φίλες και φίλοι καλή σας μέρα
Το ζήτημα της προέλευσης του ορθού λόγου μας ενδιαφέρει διότι υποστηρίζουμε ότι η σημερινή οικτρή παγκόσμια κατάσταση, περιβαλλοντική και κοινωνική, είναι αποτέλεσμα της Κυριαρχίας του ορθού λόγου. Αυτό δεν σημαίνει κατά κανένα τρόπο ότι η σωτηρία μας βρίσκεται στον ανορθολογισμό. Ο ορθός λόγος είναι ένας συγκεκριμένος, ιστορικά διαμορφωμένος, τρόπος σκέψης αλλά εμείς υποπίπτουμε στο σφάλμα να ταυτίζουμε την σκέψη, ως ικανότητα του ανθρώπου, με τον ορθό λόγο. Ο ορθός λόγος είναι ένας τρόπος σκέψης μιας κοινωνικής ομάδας, των αριστοκρατών, των γαιοκτημόνων δουλοκτητών, του τέλους της αρχαϊκής (700-500) και των αρχών (500-430) της κλασικής εποχής, ο οποίος μεταβιβάστηκε από γενιά σε γενιά, μέχρι που έφτασε στον Αριστοτέλη κι από εκεί στη Δύση. Τα κείμενα που έχουν διασωθεί, από την Ιλιάδα μέχρι του Αριστοτέλη, μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε τόσο τη γένεση του ορθού λόγου ως συγκεκριμένου και ιδιόρυθμου τρόπου σκέψης όσο και της έκφρασης που τον αποτυπώνει. Αυτό είναι το αντικείμενο της εργασίας μου ορθός λόγος: από την Ιλιάδα στον Αριστοτέλη.
Η ίδια η φράση ορθός λόγος μας παροτρύνει να θέσουμε κάποια ερωτήματα και να αποπειραθούμε να διατυπώσουμε κάποιες απαντήσεις σε αυτά. Πριν εκθέσω αυτά τα ερωτήματα, θα μου επιτρέψετε να παραθέσω τόσο τις αρχαιότερες μαρτυρίες της φράσης όσο και των συστατικών μερών της – κι αυτό όχι μόνο για να έχουμε μια σαφή και έγκυρη γνώση των αρχαιότερων μαρτυριών της αλλά κυρίως διότι αυτές οι αναφορές εγείρουν τα ερωτήματα.
Η αρχαιότερη μαρτυρία της φράσης ορθός λόγος εντοπίζεται στον Ηρόδοτο, δυο φορές. Στην πρώτη, 2.17, σημαίνει ‘πραγματικά’, ενώ στη δεύτερη, 6.68, σημαίνει κάτι παραπλήσιο, ‘στ’ αλήθεια’. Θα κάνω τον κόπο να παραθέσω τις προτάσεις στις οποίες ανήκουν αυτές οι μαρτυρίες. Στη πρώτη, ο Ηρόδοτος γράφει για την Αίγυπτο και λέει: ούρισμα δέ Ασίηι και Λιβύηι οιδαμεν ουδέν εόν ορθωι λόγωι ει μή τους Αιγυπτίων ούρους, δηλαδή, το μόνο πραγματικά [ στα αλήθεια, όντως] σύνορο (ούρισμα) μεταξύ της Ασίας και της Λιβύης (Αφρικής) καθορίζεται από τα σύνορα της Αιγύπτου. Στη δεύτερη, ο Δημάρατος ρωτάει τη μάνα του, φράσαι μοι την αληθείην, πες μου την αλήθεια, τίς μευ εστί πατήρ ορθωι λόγωι, ποιος είναι πραγματικά, στ΄αλήθεια, ο πατέρας μου;
Ο Ηρόδοτος γεννήθηκε στην Αλικαρνασσό, απέναντι από την Κω, λίγο πριν το 480, το 445/4 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου σχετίστηκε με τον Περικλή και κυρίως με τον Σοφοκλή, ήταν κολλητοί, και πέθανε λίγο μετά το 430, μάλλον στους Θουρίους, στην Κάτω Ιταλία, στους οποίους εγκαταστάθηκε μαζί με άλλους Αθηναίους το 444/3. Διαθέτουμε ενδείξεις (υπαινιγμοί του Αριστοφάνη στους ‘Αχαρνής’), ότι το 425 το έργο του ήταν γνωστό στο αθηναϊκό κοινό. Εάν άρχισε να συγγράφει το έργο του μετά την εγκατάστασή του στην Αθήνα και στους Θουρίους, τότε οι δυο αυτές μαρτυρίες θα πρέπει να χρονολογηθούν μεταξύ του 444 και του 430.
Οι λέξεις ορθός και λόγος μαρτυρούνται για πρώτη φορά στην Ιλιάδα. Το επίθετο είναι μια πολύ αρχαία λέξη και σημαίνει πάντα (όπως και στην Οδύσσεια) ‘όρθιος’ . Στην Ψ, διαβάζουμε 7 φορές (271, 456, 657, 706, 752, 801, 830) τον εξής στίχο: στη δ’ ορθός, και μυθον εν Αργείοισιν έειπεν: στάθηκε (σηκώθηκε) όρθιος και μίλησε προς τους Αργείους. Είναι βέβαιο ότι κατά τον 5ο αιώνα το επίθετο σημαίνει και όρθιος και σωστός. Εάν λάβουμε υπόψη μας ότι η αρχαιότερη μαρτυρία του επιθέτου όρθιος εντοπίζεται στα Έργα και Ημέραι (650-600 π.Χ.), στ. 290, καιν στην Σαπφώ, όπως θα δούμε παρακάτω, είναι σαφές ότι το ορθός σημαίνει ό,τι και το όρθιος αλλά το ορθός σημαίνει επιπλέον και σωστός, αληθινός, πραγματικός και αυτή η σημασία τείνει να επικρατήσει, χωρίς ποτέ να χαθεί και η πρωταρχική. Θα παραθέσω δυο προτάσεις από τον Ηρόδοτο που θα τις κατανοήσετε εύκολα (2.16, και οι δύο) : ει ουν ημείς ορθώς γινώσκομεν (εάν λοιπόν εμείς σωστά κρίνουμε, εάν είναι σωστή η κρίση μας), ει δέ ορθή έστι η γνώμη των Ιώνων (εάν είναι σωστή η γνώμη, η άποψη των Ιώνων). Εάν στην Ιλιάδα το ορθός σημαίνει όρθιος και στον Ηρόδοτο σημαίνει σωστός, αληθινός, πραγματικός, τότε η σημασιολογική μετεξέλιξη του επιθέτου θα πρέπει να εκτυλίχτηκε μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα. Μπορούμε να εντοπίσουμε τις αρχαιότερες μαρτυρίες του επιθέτου ορθός με τη σημασία σωστός;
Μπορούμε αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μας – θα ασχοληθούμε με αυτό το θέμα αργότερα. Η σημασία ‘σωστός’ μας ωθεί να θέσουμε τα πρώτα ερωτήματα: γιατί, κάτω από ποιες συνθήκες το επίθετο ορθός (όρθιος) απόκτησε τη σημασία πραγματικός, αληθινός, σωστός, δίκαιος;Γιατί η όρθια στάση να είναι ταυτόσημο της δικαιοσύνης και της αλήθειας; Ποιος είναι σωστός, δίκαιος, αληθινός, πραγματικός όταν είναι όρθιος; Η γυναίκα; Το παιδί; Ο άνδρας; Και ποιος άνδρας; Ο φτωχός ή ο πλούσιος;
Τα ερωτήματα αυτά, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, δεν έχουν διατυπωθεί και επομένως δεν έχουν απαντηθεί.
Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση της σημασιολογικής εξέλιξης του επιθέτου ορθός ας ρίξουμε μια ματιά και στη λέξη λόγος. Τη διαβάζουμε μόνο μια φορά στην Ιλιάδα (Ο 393, στον πληθυντικό, όπου ο Πάτροκλος περιποιείται τον τραυματισμένο Ευρύπυλο και με τα λόγια του τον εύφραινε (Καζ.-Κακρ.). Η λέξη σχετίζεται ετυμολογικά με το ρήμα λέγω και λέγομαι το οποίο όμως αρχικά σήμαινε ‘μαζεύω, συναθροίζομαι, σημασία που επιβιώνει στη λέξη σύλλογος, και αργότερα απόκτησε τη σημασία μιλάω, αφηγούμαι, σημασία που μαρτυρείται στην Ιλιάδα αλλά κυρίως στην Οδύσσεια.Το ερώτημα: γιατί το ρήμα λέγω απόκτησε τη σημασία ‘μιλάω, συνδιαλέγομαι, διηγούμαι, αφηγούμαι’;
Ας αφήσουμε αναπάντητο αυτό το ερώτημα κι ας επιστρέψουμε στη σημασιολογική εξέλιξη του επιθέτου ορθός. Στον Αρχίλοχο (έζησε κατά το πρώτο μισό του 7ου αιώνα, 700-650) διαβάζουμε τη φράση ορθόν νέφος (56 D. = 105 W.), ενώ στη Σαπφώ (630-560 π. Χ.) το επίθετο ‘όρθιος’ δηλώνει την όρθια στάση (όρθιοι άνδρες ψάλλουν έναν ύμνο, 20 D. = 36 LP. = 36 V.). Φαίνεται λοιπόν ότι το επίθετο πήρε τη σημασία ορθός, αληθινός δίκαιος μάλλον μετά το 550. Θεωρώ ότι οι αρχαιότερες μαρτυρίες αυτής της σημασίας θα τις βρούμε στον Πίνδαρο και τον Αισχύλο, οι οποίοι ήταν συνομήλικοι – ο πρώτος γεννήθηκε το 522 (ή 518) και πέθανε το 438 – ο Αισχύλος το 455. Προσέξτε μια σημασία του επιθέτου ορθός που βρίσκεται ανάμεσα στην πρωταρχική (όρθιος) και την μεταγενέστερη (σωστός, αληθινός, δίκαιος): στον τρίτο Πυθιόνικο (πριν το 476 ή το 474, όπως προτείνει ο Willamowitz)) και στον ενδέκατο Νεμεόνικο ( 446) το επίθετο έχει τη σημασία ασφαλής, ευτυχής.
Θα συνεχίσω αύριο το πρωί.
Η λέξη ορθός με τη σημασία κάθετος είναι αντίθετη με τον όρο ύπτιος με τη σημασία οριζόντιος. Όταν κάποιος είναι ορθός ή κάθετος, φαίνεται στον χώρο. Όταν κανείς είναι ύπτιος ή οριζόντιος δεν φαίνεται. Βλέπουμε ότι ο όρος ορθός σημαίνει ” αυτός που φαίνεται”. Νοουμένου πως ό,τι φαίνεται είναι έγκυρη αλήθεια αφού όλοι το βλέπουν με τον ίδιο τρόπο (επειδή οι αισθητηριακές βιολογικές ικανότητες λειτουργού σε όλους τους ανθρώπους με όμοιο τρόπο), έπεται πως ότι φαίνεται είναι ”Αλήθεια ή πραγματικότητα” . Η ίδια λέξη ορθός δηλαδή ”αυτό που φαίνεται είναι γενική αλήθεια” χρησιμοποιείται για να αποδοθεί η έννοια της αλήθειας ή της πραγματικότητας. Γενικά αυτό το φαινόμενο της πολυσημίας υπάρχει στη γλώσσα, δηλαδή μια λέξη η οποία έχει όντως μια και μοναδική έννοια να χρησιμοποιείται για να την απόδοση νοημάτων των οποίων τα χαρακτηριστικά συμπίπτουν. πχ λέμε ”άσε με” σε κάποιον που μου κρατάει το χέρι αλλά και σε κάποιον που με ζαλίζει με τα λόγια του. Αν κάποιος ανοίξει ένα λεξικό θα δεί ότι σχεδόν όλες οι λέξεις χρησιμοποιούνται για απόδοση διαφορετικών καταστάσεων οι οποίες καταστάσεις ενώνονται σημασιακά με την αρχική καθαρή σημασία της λέξη που χρησιμοποιείται για την γλωσσική τους απόδοση.