τα γεράκια του Πενταγώνου και η ουσία του γερακιού στην Ιλιάδα

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα.

Αντικείμενο του σημερινού σημειώματος θα είναι μια πρώτη προσέγγιση της έννοιας της ουσίας, μια πρώτη απόπειρα κατανόησης της προέλευσής της. Η φιλοσοφική έννοια της ουσίας είναι απο τις πιο βασικές του δυτικού φιλοσοφικού ιδιώματος, ασαφούς και αόριστου από τη γέννησή του. Η ασάφεια και η αοριστία αυτή μας παροτρύνει να θέσουμε το ερώτημα: ποια συγκεκριμένη σημασία λανθάνει στην έννοια της ουσίας;

Για να δώσουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει γι άλλη μια φορά να στρέψουμε το βλέμμα μας στην Ιλιάδα. Τη λέξη ‘ουσία’ δεν θα τη διαβάσουμε εκεί –  η αρχαιότερη μαρτυρία της ανάγεται στον Ηρόδοτο (Ι, 192). Ετυμολογικά, η  ουσία προέρχεται από τη μετοχή ουσα (θηλ. γένους)  του ρήματος ειμί, με την υπαρκτική (και όχι τη συνδετική) σημασία. Κατά συνέπεια, ουσία είναι αυτό που υπάρχει. Τι υπάρχει; Τι αξίζει τον κόπο να υπάρχει; Τι θέλουμε, τι θα θέλαμε να υπάρχει;

Στον Ηρόδοτοτο, η λέξη σημαίνει την ατομική ιδιοκτησία, αυτό που υπάρχει αποκελιστικά σε κάποιον, αυτό που κατέχει κάποιος και είναι μόνο δικό του, σημαίνει δηλαδή την περιουσία, τον πλούτο. Τη λέξη αυτή, που με αυτή τη σημασία τη διαβάζουμε και στον Αριστοφάνη, στον Ευριπίδη, στον Λυσία, τον Ανδοκίδη και σε άλλους, πήρε ο Πλάτων και την έκανε μια φιλοσοφική έννοια.

Στον Πλάτωνα (Τίμαιος, κλπ)  ο όρος ουσία δηλώνει ό,τι και ο ιωνικός όρος φύσις: ουσία είναι η σταθερή, αναλλοίωτη, αμετάβλητη πραγματικότητα, αυτό που αληθινά και πραγματικά υπάρχει. Εκ των πραγμάτων, η γένεσις είναι το αντίθετο της ουσίας και της φύσεως (φύσιος). Στην Ιλιάδα εντοπίζουμε μια λατρεία της αφθαρσίας, της αμεταβλητότητας, του αναλλοίωτου αλλά με αυτήν θα ασχοληθούμε διεξοδικά αργότερα, μιας και σχετίζεται άμεσα  με την έννοια της ουσίας όπως την αντιλαμβάνεται ο Πλάτων.  Ποια είναι όμως η αμετάβλητη, σταθερή, αναλλοίωτη πραγματικότητα; Καλύτερα, ποια θα θέλαμε να ήταν; Θα θέλαμε να ήταν η περιουσία και ο πλούτος; Ασφαλώς, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Θα θέλαμε να ήταν η ισχύς (στρατιωτική και κοινωνική); Ασφαλώς! Θα θέλαμε να ήταν η Κυριαρχία; Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία.

Στον Πλάτωνα όμως η λέξη ουσία απόκτησε και μια άλλη σημασία, ειδικότερη. Σημαίνει την ίδια την ύπαρξη, το Είναι. Από τον πλούτο στην αμετάβλητη πραγματικότητα (Κυριαρχία) και από δω στην ύπαρξη. Ο όρος δεν παραπέμπει μόνο στη φυσική ύπαρξη αλλά και σε κατάσταση της κοινωνικής ύπαρξης, την ισχύ και την Κυριαρχία. Θα ήταν μεγάλο λάθος να το ξεχνάμε αυτό ή να μην το λαμβάνουμε υπόψη μας.

Η έννοια ουσία δεν υπάρχει στην Ιλιάδα αλλά είναι βέβαιο ότι λανθάνει εκεί και μάλιστα με την πλατωνική σημασία της αμετάβλητης, σταθερής και αναλλοίωτης πραγματικότητας. Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε της καταβολές του όρου ουσία και τη σημασιολογική της εξέλιξη, την αποκρυστάλλωσή της δηλαδή σε ακραιφνή φιλοσοφική έννοια από τον Πλάτωνα,  θα πρέπει να στραφούμε προς τη μελέτη της λατρείας της ισχύος της φύσης, την οποία εντοπίζουμε στις περίφημες ιλιαδικές παρομοιώσεις (και μεταφορές, δευτερευόντως).

Εάν ρωτήσουμε ποια είναι η ουσία του γερακιού, η Ιλιάδα θα μας δώσει μια σαφέστατη απάντηση. Ποια είναι, Όμηρε, η ουσία, η σταθερή, αμετάβλητη, αναλλοίωτη πραγματικότητα, φύση του γερακιού;Είναι βέβαιο ότι  ο ήρωας, ο ποιμένας πολεμιστής, λατρεύει το γεράκι – η Ιλιάδα είναι σαφέστατη. Γιατί το λατρεύει; Το λατρεύει γιατί πολύ θα ήθελε να διέθετε τις ικανότητες που διαθέτει το γεράκι – προφανέστατα για να αυξήσει την ισχύ του. Η λατρεία αυτή επιβίωσε και επιβιώνει μέχρι σήμερα, όπως μαρτυρεί και η φράση τα γεράκια του Πενταγώνου, δηλαδή οι πολιτικοί (στρατιωτικοί) που προκρίνουν την αδίστακτη βία για να επιβάλλουν την βούλησή τους και να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους.

Το γεράκι ζει στα ύψη, πετάει, είναι γρήγορο και φονικό, δηλαδή χρησιμοποιεί το ύψος, την πτήση και την ταχύτητα με μεγάλη αποτελεσματικότητα. Η λατρεία του γερακιού είναι σημείο συνάντησης των λατρειών, δηλαδή των επιθυμιών, του ύψους, της πτήσης, της ταχύτητας και της φονικότητας. Το γεράκι στην Ιλιάδα είναι μια εκδήλωση φυσικής ισχύος και κάθε εκδήλωση φυσικής ισχύος, ισχύος την οποία και εμείς θα θέλαμε να κατέχουμε, γίνεται σύμβολο ισχύος. Το γεράκι είναι σύμβολο της θανατηφόρας ταχύτητας (:τα γεράκια του Πενταγώνου).

Θα συναντήσουμε το γεράκι 8 φορές στην Ιλιάδα, 7 σε παρομοιώσεις και μία σε μεταφορά. Αξίζει τον κόπο να παραθέσουμε και να  σχολιάσουμε τις παρομοιώσεις.

Στους Ν 62-4 ο Ποσειδών αποχωρεί από το πεδίο της μάχης, όπου ήρθε για να εμψυχώσει τους Αχαιούς επιδρομείς, ως ιρηξ ωκύπτερος, δηλαδή σαν γεράκι που πετάει πολύ γρήγορα.

Στους Ο 237-8 ο Απόλλων αφήνει την κορυφή της Ίδης και κατεβαίνει στο πεδίο της μάχης  ιρηκι εοικως ωκέϊ φασσοφόνωι, μοιάζοντας με γεράκι γρήγορο, με γεράκι που σκοτώνει φάσσες, αγριοπερίστερα.

Στους Π 582-3 ο Πάτροκλος ορμά πάνω στους Τρώες ιρηκι εοικώς/ωκέϊ, ος τ’ εφόβησε κολοιούς τε ψηρας τε, σαν το γρήγορο γεράκι που ορμά πάνω σε καλιακούδες και ψαρόνια και τα τρέπει σε φυγή.

Στους Ρ 755-7, ο Έκτωρ και ο Αινείας επιτίθενται κατά των Αχαιών όπως το γεράκι εναντίον των ψαρονιών και των καλιακούδων.

Στον Σ 616 η μάνα του Αχιλλέα, η Θέτις, πηδάει από την κορυφή του Ολύμπου στην Τροία ιρηξ ως άλτο, όπως το γεράκι, δηλαδή με πολύ μεγάλη ταχύτητα.

Στους Φ 493-5, η Αφροδίτη φεύγει από το πεδίο της μάχης πανικόβλητη όπως το περιστέρι που το κυνηγάει κάποιο γεράκι. Εδώ, το γεράκι είναι η θεά Αθηνά.

Στους  Χ 139-42 ο Αχιλλεύς ορμά κατά του Έκτορα όπως το γεράκι, το πιο ταχύ από όλα τα πτηνά,  κατά περιστεριού που τρέπεται σε φυγή πανικόβλητο.

Σε 4 από αυτές τις παρομοιώσεις, οι πανίσχυροι  θεοί παρομοιάζονται, συγκρίνονται δηλαδή με γεράκι, ενώ στις υπόλοιπες 3, οι ισχυρότεροι ήρωες είναι αυτοί που μοιάζουν με γεράκι. Οι παρομοιώσεις  με τους θεούς εστιάζουν στην ταχύτητα, όχι στη μορφή. Οι θεοί αποχωρούν, πετούν, ορμούν, επιτίθενται με την ταχύτητα του γερακιού, όχι με την μορφή του. Ποια είναι εδώ η ουσία του γερακιού; Η ταχύτητα. Μπορεί να υπάρξει ισχύς χωρίς ταχύτητα; Κατά κανένα τρόπο! Η ουσία είναι κάτι που αναφέρεται στην ισχύ, κάτι που αυξάνει την ισχύ.Ο θεός Απόλλων, όπως και ο Ποσειδών και οι άλλοι,   διαθέτει τα χαρακτηριστικά του γερακιού που το κάνουν τόσο ισχυρό: ζει στα ύψη, είναι ταχύτατο, πετάει, είναι αποτελεσματικά φονικό. Αυτά τα χαρακτηριστικά θα ήθελε πολύ να τα διέθετε και ο ήρωας μόνο που δεν μπορούσε. Οι θεοί είναι οι ήρωες που εκπλήρωσαν αυτές τις επιθυμίες στο πεδίο της φαντασίας.

Η Ιλιάδα, ο ήρωας πολεμιστής δηλαδή,  βλέπει τη φύση από την άποψη της ισχύος και της αύξησής της.  Ο ήρωας θεωρεί ότι δεν μπορεί να υπάρξει πραγματικότητα χωρίς την ισχύ. Πραγματικότητα και ισχύς γίνονται συνώνυμα. Κατά συνέπεια, η σταθερή, αμετάβλητη και αναλλοίωτη πραγματικότητα, η ουσία, δεν είναι άλλη από την ισχύ και την αύξησή της.

Το κομβικό μέλημα και ενδιαφέρον της δυτικής φιλοσοφίας είναι η ισχύς και η αύξησή της. Ποιο είναι το όριό της;  Η επίτευξη της σωματικής αθανασίας. Εάν λοιπόν θελήσουμε να συνοψίσουμε σε δυο φράσεις-έννοιες τη δυτική φιλοσοφία οι φράσεις αυτές θα ήταν: ισχύς και σωματική αθανασία. Τα ερωτήματα είναι σαφή: μπορούμε να γίνουμε πιο ισχυροί από τη φύση, μπορούμε να γίνουμε αθάνατοι;  Η δυτική φιλοσοφία διατύπωσε δύο απαντήσεις: μπορούμε – δεν μπορούμε. Εάν θέλουμε να  κατανοήσουμε τη δυτική φιλοσοφία και τις βασικές της έννοιες, αναπόφευκτα θα στραφούμε προς την Ιλιάδα που πρώτη έθεσε αυτά τα ερωτήματα.