οι φύλαρχοι της Λιβύης: από τον ποιμενισμό στον καπιταλισμό

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Πριν από κάνα δυο μέρες άρχισα να γράφω ένα κείμενο για τον ποιμενισμό και τον καπιταλισμό στη Λιβύη αλλά δεν το ολοκλήρωσα. Δεν είναι η πρώτη φορά και θα σας ήμουν ευγνώμων εάν δείξετε κατανόηση. Δεν είμαι γραφιάς του γραφείου, δεν είμαι επαγγελματίας, μια στραβή ή κάτι έκτακτο να συμβεί, και συμβαίνει συχνά, δεν μου επιτρέπει να συνεχίσω, να ολοκληρώσω. Αυτά όμως που έχω να πω δεν φεύγουν από το κεφάλι μου κι αν δεν τα εκθέσω θα σκάσω όπως θα σκάσω εάν δεν κατουρήσω. Το γράψιμο και το κατούρημα δεν διαφέρουν και πολύ, έτσι δεν είναι, Θόδωρα;

Ακούμε και διαβάζουμε συχνά για τους φυλάρχους, σεΐχηδες της Λιβύης και κάποιων άλλων αραβικών κοινωνικών σχηματισμών.  Ποιοι είναι αυτοί οι φύλαρχοι; Με αυτό το ερώτημα θα ασχοληθώ σήμερα, Κυριακή, αργεί να ξημερώσει. Και πως εμπλέκονται στην εξέγερση που εκτυλίσσεται στη Λιβύη; Τα ερωτήματα αυτά δεν διατυπώνονται και δεν επιχειρείται καμιά απάντησή τους και ο λόγος είναι προφανής: υπάρχει πλήρης αδιαφορία και άγνοια σχετικά με τον ποιμενικό τρόπο  παραγωγής και τη σχέση του με τον καπιταλισμό. Ασχολούμαι, θεωρητικά και ιστορικά,  με τον ποιμενισμό εδώ και πολλές δεκαετίες και να που τώρα αυτή η γνώση ίσως να μας φανεί χρήσιμη.

Με άλλα λόγια, θα επιχειρήσουμε να δώσουμε κάποιες απαντήσεις στα παρακάτω ερωτήματα. Ποιες είναι οι επιδιώξεις των εξεγερμένων; Η εξισωτική διανομή του τεράστιου κοινωνικού πλούτου ή η συμμετοχή των φυλάρχων στην διανομή της λείας, των προσόδων του πετρελαίου;

Η απάντησή μου: εάν οι εξεγερμένοι αποτινάξουν τον αρχαϊσμό του ποιμενισμού και στραφούν προς μια εξισωτική και κοινωνική χρήση του κοινωικού πλούτου, τότε θα έχουμε μια γνήσια κοινωνική επανάσταση. Εάν οι φύλαρχοι αποσπάσουν την υπακοή και την αφοσίωση των ποιμένων, τότε οι νέοι Καντάφηδες θα είναι οι φύλαρχοι αυτοί. Και θα το κάνουν υποστηρίζοντας καταρχήν τους εξεγερμένους, όπως έκαναν οι φύλαρχοι, οι σεΐχηδες, των ισχυρότερων φυλών  Χάσεντ και Μπακίλ στην Υεμένη. (Καθημερινή, 26/02/2011).

Θα δούμε ποια θα είναι η έκβαση αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας κοινωνικής και ιδεολογικής-πολιτισμικής σύγκρουσης.

Είναι βέβαιο ότι οι φύλαρχοι δεν είναι καπιταλιστές. Τι είναι, εάν δεν είναι καπιταλιστές; Είναι φεουδάρχες; Είναι δουλοκτήτες γαιοκτήμονες; Όχι, τίποτα από αυτά; Είναι αρχηγοί ποιμενικών φυλών. Φύλαρχος σημαίνει τον αρχηγό της φυλής. Αλλά τι είναι η φυλή, για ποια φυλή πρόκειται; Ο όρος φυλή δεν έχει ανθρωπολογική σημασιολογική χροιά αλλά κοινωνική.  Πρόκειται για μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης των ποιμένων. Η μικρότερη κοινωνική και οικονομική μονάδα του ποιμενικού τρόπου παραγωγής είναι το γένος. Μια συμμαχία γενών συγκροτεί τη φρατρία. (Από αυτή τη λέξη προέρχεται ο όρος φατρία, που σημαίνει ‘αδελφότητα’). Μια συμμαχία φρατριών συγκροτεί μια φυλή. Η συγκρότηση αυτή ολοκληρώνεται κατά τη διάρκεια του πολέμου. Πως όμως γίνεται αυτό;

Για να κατανοήσουμε αυτή τη διαδικασία, θα πρέπει να κατανοήσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά του ποιμενικού τρόπου παραγωγής και θα το κάνω με την μεγαλύτερη δυνατή απλότητα, συντομία και σαφήνεια.

Ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής είναι ένας τρόπος παραγωγής, ένας τρόπος παραγωγής του κοινωνικού πλούτου, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Όταν λέμε τρόπος παραγωγής εννούμε και τις σχέσεις που συγκροτούνται μεταξύ των παραγωγών και των σχέσεων των παραγωγών με τα εργαλεία τους και τον παραγόμενο πλούτο. Ο κοινωνικός πλούτος είναι κυρίως τα ζώα εκτροφής τα οποία παρέχουν την τροφή στα μέλη του ποιμενικού γένους αλλά και το δέρμα και το μαλλί, από τα οποία κατασκευάζονται όπλα, κατοικία, οχήματα, εργαλεία, οικιακά σκεύη, ρουχισμός και άλλα. Ποιος παράγει τον πλούτο; Σε ποιον ανήκει αυτός ο πλούτος; Τι σχέσεις δημιουργούν οι παραγωγοί κατά τη διάρκεια της παραγωγής του;

Ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής προηλθε από αγροτικές κοινότητες που βρέθηκαν σε περιβάλλοντα που η καλλιέργεια της γης ήταν αδύνατη. Αυτό συνέβη στα βοσκοτόπια του Πόντου, της περιοχής μεταξύ του Καυκάσου μέχρι και την σημερινή Ουγγαρία, της κεντρικής Ασίας, της Μογγολίας, της αραβικής χερσονήσου, της ερήμου της Σαχάρας. Στη Λιβύη, ο ποιμενισμός εμφανίζεται γύρω στα 3.000 π.Χ. από αγρότες που ήρθαν από την Αίγυπτο. Η Λιβύη είναι μια αχανής έκταση με έρημο, βοσκοτόπια και μια στενή λωρίδα εύφορης γης, που προσφέρεται για την καλλιέργεια της γης. Οι ποιμένες αυτοί είναι γνωστοί με το όνομα Βέρβεροι. Υπήρχαν και υπάρχουν και αγρότες Βέρβεροι αλλά κυρίως ήταν και είναι ποιμένες. Για να επιβιώσει ένα ποιμενικό γένος πρέπει να εκτρέφει πάρα πολλά ζώα, μιας και η σφαγή πολλών ζώων είναι καθημερινή αφού αυτά παρέχουν την κύρια τροφή. Η εκτροφή πολλών ζώων απαιτεί μεγάλης έκτασης βοσκοτόπια και όσο τα ποιμενικά γένη είναι λίγα, η αναπαραγωγή τους δεν αντιμετωπίζει δυσκολίες. Όταν όμως αυξηθεί ο αριθμός τους, τα βοσκορόπια δεν επαρκούν με αποτέλεσμα τα ζώα να χάνουν βάρος, να αρρωσταίνουν και να επιπίπτουν επιζωοτίες. Η μόνη λύση είναι να φαγωθούν τα ζώα αναπαραγωγής, τα θηλυκά ζώα, τα οποία παρέχουν, γεννούν θα έλεγα  την τροφή. Αλλά αυτή η λύση είναι αυτοκαταστροφική: εάν φαγωθούν θα θηλυκά ζώα, ποιος θα γεννήσει την τροφή;

Αυτό το φαινόμενο, το φαινόμενο της κατανάλωσης των θηλυκών ζώων, το αποκαλώ ποιμενική εργαλειοφαγία. Κι αυτό διότι τα θηλυκά ζώα είναι τα εργαλεία τους αλλά και το αντικείμενο της εργασίας τους. Ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής είναι ο μόνος που τα εργαλεία, τα μέσα εργασίας, ταυτίζονται με το αντικείμενο της εργασίας. Κι αυτό σημαίνει ότι ούτε το ένα ούτε το άλλο είναι δυνατόν να βελτιωθούν. Αυτή την ταύτιση την αποκαλώ ποιμενικό αδιέξοδο.Αυτός είναι ο λόγος που οι ποιμένες απανταχού της Γης ζουν διαρκώς αντιμέτωποι με το φάσμα της ένδειας, της εξαθλίωσης, του λιμού και του λοιμού.

Ο μόνος τρόπος λοιπόν να ξεπεραστεί το ποιμενικό αδιέξοδο είναι η αρπαγή του κοινωνικού πλούτου του γειτονικού ποιμενικού γένους, η εκδιώξή του από τα βοσκοτόπια του, η εξόντωσή του. Έτσι, η επιβίωση του ποιμενικού γένους, ο πλούτος του, η ισχύς του εξασφαλίζονται μόνο με τον πόλεμο, την εξόντωση του γειτονικού γένους. Αυτός είναι ο λόγος που οι ποιμένες απανταχού της Γης είναι φιλοπόλεμοι και πολεμοχαρείς: η λεία του πολέμου παρέχει την επιβίωση και την ισχύ. Η νίκη όμως σε αυτόν τον ατελείωτο αδελφοκτόνο πόλεμο εξασφαλίζεται μόνο με τη σύναψη συμμαχιών: συμμαχίες γενών συγκροτούν φρατρίες, στις οποίες αρχηγός είναι ο ισχυρότερος άνδρας του ισχυρότερου γένους. Συμμαχίες φρατριών σχηματίζουν φυλές, στις οποίες αρχηγός είναι ο ισχυρότερος άνδρας της ισχυρότερης φρατρίας. Είναι ο φύλαρχος.

Η διαδικασία αυτή ολοκληρώνεται ως εξής: όλη η ευρύτερη περιοχή των βοσκοτόπων χωρίζεται σε δυο μεγάλα στρατόπεδα. Οι νικητές μένουν, οι ηττημένοι φεύγουν. Από το 3500 π.Χ. γνωρίζουμε πάρα πολλές τέτοιες εξόδους από τα πατρικά βοσκοτόπια. Αυτοί που φεύγουν, εισβάλλουν στις περιοχές των αγροτικών κοινοτήτων, όπου αφού σπείρουν τον όλεθρο και τη σφαγή, εγκαθίστανται ως κατακτητές, εγκαταλείπουν την εκτροφή των ζώων και, ως κατακτητές, ζουν από την φορολογία σε είδος των υποταγμένων αγροτικών κοινοτήτων. Στην Ελλάδα, οι εισβολείς ποιμένες, μετεξελίχθηκαν σε γαιοκτήμονες δουλοκτήτες, κατά το τέλος της γεωμετρικής (800-700 π.Χ.) και καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής (700-500 π. Χ.).

Μερικές φορές όμως συμβαίνει κάτι άλλο. Τα αντίπαλα στρατόπεδα ενώνονται, πριν ή μετά τον πόλεμο,  εγκαταλείπουν  τα πατρικά βοσκοτόπια, εισβάλλουν στις αγροτικές κοινότητες, τις λεηλατούν κι άλλοτε επιστρέφουν στα πάτρια εδάφη με τη λεία τους (Μογγόλοι) κι άλλοτε εγκαθίστανται ως κατακτητές (Άραβες, κατά τον 7ο και μετά μ/Χ. αιώνα.

Οι Άραβες ποιμένες κατακτητές ήρθαν στη Λιβύη κατά την εποχή της αραβικής εξόδου. Περιορίστηκαν όμως στην παραλιακή ζώνη όπου υπήρχαν αγροτικές κοινότητες, αφήνοντας τους ιθαγενείς Βερβέρους ποιμένες ελεύθερους να συνεχίσουν τον τρόπο ζωή τους, ενώ οι ίδιοι μετεξελίχθηκαν σε κατακτητές που ζούσαν από τη φορολογία των αγροτικών κοινοτήτων. Η οικογένεια των Καντάφι είναι απόγονος αυτών των Αράβων κατακτητών.

Μέχρι το 1950-5, η Λιβύη ήταν ένας κοινωνικός σχηματισμός στον οποίο κυρίαρχος ήταν ο ποιμενικός τρόπος παραγωγής, που συνυπήρχε με τον δουλοκτητικό και αυτόν της παραγωγής της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας. Μέχρι τότε δεν υπήρχε καμιά βιομηχανία, δεν υπήρχε κανένας καπιταλιστής. Υπήρχαν βιοτεχνίες επεξεργασίας κτηνοτροφικών προϊόντων που αργότερα μετεξελίχθηκαν σε μικρές βιομηχανίες: βυρσοδεψία,χαλιά και υφαντουργία. Με την ανακάλυψη όμως του πετρελαίου και τις επενδύσεις του αμερικάνικου και κυρίως του ευρωπαϊκού κεφαλαίου αρχίζει μια διαδικασία μετασχηματισμού των κοινωνικών σχέσεων: οι καπιταλιστικές σχέσεις διειδύουν όλο και πιο δυναμικά και γενικεύονται. Ο μετασχηματισμός όμως γίνεται με πολύ βραδείς ρυθμούς: από τη μια, η μορφολογία του εδάφους δεν επιτρέπει την διείσδυση των καπιταλιστικών σχέσεων στα βοσκοτόπια και την μετεξέλιξη του ποιμενικού τρόπου παραγωγής σε καπιταλιστικό, και από την άλλη, οι ισχυρές αραβικές οικογένειες  δεν ενδιαφέρονται για την ανάπτυξη καπιταλιστικών επιχειρήσεων αλλά περιορίζονται στην ιδιοποίηση της  προσόδου που παρέχει το πετρέλαιο. Αυτός είναι ο λόγος που όλες σχεδόν οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις, άρα και οι εργαζόμενοι, είναι ξένες – ιταλικές, γαλλικές, ελληνικές, τουρκικές, αιγυπτιακές, κινέζικες, κλπ.

Υπάρχουν δυο ζητήματα τα οποία χρήσουν ιδιαίτερης αναφοράς και προσέγγισης. Το ένα είναι η σχέση μεταξύ του ποιμενισμού και του καπιταλισμού. Υπάρχει μια βαθιά συγγένεια μεταξύ αυτών των δυο τρόπων παραγωγής. Η συγγένεια αυτή εμφανίζεται με δύο πτυχές. Η πρώτη: ο πλούτος και η ισχύς, η αναπαραγωγή τους, εξασφαλίζονται με τον ίδιο τρόπο: με την αρπαγή του ξένου πλούτου. Και ο ποιμένας και ο καπιταλιστής είναι άρπαγες. Η δεύτερη: ο  δυτικός καπιταλισμός είναι μια μετεξέλιξη του δυτικού ποιμενισμού: ο καπιταλιστής είναι έμπορος που πήρε στα χέρια του τον έλεγχο της παραγωγής με τημετατροπή της εργασιακής δύναμης σε εμπόρευμα. Ο δυτικός έμπορος είναι μια μετεξέλιξη του πολεμιστή ποιμένα – πολύ συχνά, η διάκριση εμπορίου και πολέμου είναι ανύπαρκτη  μέσα στα πλαίσια του δυτικού πολιτισμού.

Ο καπιταλιστής είναι μεταμορφωμένος ποιμένας, είναι ήρωας. Την συγγένεια αυτή μας την περιγράφει με έξοχο τρόπο ο Οδυσσέας της Ιλιάδας (Β 298): είναι ντροπή να διεξάγεις μια ληστρική επιδρομή που διαρκεί πολύ και δεν αποφέρει καμιά λεία. Δηλαδή, το ιδανικό είναι η ληστρική επιδρομή να είναι όσο γίνεται πιο σύντομη και να επιφέρει την μεγαλύτερη δυνατή λεία. Αυτό είναι και το υπέρτατο αξίωμα του κεφαλαίου: τα μεγαλύτερα δυνατά κέρδη στο μικρότερο δυνατό χρόνο. Αυτό δεν κάνουν τα hedge funds που κάνουν επιδρομές ανά την Υφήλιο, αρπάζουν και φεύγουν; Να είναι άραγε τυχαίο που η λέξη investment σημαίνει επένδυση αλλά η αρχική της σημασία είναι πολιορκία; Έχετε σκεφτεί γιατί σε πολλούς οικονομικούς όρους υπάρχει η λέξη οδός; (έσοδα, εξοδα, πρόσοδος, εισοδηματίας, εισόδημα, κλπ)

Το δεύτερο ζήτημα είναι η ψυχοπνευματική κατάσταση ενός μεγάλου μέρους των εξεγερμένων ποιμένων της Λιβύης. Ας μην ξεχνάμε ότι τόσο η άρχουσα αραβική τάξη, τα ισχυρά αραβικά γένη, όσο και οι εξεγερμένες φυλές, στις οποίες κάνουν κουμάντο οι φύλαρχοι, είναι κληρονόμοι της ποιμενικής παράδοσης, της αραβικής και της βερβερικής: είναι φιλοπόλεμοι και πολεμοχαρείς. Σκέφτονται και συμπεριφέρονται με βάση της ποιμενικές αξίες και τον ποιμενικό τρόπο σκέψης και κώδικα συμπεριφοράς.

Ποιες είναι οι επιδιώξεις των εξεγερμένων; Η εξισωτική διανομή του τεράστιου κοινωνικού πλούτου ή η συμμετοχή των φυλάρχων στην διανομή της λείας, των προσόδων του πετρελαίου;

Η απάντησή μου: εάν οι εξεγερμένοι αποτινάξουν τον αρχαϊσμό του ποιμενισμού και στραφούν προς μια εξισωτική και κοινωική χρήση του κοινωικού πλούτου, τότε θα έχουμε μια γνήσια κοινωνική επανάσταση. Εάν οι φύλαρχοι αποσπάσουν την υπακοή και την αφοσίωση των ποιμένων, τότε οι νέοι Καντάφηδες θα είναι οι φύλαρχοι αυτοί.

Θα δούμε ποια θα είναι η έκβαση αυτής της κοινωνικής και ιδεολογικής-πολιτισμικής σύγκρουσης.