το φιλόσοφον πάθος του κυνός

Φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα.

Στην ‘Πολιτεία’ του ο Πλάτων υποστηρίζει την άποψη πως το τσομπανόσκυλο διαθέτει μια συμπεριφορά η οποία μαρτυρεί μια φύση όλως διόλου φιλοσοφική (‘φύσει φιλόσοφον’ και ‘ως αληθώς φιλόσοφον‘, 376c και b αντίστοιχα).

Το τσομπανόσκυλο είναι φιλομαθές, λέει ο Πλάτων, και άρα μετέχει της φιλοσοφίας, αφού ‘το γε φιλομαθές και φιλόσοφον ταυτόν‘ (376b). Και ποια είναι αυτή η συμπεριφορά; Ας μας εξηγήσει ο ίδιος ο Πλάτων (μετ. Ι. Γρυπάρη): ‘άμα ο σκύλος δει κανένα που δεν γνωρίζει, αμέσως αγριεύει, αν και δεν του έχει κάμει κανένα κακό. Ενώ απεναντίας, όταν δει κανένα γνώριμο,  είναι όλος χαρά και περιποίηση και χωρίς να του έχει κάμει ποτέ τίποτα καλό’ (376a). Αυτή ακριβώς η συμπεριφορά μαρτυρεί μια μια φύση όλως διόλου φιλοσοφική. Το φιλοσοφικόν του πράγματος έγκειται στη δυνατότητα διάκρισης φίλου και εχθρού, ‘όψιν φίλην και εχθράν διακρίνει’ (376b). Δεν είναι μήπως φιλομαθή όνταμ δηλαδή φιλόσοφα, τα τσομπανόσκυλα αφού με τη γνώση και την άγνοια ξεχωρίζουν τον φίλο από τον ξένο; (‘συνέσει τε και αγνοία οριζόμενον το τε οικείον και το αλλότριον’ 376b). Επειδή όμως η διάκριση φίλου και εχθρού είναι και η ουσία, το περιεχόμενο της πολιτικής (ή μιας συγκεκριμένης αντίληψης για την πολιτική) και όχι μόνο της φιλοσοφίας, τα τσομπανόσκυλα του θείου Πλάτωνος δεν είναι μόνο φιλόσοφα όντα αλλά και πολιτικά όντα. Την ικανότητα αυτήν των τσομπανόσκυλων ο Πλάτων την αποκαλεί ‘κομψόν πάθος’ (376b).

Αλλά προς τι όλη αυτή η συζήτηση για την ικανότητα του τσομπανόσκυλου ‘προς μεν τους συνήθεις τε και γνώριμους ως οιον πραοτάτους είναι, προς δε τους αγνώτας τουναντίον’; (375e) Γιατί μας ενδιαφέρει αυτή η ικανότητα του τσομπανόσκυλου να διακρίνει ‘το οικείον από το αλλότριον’; Διότι, απαντά ο Πλάτων, οι φύλακες της Πολιτείας θα πρέπει να εκπαιδεύονται και να συμπεριφέρονται όπως ακριβώς τα τσομπανόσκυλα ράτσας στα μαντριά. Οι φύλακες κάτοχοι του μονοπωλίου της βίας, ‘προς μεν τους οικείους πράους αυτούς είναι, προς δε τους πολεμίους χαλεπούς’ (375c). Οι φύλακες πρέπει να είναι ταυτόχρονα ήρεμοι και άγριοι: να διώχνουν μεν τους λύκους και τους κλέφτες αλλά όσο και να πεινάνε, τα πρόβατα και τους βοσκούς να μην τους τρώνε.

Ο Πλάτων υποστηρίζει ότι η φύση ενός γενναίου κουταβιού κι ενός ευγενούς νεανίσκου δεν διαφέρει, ως προς τη φρούρηση, σε τίποτα: ‘και ο ένας και ο άλλος πρέπει να έχουν λεπτή αίσθηση για να ανακαλύπτουν τον εχθρό ελαφρότητα [ταχύτητα] για να τον βάζουν στο κυνηγητό άμα τον ανακαλύψουν, και δύναμη αν γίνει αν γίνει ανάγκη να πιαστούν μαζί του όταν τον προφτάσουν’ (375a). Γι αυτό το λόγο, επιμένει ο Πλάτων, όταν γεννηθεί ο ευγενής νεανίσκος, που προορίζεται να γίνει αγαθός φύλακας, θα πρέπει να οδηγηθεί αμέσως στο μαντρί για να ζήσει μαζί με τα κουταβάκια των τσομπανόσκυλων: ‘ οι αρχές θα παίρνουν και θα πηγαίνουν των καλύτερων, θαρρώ, τα παιδιά στη στάνη’ (460d). Εκεί, μάνες, μωρά, αρνιά, προβατίνες, κατσίκια, κριάρια, τραγιά, σκύλες, σκύλοι, κουταβάκια, μέσα στη κοπριά, θα ζουν όλοι μαζί, κατά τον Πλάτωνα. Οι μελλοντικοί φύλακες, καθώς θα μεγαλώνουν, θα μιμούνται τη φιλοσοφική φύση των κουταβιών των τσομπανόσκυλων, πριν τους παραλάβουν οι ενήλικες φύλακες και τους εκπαιδεύσουν στη χρήση των όπλων, την ανάγωση, τη γυμναστική, τη γεωμετρία, την αρμοπνική και τη διαλεκτική.

Εάν οι φύλακες είναι τσομπανόσκυλα της πλατωνικής ‘Πολιτείας’ τότε  οι πολιτικοί είναι οι βοσκοί (το ξεκαθαρίζει ο φιλόσοφος στον ‘Πολιτικό’, 268a : ‘τοις περί τα ανθρώπινα νομεύσιν [βοσκοί], ους πολιτικούς εκαλέσαμεν) και οι υπήκοοι τα εκτρεφόμενα ζώα. Τα ζώα που εξέτρεφαν σε κοπάδια οι ποιμένες, οι αρχαίοι τα έλεγαν θρέμματα, από το ρήμα τρέφω που αναφερόταν αρχικά μόνο σε ζώα – η σημασιολογική εξέλιξη του ρήματος παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον, όπως θα εξετάσουμε σε μελλοντικό σημείωμα (είναι γέννημα θρέμμα Αθηναίος), ενώ ειδικά το κοπάδι των προβάτων λεγόταν ποίμνη ή ποίμνιον. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί συχνότατα τους όρους θρέμματα, τρόφιμοι, ποίμνιον και πλήθος για να δηλώσει αυτό που λέμε  εμείς σήμερα ‘λαό’ ή ‘υπήκοοι’. (Πιστή κληρονομιά αυτής της πλατωνικής παράδοσης είναι η ορολογία της εκκλησιαστικής ιεραρχίας: ο αρχιποιμενάρχης, κρατώντας την ποιμαντορική ράβδο στα χέρια του, με τη βοήθεια των ποιμένων-ιερέων ποιμαίνει το ποίμνιο των πιστών). Ένα εδάφιο από τον ‘Πολιτικό’ είναι άκρως διαφωτιστικό (268b, μετ. Η. Λάγιος). Μεταξύ των άλλων καθηκόντων του πολιτικού-βοσκού είναι και η φροντίδα των παιχνιδιών και της μουσικής των τροφίμων του: ‘Ακόμη λοιπόν για τα παιχνίδια και τη μουσική, όσο το φυσικό των τροφίμων (θρέμματα) είναι επιδεκτικό, κανείς άλλος δεν είναι καλύτερος από αυτόν να τους παρηγορή και να τους γοητεύη για να καταπραΰνη τα ήθη τους, εκτελώντας άριστα με τη βοήθεια των οργάνων και με την απλή επιδεξιότητα της φωνής του τα μέλη της μουσικής που ταιριάζουν στο ποίμνιό του (ποίμνη)’. Κάτι ξέρει ο Μπερλουσκόνι που τραγουδά στη τηλεόραση και οι τραγουδιστές-ηθοποιοί-αθλητές  που γίνονται πολιτικοί!

Ο Πλάτων γράφει την ‘Πολιτεία’ και απευθύνεται προς τους ευγενείς γαιοκτήμονες δουλοκτήτες της εποχής του, προς τους Κυρίους του μέλλοντος και τους λέει: Εάν θέλετε να κοιμόσαστε ήσυχοι, οφείλετε να οργανώσετε την κοινωνία έχοντας ως πρότυπο το μαντρί. Έχετε δει ποτέ τα ζώα που εκτρέφουμε να εξεγείρονται κατά των τσομπανόσκυλων που τα επιτηρούν και κατά των βοσκών που τα οδηγούν στη βοσκή; Εάν οι φύλακες συμπεριφέρονται όπως τα τσομπανόσκυλα και ο λαός όπως τα θρέμματα, τότε δεν έχουμε λόγους να ανησυχούμε. Θα τρώνε το ίδιο φαγητό, θα φοράνε τα ίδια ρούχα, θα βγαίνουν από το μαντρί όλα μαζί την ίδια ώρα, θα επιστρέφουν και πάλι όλα μαζί, θα αρμέγονται και θα κοιμούνται όλα μαζί την ίδια ώρα. Έτσι, θα σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο και άρα θα μπορούμε να προβλέπουμε τη συμπεριφορά τους. Θα ελέγχουμε το μέλλον, θα το αποικίσουμε.

Δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά, κατά τον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι στρατιώτες μεταφέρονταν στα πεδία των μαχών (πολλοί αυτόπτες μάρτυρες τα αποκάλεσαν ‘σφαγεία’) με τα ίδια βαγόνια των τρένων που την εποχή της ειρήνης μετέφεραν ζώα στα σφαγεία. Θέλω να πω ότι η μοναδική πολιτική φιλοσοφία που επιχειρήθηκε και επιχειρείται να γίνει πραγματικότητα (και, κατά κάποιο τρόπο,  έχει γίνει) είναι αυτή του θείου Πλάτωνος. Ο συγγραφέας της Πολιτείας ήταν γαιοκτήμονας δουλοκτήτης  – τα χωράφια του ήταν εκεί που είναι σήμερα η Φιλοθέη). Το έργο του βρίθει εικόνων, παρομοιώσεων και μεταφορών από τον ποιμενικό βίο (όπως και η Ιλιάδα), ενώ χρησιμοποιεί πολλούς όρους που προέρχονται από το ποιμενικό λεξιλόγιο.

Ατενίζει προς το ποιμενικό παρελθόν των γαιοκτημόνων δουλοκτητών  και επιχειρεί να οργανώσει την Πολιτεία του μέλλοντος, να εξοστρακίσει δηλαδή το ενδεχόμενο κατάλυσης της Κυριαρχίας, με πρότυπο τη κοινωνία των  (ημι)νομάδων ποιμένων προγόνων του. Να σημειώσουμε ότι η αρχική σημασία της λέξης πρόγονοι είναι  ‘τα πρώτα νεογέννητα αρνάκια και κατσικάκια’.

Ο G, Dumesil έδειξε ότι ο κύριος άξονας του (ποιμενικού) ινδοευρωπαϊκού πανθέου ήταν η κατανομή των θεών στις τρεις συμπαντικές και κοινωνικές λειτουργίες, της ηγεμονίας (βοσκοί, ιερείς), του πολέμου (τσομπανόσκυλα, πολεμιστές) και της παραγωγής (θρέμματα, παραγωγοί του κοινωνικού πλούτου). Η ‘Πολιτεία’ του Πλάτωνος είναι πιστή κληρονομιά αυτής της ποιμενικής παράδοσης. Προτείνει το παρελθόν ως πρότυπο οργάνωσης του μέλλοντος.

Ο δυτικός πολιτισμός δεν μπορεί να μην είναι φονταμενταλιστικός.

Μήπως ζούμε στα βοσκοτόπια του 4.οοο π.Χ.;