φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα.
Κάποτε η (αρχαία) ελληνική γλώσσα δεν διέθετε άρθρο. Είμαστε απολύτως βέβαιοι γι’ αυτό. Στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου (1200 π.Χ.) και τα προγενέστερα της Κνωσού δεν θα εντοπίσουμε ούτε ένα άρθρο. Και κάποτε απόκτησε άρθρο. Οι πρώτες μαρτυρίες εμφάνισης και επικράτησής του ανάγονται στην αρχαϊκή εποχή (700-500 π.Χ.) και συγκεκριμένα στην Ιλιάδα. Οι διαπιστώσεις αυτές μας παρακινούν να θέσουμε κάποια ερωτήματα. Γιατί κάποτε η ελληνική γλώσσα δεν είχε άρθρο και ‘μια μέρα’ απόκτησε; Τι είναι το άρθρο; Ποιο είναι το μέλλον του; Υπάρχει το ενδεχόμενο να εξαφανιστεί όπως εξαφανίστηκε η δοτική, το απαρέμφατο, ο δυικός άριθμός, πολλές καταλήξεις κι άλλα γραμματικά (φωνητικά, φωνολογικά, μορφολογικά, σημασιολογικά, συντακτικά) φαινόμενα;
Γιατί εξαφανίστηκε (και εμφανίστηκε!) η δοτική; Πως προέκυψε και πως εξαφανίστηκε το απαρέμφατο; Ο δυϊκός αριθμός εξαφανίστηκε την εποχή που εμφανίζεται το άρθρο. Γιατί; Σε όλα αυτά, και σε πολλά άλλα ερωτήματα θα επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε κάποιες απαντήσεις με το σημερινό μας σημείωμα και με αυτά που θα ακολουθήσουν στο προσεχές, απώτερο και απώτατο μέλλον.
Θα αρχίσουμε με την παρατήρηση ότι ελάχιστες μόνο γλώσσες, νεκρές ή ζωντανές, διέθεταν και διαθέτουν άρθρο. Να σας θυμίσω ότι τις γλώσσες τις ταξινομούμε σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: σε αυτές που αποκαλούμε απομονωτικού τύπου (κινέζικη, βιετναμέζικη, θιβετιανή και άλλες), συγκολλητικού τύπου (τουρκική, ουγγρική, βασκική, φιλανδική, γιαπωνέχικη, σουμερική, κλπ) και κλιτικού τύπου (κυρίως ινδοευρωπαϊές και σημιτικές). Καμιά γλώσσα των δύο πρώτων τύπων δεν διέθετε ή διαθέτει άρθρο. Μόνο οι κλιτικές γλώσσες διαθέτουν άρθρο και όχι όλες. Η ρώσικη και η ρουμανική δεν διαθέτουν. Η μορφολογική και σημασιολογική συρρίκνωση του άρθρου της αγγλικής είναι σαφής – και σε αυτό το φαινόμενο έγκειται και η ιδιαίτερη ομορφιά της. Είναι βέβαιο ακόμα ότι καμιά ινδοευρωπαική γλώσσα δεν διέθετε άρθρο, μιας και όλες οι κλιτικές γλώσσες ήταν συγκολλητικού τύπου. Πως μια συγκολλητική γλώσσα μετεξελίσσεται σε κλιτική; και πως μια κλιτική γλώσσα αποκτά άρθρο;
Πριν προχωρήσουμε στην διερεύνηση του ζητήματος της γένεσης του άρθρου της ελληνικής γλώσσας θα ήθελα να διευκρινίσω τι εννοούμε όταν λέμε απομονωτικού, συγκολλητικού και κλιτικού τύπου γλώσσες. Τι απομονώνεται, τι συγκολλάται; Ας δούμε δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα, ένα από την σουμερική κι ένα από την τουρκική. lugal στη σουμερική σημαίνει βασιλιάς, μεγάλος άνδρας επί λέξει: lu είναι ο άνδρας, gal ο μεγάλος. Τα lu και gal δεν είναι μόνο λέξεις αλλά είναι και μορφήματα. Το μόρφημα είναι η ελάχιστη σημασιολογική μονάδα της γλώσσας. Στη λέξη ‘σπιτάκια’ εντοπίζουμε τρία μορφήματα: σπιτ- (‘σπίτι’), -ακι- (‘μικρό’) και -α (‘πολλά’). Η λέξη lugal προέκυψε από τη συγκόλληση δυο αυτόνομων μορφημάτων, τα οποία όμως δεν χάνουν την αυτονομία τους και την κινητικότητά τους. Οι λέξεις της τουρκικής atim (το άλογο μου) και atlarim (τα άλογά μου) παραπέμπουν στη ίδια ακριβώς διαδικασία. at είναι το άλογο (άτι) και im προσωπική κτητική αντωνυμία. lar είναι ένα μόρφημα (το οποίο έχει χάσει την αυτονομία του) που δηλώνει τον πληθυντικό. Προφανώς, lugal, atim και atlarim προήλθαν από τις φράσεις lu gal, at im, at lar im. Εάν παρέμεναν σε αυτό το στάδιο τότε οι γλώσσες αυτές θα ήταν απομονωτικού τύπου, δηλαδή μη συγκόλλησης των μορφημάτων – πράγμα που δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει και συνεργασία, όπως μας το επιβεβαιώνει η κινέζικη.
Από τις συγκολλητικές γλώσσες προήλθαν οι κλιτικές. Το ρήμα φημί, μας διαβεβαιώνουν οι θεωρητικοί και ιστορικοί γλωσσολόγοι, προήλθε από τη φράση *φη *μι (0 αστερισκός δηλώνει ότι η λέξη είναι υποθετική μιας και δεν μαρτυρείται σε κείμενα). Έτσι, κάθε ρήμα είναι μια πλήρης πρόταση. Το *φη δηλώνει τον λόγο, τον ισχυρισμό, την άποψη, ενώ το *μι είναι ενεργητική προσωπική αντωνυμία. Στην πρόταση *φη *μι, τα *φη και *μι είναι αυτόνομα μορφήματα. Για ένα διάστημα, συνεργαζόμενα θα διατήρησαν την αυτονομία τους. Κάποτε όμως την έχασαν: δεν θα τα βρούμε μόνα τους, αυτοτελή! Πως συνέβη αυτό; Πως έχασαν την αυτονομία τους;
Θα θέσουμε κι ένα άλλο ερώτημα: γιατί έχουμε lugal και όχι gallu; Γιατί atim και όχι imat; Γιατί φημί και όχι *μιφή; Υπάρχουν κάποιοι κανόνες συνεργασίας των μορφημάτων; Ποιος τους καθορίζει; Μήπως η συνεργασία των μορφημάτων υπόκειται στους κανόνες της συνεργασίας και της κινητικότητας των μελών μιας ομάδας; Εάν είναι έτσι, μήπως η μελέτη της συνεργασίας και της κινητικότητας των μορφημάτων θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τους κανόνες της συνεργασίας και της κινητικότητας των μελών μιας συγκεκριμένης (γλωσσικής) ομάδας;
Μήπως η απώλεια της αυτονομίας και της κινητικότητας των μορφημάτων των κλιτικών γλωσσών αποτυπώνουν, καταγράφουν, κωδικοποιούν την απώλεια της αυτονομίας και της κινητικότητας των μελών μιας συγκεκριμένης και ιστορικά καθορισμένης ομάδας;
Να είναι άραγε τυχαίο ότι όλες οι κλιτικές γλώσσες ομιλούνταν από ποιμενικές κοινότητες – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλες οι γλώσσες των ποιμένων μετεξελίσθηκαν σε κλιτικές. Η τουρκική, ουγγρική, φιλανδική, μογγολική μας το επιβεβαιώνουν. Να ένα άλλο ερώτημα: γιατί άλλες ποιμενικές γλώσσες μετεξελίχθηκαν σε κλιτικές και άλλες παρέμεναν συγκολλητικές;
Το άρθρο λοιπόν εμφανίζεται μόνο σε κλιτικές γλώσσες, μόνο σε κάποιες από τις κοινότητες που ήταν κυρίως ποιμενικές. Γιατί;
Σχολιάστε ελεύθερα!