φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα.
Σήμερα, θα επιχειρήσω να δείξω ότι τα σώματά μας είναι και κουφάρια και ζωντανά κορμιά, θα καταπιαστούμε δηλαδή με τη μελέτη της αρχαιότερης σημασίας δύο λέξεων που θα τις χαρακτήριζα ‘μυστήριο’: τις λέξεις ‘σώμα’ και ‘πρόσφατος’ και μη σας παραξενεύει η επιλογή αυτή: υπάρχει μια πολύ στενή σημασιολογική συνάφεια μεταξύ αυτών των δύο λέξεων, όσο κι αν σας φαίνεται περίεργο. Η μελέτη αυτών των λέξεων, και άλλων πολλών που θα ακολουθήσει, επιβεβαιώνει τη θέση μου ότι όλες οι (αρχαιο)ελληνικές λέξεις είναι ή ποιμενικής ή πολεμικής προέλευσης – μιας και ο ποιμένας ήταν και πολεμιστής, όπως εξηγήσαμε στον ποιμενικο τρόπο παραγωγής και σκέψης (βλ. ομώνυμη κατηγορία). Αυτό σημαίνει ότι οι πρόγονοί μας για πολλές χιλιάδες χρόνια ήταν ποιμένες – και η Ιλιάδα, η μυθολογία, η θρησκεία και η αρχαιολογία μας το επιβεβαιώνουν με τον καλύτερο τρόπο.
Οι αρχαιότερες μαρτυρίες των λέξων σώμα και πρόσφατος εντοπίζονται στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Τη πρώτη από αυτές τη διαβάζουμε πέντε (5) φορές στην Ιλιάδα (Η 79 = Χ 342 Γ 23 Σ 161 Ψ 169) και 3 στην Οδύσσεια ( λ 53 μ 67 ω 187). Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η λέξη σώμα δηλώνει το ‘το κουφάρι’ και όταν πρόκειται μόνο για τον άνθρωπο, ‘το λείψανο, το πτώμα, τον νεκρό, το νεκρό κορμί, τη σορό’. Η σημασία αυτή διατηρήθηκε μέχρι και τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Διαβάζουμε, λ.χ., στην Καινή Διαθήκη, στον Μαρκο ότι Ιωσήφ . . . εισήλθε προς Πιλάτον και ητήσατο το σώμα του Ιησού. Μαρτυρίες αυτής της σημασίας θα βρούμε και στον Ησίοδο, τον Σιμωνίδη, τον Πίνδαρο, τον Σοφοκλή, τον Ηρόδοτο, τον Διόδωρο Σικελιώτη. Παράλληλα όμως, από την εποχή της σύνθεσης των Έργων και Ημερών, γύρω στο 650-600 π.Χ., και του Θέογνι, του Πινδάρου, του Αισχύλου και του Ηροδότου, η λέξη εκτός από κουφάρι και πτώμα αρχίζει να δηλώνει και το ζωντανό κορμί. Και εύλογα αναρωτιέται κανείς: πως είναι δυνατόν μια λέξη που δηλώνει ‘το κουφάρι, το λείψανο, το πτώμα’ να αρχίσει να δηλώνει το ζωντανό κορμί; Πως να εξηγήσουμε αυτήν τη σημασιολογική εξέλιξη; Και γιατί σταδιακά χάθηκε η πρώτη σημασία και επιβίωσε μόνο η δευτερογενής;
Τα ερωτήματα αυτά, από ό,τι γνωρίζω, δεν έχουν διατυπωθεί και απαντηθεί. Θα επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε μια απάντηση. Πριν όμως το κάνουμε, ας στρέψουμε την προσοχή μας στην άλλη λέξη-μυστήριο, τη λέξη πρόσφατος. Όλοι και όλες γνωρίζουμε τι σημαίνει. Αυτή τη σημασία έχει η λέξη και στην πρώτη της εμφάνιση στην αρχαία ελληνική γραμματεία (στην Ιλιάδα, μια φορά, Ω 757 ). Μια προσεκτική όμως εξέταση της λέξης μας ωθεί να υποστηρίξουμε ότι πρόσφατος αρχικά σήμαινε αυτός ο οποίος έχει φονευτεί πριν από λίγο. Μορφολογικά, η λέξη είναι σύνθετη: αναγνωρίζουμε την πρόθεση προς, το μόρφημα -τος, που δηλώνει την τάξη, τη θέση σε μια σειρά, και το μόρφημα -φα-. Τι είναι αυτό; Ας εξηγήσουμε ότι μόρφημα είναι η ελάχιστη σημασία μιας γλώσσας: στη λέξη σπιτάκι εντοπίζουμε τρία μορφήματα: σπιτ- (σπίτι), -ακ- (μικρό), -ι (ένα άψυχο αντικείμενο). Το μόρφημα -φα- θα το εντοπίσουμε ακόμα στις ιλιαδικές λέξεις αρηίφατος (Τ 31 και Ω 415, αυτός που έχει φονευτεί στη μάχη, στον πόλεμο), ενώ τρεις φορές στην Ιλιάδα τα φάρμακα χαρακτηρίζονται οδυνήφατα < οδυνήφατον, δηλαδή αυτό το οποίο φονεύει, παύει, λήγει τους σωματικούς πόνους. Το μόρφημα -φα- έχει κοινή προέλευση με το μόρφημα φον- (φόνος, φονεύς, κλπ): από τη ρίζα ghen-, από την οποία προέρχεται και το ρήμα θείνω, ο μέσος παρακείμενος του οποίου είναι πέ-φα-μαι.
Εάν η λέξη πρόσφατος σήμαινε αρχικά αυτός ο οποίος έχει φονευτεί πριν από λίγο, πως απόκτησε τη σημασία που έχει και στις μέρες μας και σημαίνει αυτόν, αυτό που έχει συμβεί πριν από λίγο ή που υπάρχει ένα μικρό χρονικό διάστημα από σήμερα; Υπάρχει μόνο μία εξήγηση: η λέξη πρόσφατος μαρτυρεί μια εποχή κατά την οποία το πιο σημαντικό γεγονός της κοινωνικής ζωής ήταν ο φόνος, με αποτέλεσμα ο τελευταίος φόνος να δηλώνει αποκλειστικά το χρόνο κατά τον οποίο πραγματοποιήθηκε. Αυτό σημαίνει ότι η σημασιολογική αυτή εξέλιξη καταγράφει μιαν άλλη κοινωνική: ο φόνος έπαψε να είναι η πιο σημαντική πράξη και η λέξη πρόσφατος άρχισε να δηλώνει μόνο τον χρόνο. Η Ιλιάδα μας εποιβεβαιώνει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ότι ο φόνος ήταν όντως η πιο σημαντική πράξη, αφού ο φόνος του αντιπάλου ήταν αυτός που εξασφάλιζε την επιβίωση, τον πλούτο, τη δόξα και την ισχύ στον ήρωα. Ο στίχος Χ 393 συμπωκνώνει με έξοχο τρόπο τον ηρωισμό: ηράμεθα μέγα κυδος, επέφνομεν Έκτορα διον, αποκτήσαμε μεγάλη δόξα, σκοτώσαμε τον λαμπρό (ισχυρό) Έκτορα. Ο φόνος έπαψε να είναι η πιο σημαντική πράξη όταν οι ποιμένες ήρωες εγκατέλειψαν την εκτροφή των ζώων και στράφηκαν προς την καλλιέργεια της γης με τη χρήση μεγάλου αριθμού δούλων.
Η χρήση ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού δούλων αρχίζει κατά το δεύτερο μισό του 7ου π.Χ. αιώνα, μετά το 650. Να είναι άραγε σύμπτωση το γεγονός ότι αυτή την εποχή η λέξη σώμα αποκτά τη σημασία ζωντανό κορμί;
Ας το θέσουμε αλλιώς το ερώτημα: ποιο σώμα, ποιο κουφάρι δηλαδή, αυτή την εποχή είναι ζωντανό κορμί; Ή, μάλλον, ποιο ζωντανό κορμί είναι ταυτόχρονα και σώμα, δηλαδή κουφάρι, μεταφορικά μιλώντας;
Πρόκειται για τον δούλο. Το κορμί του είναι ζωντανό, εργάζεται, κινείται, αλλά κοινωνικά είναι νεκρό, είναι κουφάρι. Ο δούλος κινείται στο μεταίχμιο μεταξύ ζωής και θανάτου, είναι και ζωντανός και νεκρός, είναι νεκροζώντανος.
Όπως άλλωστε κάθε υποτελούς Παραγωγού.
Φίλες και φίλοι, τι είναι τα σώματά μας; Κουφάρια ή ζωντανά κορμιά;
Σχολιάστε ελεύθερα!