Διάβασα χτες στη ‘Βαβυλωνία’ (τ. 69, σελ. 12, 21-2), φίλες και φίλοι, ένα άρθρο που υπογράφει ο Αθανάσιος Γεωργιλάς, με τίτλο ‘Κοινωνική Ανατροπή ή Κατάθλιψη’, και σκέφτηκα να το σχολιάσω. Για ποιο λόγο; Θα σας πω: η θεωρητική αναφορά του συντάκτη του κειμένου είναι ο Πλάτων. Μου έκανε φοβερή εντύπωση, δεν περίμενα να διαβάσω κάτι τέτοιο σε μια αντιεξουσιαστική εφημερίδα. Προσέξτε την αντιεξουσιαστική χρήση του Πλάτωνα: ‘αν δεχτούμε τον Πλάτωνα, η ψυχή του ανθρώπου αποτελείται από το λογιστικό (με το οποίο επικοινωνεί με τον κόσμο των ιδεών), το θυμοειδές (συναίσθημα) και το επιθυμητικό (βούληση)’. Αυτά γράφει ο συντάκτης και μετά από κάποιες σκέψεις επανέρχεται στον Πλάτωνα: ‘Ο Πλάτωνας είναι παρών στη σκέψη μας πάλι και μας βοηθά να κρίνουμε ότι το πλήθος της κοινωνίας αντιδρά σήμερα βάζοντας σε ενέργεια μόνο το 1/3 της ψυχής, δηλαδή μόνο το Θυμικό (συναίσθημα). Στο ερώτημα κοινωνική ανατροπή ή κατάθλιψη, η κοινωνία, σε μαζικό, αλλά και σε προσωπικό, επίπεδο, το ρίχνει στην κατάθλιψη. Συναίσθημα σημαίνει γκρίνια και η γκρίνια μπορεί να πάρει πολλές μορφές, τέτοιες είναι οι απεργίες και οι διαδηλώσεις . . . ‘ Και τελειώνει το άρθρο ως εξής: ‘Μόνο με αυτό το πολιτικό σχέδιο της επανάστασης της καθημερινότητας, όπου κι όπως μπορούμε, θα δημιουργήσουμε τους όρους για την αντιεξουσιαστική κουλτούρα που είναι τόσο απαραίτητη να προσφέρουμε στις νέες γενιές. . . Είναι η μοναδική πολιτική πρόταση που μπορεί να απαντήσει και στα τρία μέρη της ‘κοινωνικής ψυχής’ στο λογιστικό (πολιτικό), στο θυμικό (συναισθηματικό, και στο επιθυμητικό).’
Δεν θα ήθελα να καταπιαστώ με τις επιμέρους σκέψεις και απόψεις που υποστηρίζονται στο παραπάνω άρθρο. Θα ήθελα μόνο να σημειώσω ότι υποθέτω πως ο συντάκτης έφτασε στον Πλάτωνα μέσω Καστοριάδη, ο οποίος αναφέρεται και στο κείμενο. Δεν έχω την αίσθηση ότι τον έχει μελετήσει ή εάν τον μελέτησε θεωρώ ότι δεν τον κατανόησε. Για να χρησιμοποιήσουμε κάποιον διανοητή ως θεωρητική αναφορά, να χρησιμοποιήσουμε γόνιμα τη σκέψη του ως μέσον ερμηνείας της κοινωνικής πραγματικότητας θα πρέπει να έχουμε αφομοιώσει τον πυρήνα της σκέψης του. Να γνωρίζουμε πολύ καλά τι θέλει να μας πει κι αυτό να μπορούμε να το διατυπώσουμε με απλότητα και σαφήνεια. Τι θα λέγαμε εάν συμπυκνώναμε τη σκέψη του Πλάτωνα σε λίγες προτάσεις;
Πριν πούμε οτιδήποτε θα ήθελα να σας υπενθυμίσω ότι ο Πλάτωνας ήταν ένας φιλόσοφος, που ζούσε από την εργασία των δούλων του. Ήταν ένας πλούσιος γαιοκτήμονας δουλοκτήτης, απόγονος μιας από τις πλουσιότερες αριστοκρατικές οικογένειες της Αθήνας. (Τα κτήματά του ήταν εκεί που είναι σήμερα η Φιλοθέη). Οι δούλοι του παρήγαγαν τον πλούτο που τον επέτρεπαν να ζει χωρίς να εργάζεται, να ιδρύει την Ακαδημία του, να φιλοξενεί κόσμο, να ταξιδεύει. Ανήκε στην ολιγαρχική μερίδα των αριστοκρατών και όχι στη δημοκρατική. Για να κατανοήσουμε τη σκέψη του θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τις διαφορές μεταξύ αυτών των δυο μερίδων. Οι δημοκρατικοί υποστήριζαν ότι δεν είναι παντοδύναμοι έναντι των αντιπάλων τους (τους μικρούς και μεσαίους καλλιεργητές γης), ότι πρέπει να κάνουν κάποιες υποχωρήσεις για να αποσπάσουν την αφοσίωσή τους, ότι μπορούν να ενισχύσουν την Κυριαρχία τους προτρέποντας τους αντιπάλους τους να τους μιμηθούν, να γίνουν δηλαδή κι αυτοί πλούσιοι, ισχυροί και διάσημοι με τον πόλεμο, την αρπαγή και την εξόντωση. Τα βασικά κείμενα στα οποία καταγράφεται η δημοκρατική δουλοκτητική ιδεολογία είναι οι τραγωδίες του Σοφοκλή και ο Θουκυδίδης – με αποκορύφωμα τον Επιτάφιο του Περικλή.
Οι ολιγαρχικοί αριστοκράτες, στους οποίους ανήκε και ο Πλάτων, πίστευαν ότι είναι παντοδύναμοι, ότι πρέπει να είναι ανηλεείς με τους υποτελείς τους (ελεύθερους και δούλους), ότι δεν πρέπει να κάνουν παραχωρήσεις και ότι ο καλύτερος τρόπος να αποσπαστεί η υποταγή και η αφοσίωση των υποτελών, να διαιωνιστεί, αναπαραχτεί και ενισχυθεί η Κυριαρχία είναι η μετατροπή των υποτελών σε εκτρεφόμενα ζώα. Το λεξιλόγιο του Πλάτωνα είναι έντονα ποιμενικό, τα κείμενά του βρίθουν ποιμενικών όρων, εικόνων και μεταφορών, οι αξίες του είναι ποιμενικές. Ο Πλάτων και οι ολιγαρχικοί αριστοκράτες δεν έχουν απομακρυνθεί από τις αξίες και τις αντιλήψεις των ποιμένων προγόνων τους όσο οι δημοκράτες αριστοκράτες.
Η προσήλωση αυτή στο ποιμενικό παρελθόν είναι πανταχού παρούσα στο έργο του Πλάτωνα. Η βασική επιδίωξη του Πλάτωνα είναι η αποτροπή της κατάλυσης της Κυριαρχίας, η ενίσχυσή της, η αύξηση της ισχύος του αριστοκράτη, του γαιοκτήμονα δουλοκτήτη. Τη βασική επιδίωξη την εντοπίζουμε στη κεντρική ιδέα των πολιτικών του έργων, της Πολιτείας, του Πολιτικού και των Νόμων: ο καλύτερος τρόπος να αποτρέψουμε την κατάλυση της Κυριαρχίας μας, ο καλύτερος τρόπος να κοιμόμαστε χωρίς να βλέπουμε εφιάλτες, ο καλύτερος τρόπος να γίνουμε πιο ισχυροί είναι να υποβιβάσουμε τους υποτελείς μας στην κατάσταση των εκτρεφομένων ζώων. Πως μπορεί να γίνει αυτό; Μπορούμε να επιτύχουμε κάτι τέτοιο μόνο ένα οργανώσουμε την κοινωνία με πρότυπο το μαντρί, τη στάνη, το στάβλο. Εάν οι υποτελείς μας ζουν όπως τα ζώα εκτροφής, θα σκέφτονται και θα συμπεριφέρονται όπως τα ζώα. Η κοινωνία οφείλει να αντιγράψει τη δομή της στάνης: στον βοσκό θα αντιστοιχεί ο βασιλιάς-φιλόσοφος, στα τσομπανόσκυλα οι φύλακες και στα πρόβατα, οι τρόφιμοι, το πλήθος, οι υποτελείς (ελεύθεροι μικροκτηματίες και θήτες, χωρίς γη εργάτες), οι δούλοι. (Οι όροι ‘τρόφιμοι’ και ‘πλήθος’ είναι πλατωνικοί όροι ). Δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο Πλάτων δίνει στην Πολιτική το όνομα Ανθρωποβοσκητική (Ανθρωπονομική, Πολιτικός, 266e) Τέχνη και Επιστήμη.Ο Πλάτων τη δομή της στάνης δεν την επεξέτεινε μόνο στη κοινωνία αλλά και στην ανθρώπινη ψυχή. Και η ψυχή είναι δομημένη όπως η στάνη: το λογιστικό αντιστοιχεί στον βοσκό και τον βασιλιά-φιλόσοφο, το θυμοειδές στα τσομπανόσκυλα και τους φύλακες και το βουλητικό στο πλήθος, στους τρόφιμους, στους υποτελείς. Το πλήθος θέλει μόνο να τρώει, όπως τα πρόβατα, τα σκυλιά πρέπει να ελέγχουν τα συναισθήματά τους, να αυτοσυγκρατούνται και να μην τρώνε τα πρόβατα και να επιτίθενται κατά του βοσκού, ενώ τις αποφάσεις (που θα βοσκήσει το κοπάδι και ποια ζώα θα σφαχτούν) είναι δουλειά του βοσκού, του βασιλιά-φιλοσόφου και του λογιστικού.
Εάν τώρα σκύψουμε πιο κοντά στις απόψεις του Πλάτωνα θα παρατηρήσουμε ότι το περίφημο δόγμα της τριμερούς διαίρεσης της ψυχής δεν είναι ένα πόρισμα επιστημονικής ψυχολογίας. Αναφέρεται περιστασιακά στην Πολιτεία και είναι μεγάλο λάθος να παραλληλίσουμε τα πλατωνικά μέρη της ψυχής με τη σημερινή κυρίαρχη αντίληψη της δομής της ψυχής (νόηση, βούληση, συναίσθημα). Επαναλαμβάνω: το πλατωνικό δόγμα είναι παντελώς περιφερειακό, κινείται μακράν της βασικής πλατωνικής σκέψης. Εάν προσηλωθούμε και επιμείνουμε σε αυτό, παρερμηνεύουμε παντελώς τον Πλάτωνα! Τα τρία μέρη της ψυχής δεν είναι τίποτα άλλο παρά ανταγωνιστικά ελατήρια δράσης: άλλα είναι τα κίνητρα του βοσκού και του βασιλιά (λογιστικόν), άλλα των τσομπανόσκυλων και των φυλάκων (θυμοειδές) και άλλα των προβάτων και των υποτελών (βουλητικό).
Και μετά από όλα αυτά είναι νομίζω σαφές το ατόπημα του συντάκτη του κειμένου. Μια παντελώς περιφερειακή εξήγηση του Πλάτωνα ανακηρύσσεται σε μείζονα ερμηνευτική μέθοδο, ενώ χρησιμοποιούμε τη σκέψη του, τη σκέψη ενός φιλοσόφου γαιοκτήμονα δουλοκτήτη, ταγμένου στην υπηρεσία της ενίσχυσης και αναπαραγωγής της Κυριαρχίας, για να κατανοήσουμε τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα, για να διατυπώσουμε τη στρατηγική μας!
Υποθέτω ότι για το ατόπημα δεν είναι μόνος υπεύθυνος ο συντάκτης. Ας είναι καλά ο Κ. Καστοριάδης – ο οποίος δεν είχε καταλάβει απολύτως τίποτα σχετικά με την αρχαία ελληνική κοινωνία. Τίποτα απολύτως. Γι αυτό και θα είναι πάντα πηγή σύγχυσης. Σε ένα μελλοντικό σημείωμα θα δείξω γιατί δεν κατάλαβε απολύτως τίποτα.
Α, παρ΄ολίγο να το ξεχάσω. Η προτελευταία σελίδα της ‘Βαβυλωνίας’ είναι ένας ύμνος στον ποδοσφαιρικό οπαδισμό, συνέχεια του φιλοσοφικού οπαδισμού. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τη στάση ως ‘αντιεξουσιαστικός οπαδισμός’.
Αθανάσιος Δρατζίδης – Αλεξανδρούπολη
Η παρομοίωση του Πλάτωνα με βοσκό και τα πρόβατα δείχνει ότι ερμηνεύεις τον Πλάτωνα πολύ σωστά.
Η αντιδραστική του σκέψη-έκαψε τα έργα του Δημόκρητου και των άλλων Ιώνων φιλοσόφων-χρησιμοποιείται και σήμερα για δήθεν προοδευτικούς λόγους.
Και βέβαια θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, μεταξύ των άλλων, ότι ο χριστιανισμός συνεχίζει την πλατωνική ανθρωποβοσκητική: οι πιστοί είναι ποίμνιο, οι παπάδες διδάσκονται την ποιμαντική, ο ηγούμενος λέγεται αρχιμανδρίτης (η λέξη μάνδρα είναι αρχαία ιωνική λέξη που απαντάται κυρίως στην αρχαία Μίλητο, σε ανδρωνύμια), οι επίσκοποι λέγονται ποιμενάρχες και αρχιποιμενάρχες και κρατούν στα χέρια την ποιμαντορική ράβδο – γκλίτσα μετεξελιγμένη σε σύμβολο γοήτρου και ισχύος.
Κύριε Δρετζίδη ενημερώθηκα για την κριτική σας στο κείμενο μου και σας ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δόθηκε να διαβάσω την πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση σας στον Πλάτωνα.
Από το κείμενο μου δεν το δείχνω. Αλλά να γνωρίζετε ότι είμαι αρνητικός απέναντι στον Πλάτωνα και την δογματική του φιλοσοφία.
Σε όλα τα σωστά που επισημάνετε σχετικά με τον Πλάτωνα κάνετε ένα λάθος για το σκοπό της χρήσης του στο κείμενο μου. Η χρήση του πουθενά δεν είναι “αντιεξουσιαστική”. Δεν “καπελώνουμε” κανένα φιλόσοφο-συγγραφέα-συμπολίτη με την αντιεξουσιαστική ιδιότητα αν αναφέρουμε σε μια αντιεξουσιαστική εφημερίδα το όνομα του ή το έργο του ή κάτι που είπε και το θεωρούμε άξιο λόγου.
Ούτε επειδή αξιολογούμε γενικά ένα κομμάτι του έργου του Πλάτωνα σημαίνει ότι τον υιοθετούμε σε όλα όσα έχει γράψει – πει και κάνει.
Η χρήση του ονόματος του στο κείμενο δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι αποδέχομαι και τις θέσεις του. Είναι όμως αξιοσημείωτος αυτός ο διαχωρισμός που κάνει στα τρία μέρη την ψυχή. Ένα διαχωρισμό που δεν έχει σημασία αν είναι ή δεν είναι στον κεντρικό πυρήνα του έργου του. Σημασία έχει ότι είναι ένας διαχωρισμός που μας βοηθάει. Είτε ανταγωνιστικός όπως λέτε ( το παράδειγμα με τα πρόβατα – τα τσομπανόσκυλα και τον βοσκό δεν είναι απολυτότητα ) είτε συμπληρωματικός. Εξ άλλου πρόσθεσα στο κείμενο μου και ένα μέρος της ψυχής που δεν ανήκει στον Πλάτωνα το α-συνειδητό που αποτελεί το τέταρτο διαχωρισμό (ανταγωνιστικό/συμπληρωματικό ) σε σχέση με τα άλλα τρία μέρη.
Δεν γνωρίζω αν είναι ο πρώτος φιλόσοφος που έκανε ανάλογη παρατήρηση. Δεν έχω διαβάσει ακόμα το περί ψυχής του Αριστοτέλη αλλά ακόμα και σε αυτή την περίπτωση ο Πλάτων είτε μας αρέσει είτε όχι υπήρξε διδάσκαλος πολλών δεινών και τρομερών πραγμάτων.
Μην ξεχνάτε ότι η χρήση του σε μια αντιεξουσιαστική εφημερίδα, όπως και ο μη ιδεολογικός λόγος, είναι μια υπέρβαση και αυτός ήταν και ο πρωταρχικός μου στόχος.
Από την κριτική σας δεν βλέπω να έκανα λάθος στον τριμερή χωρισμό της ψυχής.
Μου καταλογίζετε ατόπημα ότι δεν έχω γνώση ποιος ήταν και τι αντιπροσωπεύει για την ανθρωπότητα ο Πλάτων.
Σας λέω ότι, όχι βέβαια τόσο καλά όσο θα ήθελα αλλά έχω ενδιαφερθεί στο παρελθόν με την μέθοδο της αυτομόρφωσης ( έξω από σχολείο και πανεπιστήμιο δηλαδή-λόγω ταξικής θέσης ) και ελπίζω και άλλο στο μέλλον με το έργο του.
Σήμερα λέτε διαχωρίζουμε τη δομή της ψυχής σε νόηση, βούληση, συναίσθημα και αυτό λέτε ότι είναι διαφορετικό πράγμα από το λογιστικόν-θυμοειδές και βουλητικό του Πλάτωνα.
Δεν καταλαβαίνω την διαφορά.
Αποδέχομαι ότι γνωρίζετε σε πιο βάθος από εμένα την διαφορά αυτή. Αναρωτιέμαι όμως ότι χωρίς τον πρώτο (λάθος;) διαχωρισμό του Πλάτωνα ότι δεν θα φτάναμε στον σωστό που λέτε ότι η σύγχρονη επιστημονική ψυχολογία έχει φτάσει.
Όπως και να έχει οι παρατηρήσεις σας είναι αποδεκτές με ενδιαφέρον και εκτίμηση και σε αυτό σας είμαι ευγνώμων.
Συγνώμη για το ε στο όνομα σας κ Δρατζίδη, βιαζόταν να πληκτρολογηθεί από το α πιο πολύ.
Αθανάσιε, δεν θα μείνω στο γράμμα ούτε της κριτικής μου ούτε του σχολίου σου – έχω πειστεί ότι βιώνεις την ελευθερία πνεύματος και δεν την χρησιμοποιείς προσχηματικά. Κι αυτός που ταυτίζει την διανοητική του ύπαρξη με την ελευθερία πνεύματος καταλαβαίνει πολύ περισσότερα από μόνος του. Χαίρομαι, όσο δε μπορείς να φανταστείς. Χαίρομαι ακόμα που μελετάς και διαβάζεις όχι για να δώσεις εξετάσεις αλλά γιατί σου αρέσει να μαθαίνεις. Ένας από τους λόγους που εγκατέλειψα το Πανεπιστήμιο (Φιλοσοφική Αθηνών), το 1977, ήταν το ότι δεν μπορούσα πια να δίνω εξετάσεις κι από τότε ακολούθησα κι εγώ τη μέθοδο της αυτομόρφωσης. Έγινα βέβαια οικοδόμος, εργάζομαι έξι μήνες το χρόνο, αλλά τουλάχιστον τρώω με όρεξη και κοιμάμαι χωρίς να μετράω πρόβατα. Ο Πλάτων (ειδικά η ‘Πολιτεία’) είναι μια από τις τρεις μεγάλες μου αγάπες, όσον αφορά τις προτιμήσεις μου από την αρχαία ελληνική γραμματεία – η οποία στο σύνολό της είναι ένα έξοχο και συγκλονιστικό σχόλιο πάνω στην Κυριαρχία και τον Κύριο – οι άλλες δυο είναι η Ιλιάδα και ο Αισχύλος (Προμηθεύς Δεσμώτης). Επιφυλάσσομαι να καταπιαστώ διεξοδικά με την τριμερή δι’άκριση της ψυχής σε ένα μελλοντικό σημείωμα. Θα ήθελα πάρα πολύ όχι μόνο να τα ξαναπούμε αλλά να τα πούμε και από κοντά. Θα μας δοθεί ευκαιρία, είμαι βέβαιος.
Μόνο μια παράκληση: δεν είμαι, δεν νιώθω Κύριος και προσπαθώ να ασκήσω την ισότητα και την ελευθερία στην προσωπική, καθημερινή ζωή. Δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να κολλάμε στην ηλικία.
Δεν μου μένει παρά να εκφράσω τα σέβη μου.
Αθανάσιος Δρατζίδης