φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Λέμε κι ακούμε πολύ συχνά τις εκφράσεις ‘δεινός ρήτορας’, ‘τρομερός παίκτης’, ‘φοβερός συγγραφέας’ και είναι σαφές ότι τα επίθετα αυτά σημαίνουν ‘επιδέξιος, ικανός, σημαντικός’. Είναι επίσης σαφές, μας το μαρτυρούν οι ίδιες οι λέξεις, ότι η αρχική τους σημασία θα πρέπει να είχε κάποια σχέση με το φόβο και συγκεκριμένα με τις λέξεις δέος, φόβος και τρόμος. Οι αρχαιότερες μαρτυρίες δεν μας αφήνουν κανένα απολύτως περιθώριο αμφιβολίας: τα επίθετα αυτά δήλωναν αυτόν που μπορεί να προκαλέσει φόβο στους άλλους. Οφείλουμε λοιπόν να δώσουμε μια απάντηση στο παρακάτω εύλογο ερώτημα που προκύπτει: πως να εξηγήσουμε την σημασιολογική εξέλιξη των επιθέτων δεινός, φοβερός και τρομερός;
Οι αρχαιότερες μαρτυρίες του επιθέτου δεινός βρίσκονται στην Ιλιάδα, όπου το διαβάζουμε 59 φορές. Προέρχεται από τη λέξη δέος, την οποία διαβάζουμε 13 φορές και σημαίνει ‘φόβος’. Να σημειώσουμε ότι για τη σημασία φόβος, υπάρχει η λέξη τό δείμα, ο Δείμος, η προσωποποίηση του φόβου, ο οποίος είναι υπηρέτης του θεού του πολέμου, του Άρη και το επίθετο δειλός. Κατά συνέπεια, το επίθετο δεινός δηλώνει κυρίως αυτόν που προκαλεί φόβο, τρόμο και φρίκη στους άλλους. Δηλώνει όμως και τον υπερμεγέθη, τον μεγάλο, τον θαυμάσιο ( Η 346, Ο 309, Φ 25). Εφόσον αυτός που μπορεί να προκαλέσει φόβο πρέπει να είναι υπερμεγέθης, μεγάλος και θαυμάσιος , το επίθετο δεινός αναπόφευκτα απόκτησε αυτές τις σημασίες. Και εφόσον είναι δεινός και υπερμεγέθης, μεγάλος και θαυμάσιος θα είναι και ισχυρός, κρατερός, σφοδρός, έξοχος, θαυμαστός, έξοχος. Στον Η 245 η ασπίδα του Αίαντα χαρακτηρίζεται δεινόν σάκος, δεν δηλώνει την ασπίδα που προκαλεί φόβο και φρίκη αλλά τη στιβαρή, την ισχυρή.Με αυτή τη σημασία θα διαβάσουμε το επίθετο και στους στίχους (Γ 172, Σ 394).
Από τη στιγμή που ο υπερμεγέθης και ο ισχυρός μπορεί να προκαλέσει φόβο, τρόμο και φρίκη, που είναι προϋποθέσεις της νίκης, και εάν αυτός που μπορεί να νικήσει και να υπερισχύσει είναι ικανός, επιτήδειος και έμπειρος , το επίθετο δεινός απόκτησε και αυτές τις σημασίες. Οι αρχαιότερες μαρτυρίες αυτής της σημασίας τις συναντούμε στον Αισχύλο, στον Προμηθέα Δεσμώτη (στ. 59, δεινός γάρ ευρείν), όπου πρώτη φορά απαντάται η σύνταξη απαρέμφατο+δεινός, και στον Ηρόδοτο (5, 23, όπου ο Ιστιαίος χαρακτηρίζεται δεινός και σοφός, ικανός και έξυπνος).
Το επίθετο φοβερός το διαβάζουμε πρώτη φορά στον Αισχύλο, στους Επτά επί Θήβας (78), στις Ευμενίδες (900) και στον Προμηθέα Δεσμώτη (127) και από τότε μέχρι σήμερα σημαίνει αυτόν που προκαλεί τον φόβο, τον τρόμο και τη φρίκη, αποτροπιασμό, έντονη ενόχληση, αηδία, την ανησυχία, τον σεβασμό, την υπακοή και την αφοσίωση. Λέμε σήμερα ότι η όψη του ήταν φοβερη, κάνουμε λόγο και φοβερά πράγματα, για φοβερό έγκλημα, γιο φοβερό θέαμα και άλλα πολλά. Το επίθετο προέρχεται από το ουσιαστικό φόβος που απαντάται 33 στην Ιλιάδα και σημαίνει ‘φυγή, φευγάλα, οπισθοχώρηση που προκαλείται λόγω του φόβου’ ενώ από τον Ηρόδοτο και μετά δηλώνει τον πανικό, το καταθλιπτικό συναίσθημα του επερχόμενου θανάτου που καταλαμβάνει τους ηττημένους και τους αναγκάζει να φύγουν τρέχοντας. Από το επίθετο φοβερός παράχθηκαν και οι λέξεις φοβέρα, φοβέρισμα και φοβερίζω. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, το επίθετο σημαίνει και αυτόν που προκαλεί ισχυρή και έντονη εντύπωση, τον αυστηρό, τον σοβαρό, τον επιβλητικό (Λογγίνος, Περί ύψους, 10.6). Και πραγματι αυτός που προκαλεί φόβο και τρόμο προκαλεί και ισχυρή και έντονη εντύπωση. Προκαλεί επίσης και κατάπληξη, έκπληξη και δηλώνει τον καταπληκτικό, τον εκπληκτικό.
Εάν ο υπέρτατος σκοπός είναι η ισχύς και η νίκη, αυτόν τον σκοπό μπορεί να τον πραγματοποιήσει μόνο αυτός που μπορεί να προκαλέσει φόβο, τρόμο και φρίκη. Η Ιλιάδα είναι σαφής: δεν μπορείς να νικήσεις, δηλαδή να σκοτώσεις ή να υποτάξεις τον άλλον, εάν δεν τον φοβερίσεις, δεν του προκαλέσεις φόβο, άρα και κατάπληξη, έντονη και ισχυρή εντύπωση. Ικανός, επιτήδειος, καταπληκτικός πολεμιστής, άνδρας, άνθρωπος κλπ, είναι αυτός που μπορεί να νικήσει, να προκαλέσει φόβο. Έτσι, και σε αυτήν την περίπτωση, το επίθετο φοβερός κατέληξε να δηλώνει τον ικανό, τον επιτήδειο, τον καταπληκτικό.
Την ίδια σημασιολογική εξέλιξη παρατηρούμε και στο επίθετο τρομερός.Οι αρχαιότερες μαρτυρίες ανάγονται στον Ηρόδοτο και τον Ευρυπίδη και έχει και παθητική και ενεργητική σημασία, δηλώνει δηλαδή και αυτόν που τρέμει από τον φόβο του αλλά και αυτόν που προκαλεί φόβο και τρόμο. Η πρώτη σημασία έμελλε να εξαφανιστεί και να επικρατήσει και επιβιώσει η δεύτερη. Το επίθετο παράγεται από τη λέξη τρόμος που τη διαβάζουμε 12 φορές στην Ιλιάδα και σημαίνει το τρέμουλο από τον φόβο, τον υπερβολικό ή ξαφνικό φόβο, την καταπτόηση, την τρομάρα. Αυτός όμως που μπορεί να προκαλεί τρόμο και άρα μπορεί να επικρατεί, να νικάει, είναι ένας ικανός, επιτήδιος, αξιοθαύμαστος (τρομερός ηθοποιός). Τόσο ικανός που προκαλεί εκπληξη και κατάπληξη.
Η σημασιολογική εξέλιξη των επιθέτων δεινός, φοβερός και τρομερός επιβεβαιώνει την απόψη μας ότι η αρχική σημασία όλων των ελληνικών λέξεων ήταν ή ποιμενική ή πολεμική. Και επιπλέον, επιβεβαιώνει τόσο την Ιλιάδα, και άλλα ποιμενικά κείμενα, όσο και τη θεωρία του πολέμου: δεν μπορείς να νικήσεις εάν δεν εκφοβίσεις τον άλλον, τον αντίπαλο, τον εχθρό.
ο επίθετο τρομερός
κλ
Σχολιάστε ελεύθερα!