φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα.
Αυτή την εποχή τελειώνω (μέχρι τέλη Φεβρουαρίου. . .) ένα βιβλίο που θα ρίξει νέο φως στο ομηρικό ζήτημα και στην πρώιμη αρχαία ελληνική ιστορία, έναν σύντομο οδηγό ανάγνωσης και μελέτης της Ιλιάδας. Σας κερνάω ένα μεζεδάκι, τον πρόλογο.
πρόλογος
Το 1857-1858, κατά τη διάρκεια της συγγραφής των Βασικών Γραμμών της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας (Grundisse den Kritik der politischen ökonomie), ο Κ. Μαρξ αναρωτήθηκε:
”.. μπορεί να συνυπάρχει ο Αχιλλέας με την πυρίτιδα και το μολύβι; Ή γενικά η Ιλιάδα με το πιεστήριο και μάλιστα το μηχανικό; Δεν σωπαίνει αναγκαστικά το τραγούδι και η απαγγελία και η Μούσα με τον μοχλό του πιεστηρίου, δεν εξαφανίζονται λοιπόν απαραίτητοι όροι της επικής ποίησης;
Η δυσκολία όμως δεν είναι να καταλάβουμε ότι η ελληνική τέχνη και το έπος συνοδεύονται με ορισμένες μορφές εξέλιξης της κοινωνίας. Η δυσκολία είναι ότι μας προσφέρουν ακόμα καλλιτεχνική απόλαυση και από μιαν ορισμένη άποψη ισχύουν σαν κανόνας και άφθαστο πρότυπο”.
Εάν ζούσε σήμερα, ο Κ. Μαρξ δεν θα αναρωτιόταν εάν μπορεί να συνυπάρχει ο Αχιλλέας με την πυρίτιδα και το μηχανικό πιεστήριο αλλά εάν μπορεί να συνυπάρχει με τα αόρατα και μη επανδρωμένα πολεμικά αεροσκάφη, με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, με τις πυρηνικές βόμβες, με τους δορυφορικούς σταθμούς, με το αυτοκίνητο, με το υποβρύχιο και με άλλα πολλά επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα του δυτικού καπιταλιστικού πολιτισμού. Και θα αντιμετώπιζε την ίδια δυσκολία: γιατί η Ιλιάδα μας προσφέρει ακόμα καλλιτεχνική απόλαυση, γιατί ισχύει σαν κανόνας και άφθαστο πρότυπο;
Ο σύντομος οδηγός ανάγνωσης και μελέτης της Ιλιάδας που κρατάτε στα χέρια σας επιχειρεί να διατυπώσει κάποιες απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Πριν όμως διατυπώσουμε τις δικές μας, ας παραθέσουμε την απάντηση του Κ. Μαρξ:
” Ένας άντρας δεν μπορεί να ξαναγίνει παιδί χωρίς να παιδιαρίσει. Δεν χαίρεται όμως την αφέλεια του παιδιού, και δεν πρέπει κι ο ίδιος σ’ ένα ανώτερο επίπεδο να πασχίζει να αναπλάσει την αλήθεια του; Δεν αναβιώνει σε κάθε εποχή μέσα στην παιδική φύση ο χαρακτήρας της στη φυσική του αλήθεια; Γιατί τότε να μην ασκεί αιώνια γοητεία η ιστορική παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, εκεί που γνώρισε την ωραιότερή της ανάπτυξη, σαν στάδιο που δεν ξαναγυρίζει ποτέ; Υπάρχουν παιδιά κακομαθημένα και παιδιά μικρομέγαλα. Κανονικά παιδιά είταν οι Έλληνες. Η γοητεία της τέχνης τους για μας δεν βρίσκεται σε αντίφαση με την ανεξέλικτη κοινωνική βαθμίδα όπου βλάστησε. Είναι, αντίθετα, αποτέλεσμά της· και είναι αναπόσπαστα δεμένη με το ότι οι ανώριμες κοινωνικές συνθήκες που κάτω απ’ αυτές γεννήθηκε, και που μόνο κάτω απ’ αυτές μπορούσε να γεννηθεί, δεν μπορούν να ξαναγυρίσουν ποτέ”.
Η απάντηση του Κ. Μαρξ δεν μας ικανοποιεί κατά κανένα τρόπο. Στην παρούσα εργασία θα υποστηρίξουμε ότι η Ιλιάδα που έχουμε σήμερα στα χέρια μας εξυμνεί και ταυτόχρονα αποκηρύσσει τον ηρωισμό κι αυτό διότι συντέθηκε και αναφέρεται σε μια εποχή δραστικού μετασχηματισμού των κοινωνικών σχέσεων: προς τα τέλη των Σκοτεινών Αιώνων (850-700 π. Χ.) ο ήρωας (ποιμένας πολεμιστής) εγκαταλείπει την εκτροφή των ζώων και στρέφεται προς την καλλιέργεια της γης, δηλαδή εγκαταλείπει τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής και θέτει τις βάσεις του δουλοκτητικού (κατά την αρχαϊκή εποχή – 700-500). Εάν ο ήρωας ως ποιμένας πολεμιστής εξασφαλίζει την επιβίωσή του, τον πλούτο του, την ισχύ του και τη φήμη του με την αρπαγή του πλούτου του γειτονικού ποιμενικού γένους και την εκδίωξη ή και την εξόντωσή του, με την άσκηση δηλαδή ανηλεούς και αδίστακτης βίας, ο ήρωας ως γαιοκτήμονας δουλοκτήτης οφείλει την ισχύ του στην αποτελεσματική και αποδοτική χρήση των ομιλούντων εργαλείων (δούλων) αφενός και στη στενή συνεργασία με τους άλλους γαιοκτήμονες, τόσο για να αρπάξει τη γη των ελεύθερων μικροϊδιοκτητών γης όσο και να αντιμετωπίσει το πλήθος των δούλων. Εάν όμως ο ήρωας δεν δυσκολεύτηκε από ποιμένας πολεμιστής να γίνει γαιοκτήμονας, δυσκολεύτηκε πάρα πολύ να εγκαταλείψει αξίες, αντιλήψεις, συμπεριφορές και πρακτικές που έρχονταν σε κατάφωρη αντίθεση με τον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής. Όφειλε να παραμείνει ήρωας χωρίς να είναι. Αυτό το δράμα του ήρωα παρουσιάζει με έξοχο τρόπο η Ιλιάδα και συμπυκνώνει ο Σοφοκλής στον Αίαντά του: το άκαμπτο και μονολιθικό ηρωικό ήθος πρέπει να εξοβελιστεί, είναι καταφανώς ασύμβατο με τον πραγματιστικό ηρωισμό της πόλεως των γαιοκτημόνων δουλοκτητών.
Ο γαιοκτήμονας δουλοκτήτης, ως άρπαγας του κοινωνικού πλούτου που παράγεται από τους υποτελείς Παραγωγούς, δεν έπαψε, δεν μπορούσε να πάψει να είναι ήρωας. Έτσι, η δουλοκτητική εποχή ήταν υποχρεωμένη να εξυμνεί (αρπαγή του συλλογικά παραγόμενου κοινωνικού πλούτου) και να αποκηρύσσει (αποφυγή άμετρης και παράφορης βίας κατά των παραγωγών) τον ηρωισμό. Κατά τον ίδιο τρόπο, τόσο ο φεουδαρχικός όσο και ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής εξυμνούν και ταυτόχρονα αποκηρύσσουν τον ηρωισμό. Σήμερα, ο καπιταλιστής της παραγωγής και του χρήματος οφείλει να είναι και να μην είναι ήρωας, όπως έδειξε ο Τζ. Τζόις με τον Οδυσσέα του.
Η Ιλιάδα εγκαινιάζει τον αφηρωισμό, τον οποίον συνεχίζει η δυτική λογοτεχνία, με το Τέλος του Παιχνιδιού του Σ. Μπέκετ να είναι ο τελευταίος αξιόλογος σταθμός αυτής της διαδικασίας. Όσο θα υπάρχει ο δυτικός πολιτισμός, το κομβικό αντικείμενο της δυτικής λογοτεχνίας δεν μπορεί να είναι άλλο από τον αφηρωισμό. Με αυτή την έννοια, ο Κ. Μαρξ έχει δίκιο όταν γράφει ότι η Ιλιάδα, του πιο κομψού ίσως αφηγηματικού ύφους στη δυτική λογοτεχνία, ισχύει σαν κανόνας και σαν άφθαστο πρότυπο.
Και πως μπορεί να συνυπάρχει ο Αχιλλέας με την πυρίτιδα, το μηχανικό πιεστήριο, το αυτοκίνητο, τα αεροπλάνα, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τα πυρηνικά όπλα, τα διαστημόπλοια; Το ερώτημα αυτό του Κ. Μαρξ θα μπορούσαμε να το διατυπώσουμε με άλλον τρόπο: θα ήθελε ο Αχιλλέας να διέθετε ένα όπλο πολύ πιο ισχυρό από το ξύλινο δόρυ με το οποίο συνήθως αστοχούσε και που το βεληνεκές του δεν ξεπερνούσε τα είκοσι μέτρα; Η Ιλιάδα μας βεβαιώνει ότι θα ήθελε και ότι το ισχυρότερο όπλο που θα μπορούσε να επιθυμούσε ήταν ένα φυσικό φαινόμενο, ο κεραυνός: ο κεραυνός είναι όπλο του Δία και ο Δίας ήταν αυτό που θα ήθελε να ήταν ο ίδιος ο ήρωας, αήττητος δηλαδή. Προς τα τέλη του 13ου αιώνα μ. Χ. ο απόγονος των ηρώων απόκτησε ένα όπλο πολύ πιο ισχυρό από τον κεραυνό: τα πυροβόλα κανόνια. Ο Λουντοβίκο Αριόστο, αυτόπτης μάρτυρας των πρώτων μαχών με πυροβόλα όπλα, περιγράφει στον Ορλάνδο Μαινόμενο (άσμα 9) τους κανονιοβολισμούς ως ρίψεις κεραυνών.
Οι θεοί στην Ιλιάδα ζουν στον ουρανό, είναι αθάνατοι, μετακινούνται με άρματα που τα σύρουν ιπτάμενα άλογα, ζουν στο βυθό της θάλασσας, ο Ήφαιστος στο εργαστήριο του έχει ένα ρομπότ και ένα αυτόματο όχημα, η Ίρις μεταφέρει μηνύματα και πληροφορίες με την ταχύτητα του ανέμου, να μερικές από τις επιθυμίες των ηρώων που έχουν καταγραφεί στην Ιλιάδα ως ιδιότητες των θεών. Εάν ζούσε ο Κ. Μαρξ σήμερα θα είχε παρατηρήσει ότι τα περισσότερα και σημαντικότερα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα του καπιταλισμού έχουν διατυπωθεί ως επιθυμίες των ηρώων στην Ιλιάδα, η οποία δεν είναι παρά ένα corpus επιθυμιών. Οι επιθυμίες αυτές όχι μόνο έχουν πραγματοποιηθεί αλλά έχουν ξεπεραστεί κατά πολύ. Τι είναι ο κεραυνός μπροστά στα πυρηνικά όπλα; Τι είναι το ιπτάμενο άρμα μπροστά στο αόρατο Στέλθ και τους διαστημικούς δορυφόρους; Τι είναι η ανεμοπόδαρη Ίρις μπροστά στην ταχύτητα της ηλεκτρονικής μετάδοσης της πληροφορίας;
Ο Αχιλλέας και η Ιλιάδα μπορούν να συνυπάρχουν με την πυρίτιδα, το αεροπλάνο, τον προσωπικό υπολογιστή και το πυρηνικό υποβρύχιο γιατί μας δείχνουν τι επιθύμησε κάποτε ο ήρωας και τι κατάφεραν σήμερα να πραγματοποιήσουν οι απόγονοί του. Ο ήρωας της Ιλιάδας ήθελε να γίνει πανίσχυρος. Τα κατάφερε; Όχι! Δύο από τις επιθυμίες που έχει καταγράψει η Ιλιάδα δεν έχουν εκπληρωθεί ακόμα: οι επιθυμίες της σωματικής αθανασίας και της απεξάρτησης από τους παραγωγούς του κοινωνικού πλούτου. Ο ήρωας ήθελε να γίνει πιο ισχυρός από τη φύση, ήθελε να πάψει να εξαρτάται από τους υποτελείς του. Εάν γίνει αθάνατος, θα γίνει και ελεύθερος. Μπορεί όμως να γίνει πιο ισχυρός από τη φύση; Μπορεί να γίνει αθάνατος; Ουδέποτε η Ιλιάδα ήταν τόσο επίκαιρη όσο στις μέρες μας. Πρόκειται για το σημαντικότερο κείμενο του δυτικού πολιτισμού.
Σχολιάστε ελεύθερα!