που αυτός παρέχει μου είναι δύσκολο. Στο e-mail επίσης μπορώ να σου στέλνω συνημμένα.
Πρόχειρα (για να σου ανοίξω την όρεξη) σημειώνω τα εξής:
Α) Το “οδικό οδόστρωμα” είναι πλεονασμός, νόμιμος ως σχήμα λόγου, όπως το “μνημόσυνο εις μνήμην των πεσόντων …”. Μπορεί να δικαιολογηθεί και αλλιώς. Να είναι κάτι σαν το “έντυπος τύπος”, που καθιερώθηκε από τη εννοιολογική ανάγκη να διακριθεί αυτός από το “ηλεκτρονικό τύπο”. Πρόκειται για την λεγομένη “ειδοποιό διαφορά”.
Β) Το “διαχείρηση” είναι λάθος παραδρομής (lapsus calami). Πολύ σωστά παρατηρείς πως παρασύρθηκα από το γειτονικό “επιχείρηση”. Το δικό σου λάθος, που αναφέρεις δεν είναι lapsus calami. Στο δικαιολόγησα διαφορετικά.
Γ) Στο σχόλιο μου έχω και ένα ορθογραφικό λάθος που εκ των υστέρων πρόσεξα: “Προς βοήθειαν της προσωπικής προσπάθειας που προαναγγέλεις …” αντί του σωστού “προαναγγέλλεις”.
Δ) Από μένα τουλάχιστον (και αντιπροσωπεύω / εκφράζω μόνο τον εαυτό μου) έχεις την άδεια να έχεις ” … απειθάρχητο, ασυγκράτητο ξετύλιγμα της σκέψης …”, έστω και αν αυτό γίνεται με γλωσσικά ολισθήματα (lapsus=γλίστρημα).
Ε) Από τα λίγα, αλλά αρκετά για να μορφώσω γνώμη γραπτά σου, βλέπω πως δεν κάνεις “λάθη”.
ΣΤ) Τα “υποβόσκει” και “υποφώσκει” είναι και τα δύο υπαρκτά, αλλά οι αδαείς τα μπερδεύουν σημασιολογικά.
Ζ) Το Σολωμικό “διηγώντας τα να κλαις” είναι δεκτό ποιητική αδεία και συνιστά άλλης τάξεως ζήτημα.
Η) Το “σουβλάκι με χωρίς τζατζίκι” θέλει πολύ συζήτηση.
Θ) Με το “γαμάτος” συμφωνώ.
Ι) Το “Ευρώ” παρομοίως.
ΙΑ) Όντως διαδοχικά “λάθη” δημιουργούν την εξέλιξη των γλωσσών. Το ζήτημα είναι προς ποιά κατεύθυνση, με ποιούς όρους, με ποιές συνέπειες, κάτω από ποιές συνθήκες. Φυσικά το θέμα είναι ενδιαφέρον, αλλά και τεράστιο.
Επιφυλάσσομαι. Καληνύχτα.
Φίλε Θανάση, γεια χαρά.
Πολλά και ενδιαφέροντα αυτά που γράφεις στην ανωτέρω “δευτερολογία” σου (νόμιμη η μεταφορά σημασίας;). Μόλις ευκαιρήσω θα σου γράψω τις απόψεις μου αναλυτικά.
Δες στο άλλο σημείωμα τι απαντάω στο Φίλιππο που θεωρεί “τυπολατρεία” τις απόψεις μου για το “παράγω”.
Τα λέμε συντόμως.
Στο βικιλεξικό αναφέρονται και το υποβόσκω και το υποφώσκω ως σωστά. Το έχετε δει; Είναι λάθος;
Μιχάλη, από τη στιγμή που οι πάντες και οι πάσες μεταχειρίζονται το υποβόσκω και εννοούν υποφώσκω, από το οποίο και προέρχεται (φ>β), και οι άλλοι καταλαβαίνουν τι θέλει να πει ο ομιλητής, είναι σωστό, διότι, σε γλωσσικό επίπεδο, το λάθος είναι μια αέναη πηγή γλωσσικής αλλαγής. Κάποιοι, κι εγώ, προτιμούν να μεταχειρίζονται το υποφώσκω.
Επιτέλους, ένας συνέλλην έγραψε αυτά για τα οποία καθημερινώς βγάζουμε τα σωθικά μας για να πείσουμε τους αγράμματους πως το ρήμα “υποβόσκω” είναι μια σκέτη μπαρούφα. Εύγε, αγαπητέ φιλόλογε, που έβαλες το πρόβλημα στη σωστή του διάσταση.