φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα. χριστίνα, καλημέρα
Σήμερα θα ασχοληθούμε με τον αστερίσκο που πρόσθεσα – έπρεπε να τον προσθέσω, όπως θα δούμε – στη λέξη *αμφίβοτος. Ο αστερίσκος αυτός είναι ένα σύμβολο της συγκριτικής, ιστορικής (ινδοευρωπαϊκής) γλωσσολογίας και μας λέει ότι η λέξη που ακολουθεί πιθανόν να υπήρξε αλλά πιθανόν και να μην υπήρξε. Υποθέτουμε ότι μπορεί να υπήρχε κάποτε αλλά δεν έχουμε σαφείς μαρτυρίες. Οι υπό αστερίσκο λέξεις διακρίνονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη υπάγονται λέξεις που είναι αποτέλεσμα της ανασύνθεσης, της ανασυγκρότησης, της αναγωγής σε μια λέξητου μακρινού παρελθόντος. Θα παραθέσω ένα παράδειγμα. Οι παρακάτω λέξεις, ιστορικά και αδιαμφισβήτητα μαρτυρημένες, ναυς (ναFς), navis (λατινική), nauh (αρχ. ινδική), nau (αρχ. ιρλανδική), nor (αρχ. σκανδιναυική), nav- (αρχ. περσική), nav- (αρμενική) και κάποιες άλλες μας επιτρέπουν να διατυπώσουμε την υπόθεση ότι προέρχονται από τη λέξη*nāus, για την οποία όμως δεν έχουμε καμιά μαρτυρία. Το ότι από μια γλώσσα μπορεί να προκύψουν άλλες γλώσσες μας το επιβεβαιώνουν οι ρωμανικές (ιταλική, ισπανική, πορτογαλική, γαλλική και ρουμανική) που προέρχονται από τη λατινική.
Στη δεύτερη κατηγορία, υπάγονται λέξεις που έχουμε μεν γραπτά μνημεία, η ανάγνωσή τους όμως δεν είναι βέβαιη και επομένως δεν μπορεί να υπάρξει μια γενικά αποδεκτή γνώση. Σε αυτή την κατηγορία υπάγεται και η υπό εξέταση λέξη *αμφίβοτος. Τη λέξη αυτή τη διαβάζουμε επτά φορές σε τέσσερις πινακίδες των αρχείων της Πύλου, του διοικητικού κέντρου του μυκηναϊκού βασιλείου της περιοχής.
Η συλλογή Ta της Πύλου περιλαμβάνει πινακίδες που αναφέρουν και καταγράφουν λεπτομερώς πολυτελή τραπέζια, μαγκάλια, καθίσματα και μεγάλα χάλκινα καζάνια. Στη πινακίδα 642.3 (ο δεύτερος αριθμός δηλώνει τον στίχο) διαβάζουμε ότι ένα τραπέζι, μια τόρπεζα (<τορ<tro [τέσσερα]+ πεδ-jα: με τέσσερα πόδια) είναι a-pi-qo-to. Τον ίδιο χαρακτηρισμό διαβάζουμε δυο φορές στην πινακίδα 713.1.2 και τρεις φορές στη πινακίδα 715.1.2.3, ενώ στην πινακίδα 709.2 αποδίδεται στην εσχάρα (e-ka-ra), που ήταν κάτι σαν μαγκάλι.
Συντάσσομαι με το μέρος της πλειονότητας των μελετητών των αρχείων της Πύλου, τα οποία μελετώ πάνω από 30 χρόνια, που πιστεύουν ότι η λέξη a-pi-qo-to πρέπει να διαβαστεί ως *αμφίβοτος, το οποίο είναι επίθετο και σημαίνει ‘κυκλικός, στρογγυλού σχήματος’. Υπάρχουν όμως και κάποιοι μελετητές που διαφωνούν και δεν μπορούμε κατά κανένα τρόπο να ισχυριστούμε ότι η διαφωνία τους δεν είναι βάσιμη. Το πρόβλημα υπάρχει, διότι η Γραμμική Γραφή Β’ δεν μπορούσε να αναπαραστήσει με ακρίβεια την ελληνική (μυκηναϊκή) γλώσσα του 1200 π.Χ.. οπότε κανείς και καμιά δεν μπορεί να είναι βέβαιος για ποιά λέξη πρόκειται.
Η λέξη *αμφίβοτος προέκυψε από το αμφί+ qw mo -τος, όπου το φωνηεντικό mo εξελίσθηκε στη μυκηναϊκή σε ο ενώ στην ιωνική αττική σε α (βα-τός) Από τη ρίζα qw mo προέρχεταικαι το ρήμα βαίνω. Ας δούμε τώρα τις διαφωνίες κι ας εκθέσουμε τα δικά μας επιχειρήματα υποστηρίζοντας την άποψή μας.
Οι Ruijgh και Duhoux διαβάζουν *αμφίφοιτος – το δεύτερο συνθετικό είναι το ρήμα φοιτώ – στο τέλος του κειμένου θα παραθέσω τη βιβλιογραφία. Ο Heubeck διαβάζει *αμφίπολτος (πέλομαι). Ο Jones, *αμφίσβατος (αμφίς+βαίνω) και οι Petrusevska-Petrusevski, *αμφίβαλτος (βάλλω). Κι ενώ τα *αμφίσβατος και *αμφίβαλτος είναι προβληματικά (το κείμενο παραδίδει τη συλλαβή qo κι όχι qa), δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τα *αμφίφοιτος και *αμφίπολτος.
Διαθέτουμε κάποιες ενδείξεις που μας επιτρέπουν να υιοθετήσουμε το επίθετο *αμφίβοτος. Διαβάζουμε στην Ιλιάδα τη λέξη αμφίβασις (Ε 623) που σημαίνει ‘κύκλωση, περικύκλωση’ παρά άμυνα. Η λέξη είναι ένα άπαξ λεγόμενο και ενδέχεται να είναι μια λέξη που πλάστηκε κατά την αρχαϊκή εποχή (700-500 π.Χ.) οπότε δεν μας βοηθάει ιδιαίτερα. Υπάρχει όμως μια άλλη λέξη, η οποία είναι αναπόσπαστο μέρος ενός λογότυπου που έχουμε κάποιες ενδείξεις ότι πλάστηκε κατά τη μυκηναϊκή εποχή.
Γνωρίζουμε, είμαστε βέβαιοι πιά, ότι τα ομηρικά έπη είναι η κατάληξη μιας μακραίωνης προφορικής ποιητικής αφηγηματικής παράδοσης που η καταγωγή της ανάγεται στους μυκηναϊκούς χρόνους, πολύ πριν την καταστροφή των διοικητικών κέντρων των μυκηναϊκών βασιλείων, το 1200 π.Χ. Είμαστε βέβαιοι ότι πολλοί λογότυποι μυκηναϊκής προέλευσης επιβιώνουν κυρίως στην Ιλιάδα κι ένας από αυτούς είναι ο λογοτυπος ασπίδος αμφιβρότης, την οποία διαβάζουμε τέσσερις φορές στην Ιλιάδα (Β 389, Ε 797, Μ 402, Υ 281). Όμως, το επίθετο αμφίβροτος, γενικά αλλά και σε αυτή τη θέση, παρουσιάζει κάποια προβλήματα, τα οποία παραθέτω ευθύς αμέσως.
1. Θεωρείται ότι το δεύτερο συνθετικό είναι η λέξη βροτός, η οποία όμως δεν σημαίνει ποτέ σώμα, αλλά μόνο θνητός.
2. Εάν παρ’ όλα αυτά πρόκειται για τη λέξη βροτός, θα έπρεπε να είχαμε αμφίμβροτος κι όχι αμφίβροτος, όπως αμβρόσιος, αμβροσία, άμβροτος, τερψίμβροτος, φαεσίμβροτος, φθισίμβροτος.
3. Γνωρίζουμε ότι η λέξη ασπίς και στα ομηρικά έπη και κατά την μυκηναϊκή εποχή δήλωνε πάντα την κυκλική ασπίδα, ενώ η λέξη σάκος την επιμήκη, αυτήν που καλύπτει όλο το σώμα.
4. Από μετρικής άποψης, υπάρχει μια ανωμαλία. Η συλλαβή -μφι-θα έπρεπε να είναι βραχεία κι όχι μακρά, όπως είναι τώρα μιας κι ακολουθεί η συλλαβή -βρο. Η μετρική αυτή ανωμαλία αίρεται εάν αντικαταστήσουμε τη λέξη αμφιβρότης με τη λέξη αμφιβότης! Να σημειώσουμε ότι δεν είναι η μοναδική περίπτωση που ένας μυκηναϊκής καταγωγής, δηλαδή αρχαιότατος, δεν κατανοούνταν από τους αοιδούς της αρχαϊκής εποχής και παρερμηνεύθηκαν -με το θέμα θα ασχοληθούμε στο μέλλον διεξοδικά.
Το γεγονός ότι η προβληματικότητα της λέξης αμφιβρότης αίρεται με το επίθετο *αμφιβότης μας ενθαρρύνει να υποθέσουμε ότι η μυκηναϊκή λέξη a-pi-qo-to αποδίδει τη λέξη *αμφίβοτος.
Σε καμιά όμως περίπτωση δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε τον αστερίσκο, διότι ενδέχεται να μην έχουμε δίκιο, όσο κι αν πιστεύουμε ότι έχουμε.
Δεσμεύομαι ότι αύριο, μεθαύριο θα παραθέσω εκτενή βιβλιογραφία – θα απαιτηθεί χρόνος για να την συγκεντρώσω – πρέπει να καθαρίσω τα ψάρια, να φυτέψω στο κήπο, να ανάψω φωτιά. . .
Καλή σας όρεξη – υγεία και χαρά και μη ξεχνάτε ότι η σκέψη είναι ποίηση και η ποίηση, δημιουργία.
ok, ευχαριστώ πολύ
ξαναδιαβάζοντας την ανάλυση της λέξης, κάνω τη σκέψη οτι τα δύο ερμηνευτικά ενδεχόμενα θα μπορούσαν να συναιρούνται παρά να αντιτίθενται, νοηματικά τουλάχιστον.η πρώτη αίσθηση που είχα με το “ασπίς αμφίβροτος” ήταν οτι περιγράφει την αύρα του ανθρώπου, την ασπίδα που τον περιβάλει.και κατά μια έννοια, μπορεί να είναι αμυντική ή επιθετική, ανάλογα με την έντασή της (πλήρης αυθαιρεσία;;;)
χριστίνα, οι φιλολογικές μαρτυρίες που διαθέτουμε σε συνδυασμό με τα πορίσματα και τη θεωρία της ιστορικής γλωσσολογίας με ωθούν να υποστηρίξω ότι τα δυο ερμηνευτικά ενδεχόμενα μάλλον αντιτίθενται.
Φλέγομαι όμως από την επιθυμία να μάθω πως έφτασες σε αυτόν τον ιλιαδικό λογότυπο (formula, στερεότυπη έκφραση, έπος); Ασχολείσαι με κάτι παρεμφερές (ας μου επιτραπούν οι εκφράσεις) επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά; Σπουδάζεις;
Φιλικά. Αθανάσιος
είμαι απόφοιτη της ΑΣΚΤ (χαχα αλήθεια) και εδώ και τρία χρόνια σπουδάζω πάλι άτυπα, σε μια ομάδα εναλλακτικής εκπαίδευσης στην Αθήνα.πρόκειται για ένα διεπιστημονικό τρόπο προσέγγισης της γνώσης, οπότε όλοι ξεκινάμε από τα βασικά (γλωσσολογία, ψυχανάλυση, θεωρίες αντίληψης) και συνεχίζουμε εμβαθύνοντας και προσθέτοντας κι άλλα πεδία, ανάλογα με τα ατομικά μας ενδιαφέροντα.επίσης έχω ένα πάθος με τα κείμενα του Walter Benjamin, έχοντας δομίσει το ιστολόγιό μου ας πούμε πάνω στα χνάρια του.
ο Μπένγιαμιν σ’ένα απο τα τελευταία δοκίμιά του (illuminations) επισημαίνει τις πολιτικές προεκτάσεις που είχε το πέρασμα απο το έπος (ανοιχτή αφήγηση) στη νουβέλα (κλειστή αφήγηση) εξαιτίας της τυπογραφίας.αν διαβάζεις αγγλικά, μπορώ να σου στείλω το pdf είναι θησαυρός.το διαδίκτυο, θα μπορούσε να πει κανείς οτι είναι η επιστροφή του έπους, αν ξέρει κανείς να πλοηγηθεί με τρόπο τέτοιο που να χάνεται “συστηματικά”.δλδ να κάνει συνδέσεις ακολουθόντας αναλογίες κι όχι αναζητώντας μόνο αιτιώδεις σχέσεις.
(εν ολίγης, ερασιτεχνικά αλλά με μεγάλο ενδιαφέρον)