Έχετε αναρωτηθεί ποτέ πότε πλάστηκε και ποια ήταν η αρχική σημασία της λέξης εργάτης; Επιβιώνουν άραγε ίχνη αυτής της αρχικής σημασίας στη σημερινή χρήση της υπό εξέταση λέξης; Φίλες αναγνώστριες, φίλοι αναγνώστες, αντικείμενο του σημερινού μας σημειώματος θα είναι οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Θα μελετήσουμε τις αρχαιότερες μαρτυρίες της λέξης εργάτης και θα δούμε ότι δήλωνε το βόδι που οργώνει.
Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις λέξεις μιας γλώσσας, της ελληνικής στη περίπτωσή μας, σε δυο μεγάλες κατηγορίες. Σε αυτές που γνωρίζουμε πότε ακριβώς εμφανίστηκαν και σε αυτές που η γένεσή τους χάνεται στο βάθος του χρόνου. Είμαστε βέβαιοι, λόγου χάριν, ότι η λέξη δημοκρατία πλάστηκε στην Αθήνα κατά τον 5ο π. Χ. αιώνα: εντοπίζουμε στον Ηρόδοτο την αρχαιότερη μαρτυρία της λέξης (6.43). Δεν γνωρίζουμε όμως πότε πλάστηκε η λέξη εργάτης. Ανήκει στη κατηγορία εκείνη των λέξεων της ελληνικής γλώσσας που τις διαβάζουμε στα αρχαιότερα σωζόμενα κείμενα, πολλές από τις οποίες τις προφέρουμε ακόμα και σήμερα, όπως, μέλι, θεός, άνθρωπος και άλλες. Τα κείμενα που αναφέρω συντάχτηκαν κατά τον 15ο και 13ο αιώνα π. Χ. και δεν είναι άλλα από τα κρατικά έγγραφα, πήλινες πινακίδες, που βρέθηκαν στα διοικητικά κέντρα των μυκηναϊκών βασιλείων της Κνωσού, της Πύλου, των Θηβών, των Μυκηνών.
Η λέξη εργάτης είναι γραμμένη σε πινακίδες της Κνωσού, που είναι και οι αρχαιότερες, την διαβάζουμε εννιά φορές (έξι στην πινακίδα Ce 59 και από μία στις C 1044, 1582, 5734) αλλά τόσο η μορφή της όσο και η σημασία της διαφέρουν από τη σημερινή αντίστοιχη. Στο έγγραφο Ce 59, η λέξη αναφέρεται έξι φορές, πάντοτε μετά από ένα τοπωνύμιο, γραμμένο με συλλαβογράμματα μεγαλύτερου μεγέθους (κάθε συλλαβόγραμμα αποδίδει μια συλλαβή – ένας σταυρός μέσα σε κύκλο, που θυμίζει τροχό με τέσσερις ακτίνες, αποδίδει τη συλλαβή –κα- ), ακολουθεί το ιδεόγραμμα του ταύρου (το ιδεόγραμμα είναι εικονιστική αναπαράσταση του καταγραφόμενου αντικειμένου και αποδίδεται πάντα με κεφαλαία γράμματα) που συνοδεύεται από ένα ζυγό (πάντα!) αριθμό. Η ύπαρξη των έξι τοπωνυμίων σημαίνει ότι στο έγγραφο αυτό καταχωρούνται έξι πληροφορίες, άρα το κείμενο αποτελείται από έξι κύριες προτάσεις. Τα τοπωνύμια και ο αριθμός των ταύρων δηλώνουν ότι πρόκειται για μια απογραφή: το μεγαλύτερο μέγεθος των συλλαβογραμμάτων των τοπωνυμίων δηλώνει ότι ο συντάκτης πρώτα απ’ όλα ενδιαφέρεται να μάθει και να καταχωρήσει στο έγγραφο το τόπο που βρίσκονται οι ταύροι. Παραθέσω τον τρίτο (τελευταίο) στίχο του εγγράφου, που απαρτίζεται από δυο προτάσεις:
tu-ri-so we-ka-ta TΑΥΡΟΣ 6 ku-do-ni-ja we-ka-ta ΤΑΥΡΟΣ 50
Εάν το μεταγράψουμε στην αλφαβητική ελληνική θα έχουμε το εξής κείμενο:
Τύλισος· Fεργάται ΤΑΥΡΟΣ 6. Κυδωνία· Fεργάται ΤΑΥΡΟΣ 50
Σε γενικές γραμμές, το τμήμα αυτό του εγγράφου μας πληροφορεί ότι στη Τύλισο, νοτιοδυτικά του Ηρακλείου, υπάρχουν 6 ταύροι και στην Κυδωνία, στα σημερινά Χανιά, 50. Εγείρονται τρία ερωτήματα: ποια είναι η σχέση της λέξης Fεργάται με το ιδεόγραμμα του ταύρου; Γιατί ο αριθμός είναι πάντα ζυγός; Τι σημαίνει η λέξη Fεργάται;
Για να απαντήσουμε στο πρώτο ερώτημα θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι γραφείς των διοικητικών κέντρων των μυκηναϊκών βασιλείων κατέγραφαν δυο φορές το αντικείμενο που ήθελαν να δηλώσουν: μια φορά με τη γραφή (με συλλαβόγραμματα), που πάντα προηγείται, και μία με την εικονιστική αναπαράσταση (ιδεόγραμμα). Παρατηρώντας το ιδεόγραμμα, γνωρίζουμε πάντα το αντικείμενο καταγραφής. Ένα απλό παράδειγμα. Στη πινακίδα Ra 1540 της Κνωσού βλέπουμε το σχέδιο ενός ξίφους. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι το έγγραφο καταγράφει ξίφη. Ο συντάκτης όμως έγραψε και τη λέξη ξίφη: to-sa pa-ka-na ΞΙΦΟΣ 50, δηλαδή, τόσα φάσγανα, ΞΙΦΟΣ 50, δηλαδή πενήντα ξίφη του τύπου φάσγανον. Άρα λοιπόν, οι Fεργάται είναι ταύροι. Η λέξη (ο) Fεργάτα (> εργάτης) δεν δηλώνει τον ταύρο (διαβάζουμε, στη Κνωσό, τη λέξη ως ανδρικό όνομα, ta-u-ro, V 832) αλλά ένα είδος ταύρου. Οι καταγραφόμενοι ταύροι, δεν είναι απλά ταύροι, είναι Fεργάται ταύροι. Τι είναι όμως ένας Fεργάτης ταύρος; Περί τίνος πρόκειται;
Αφήσαμε αναπάντητο το ερώτημα γιατί οι αριθμοί που δηλώνονται είναι πάντα ζυγοί. Στην απάντηση αυτού του ερωτήματος θα μας σταθεί αρωγός το έγγραφο C 5734, που καταγράφει 20 ζεύγη βοδιών: we-]ka-ta ΤΑΥΡΟΣ ZE 20. Tο συλλαβόγραμμα ΖΕ, όπως βεβαιώνεται από πολλά κείμενα, είναι η ακροφωνική βραχυγραφία της λέξης ζεῦγος. Επομένως, όλοι οι ταύροι είναι καταχωρημένοι ως ζεύγη. Για παράδειγμα, στη Κυδωνία υπάρχουν μεν 50 ταύροι αλλά τα ζεύγη είναι 25. Νέο όμως ερώτημα προκύπτει: για ποιο λόγο οι ταύροι αποτελούν πάντοτε ζευγάρι;
Πολλές φορές οι συντάκτες, για λόγους συντομίας, αποφεύγουν να γράψουν όλη τη λέξη και περιορίζονται στη πρώτη συλλαβή. Είδαμε τη περίπτωση του συλλαβογράμματος ΖΕ. Τα συλλαβογράμματα ne και pe είναι ακροφωνικές βραχυγραφίες των λέξεων νέFος (νέος) και περυσινFός (περυσινός). Σε μία πινακίδα της Κνωσού, στην Ch 896, διαβάζουμε την ακροφωνική βραχυγραφία we και από τα συμφραζόμενα φαίνεται πως πρόκειται για τη λέξη Fεργάτης. Παραθέτω το σύντομο αλλά πολύ ενδιαφέρον κείμενο, μιας και το περιεχόμενό του σχετίζεται με το θέμα μας.
ta-za-ro a3-wo-ro ke-ra-no-qe ne, we ΤΑΥΡΟΣ ZE 1
Μεταγραφόμενο το κείμενο έχει ως εξής:
ta-za-ro ΑἴFολος Κέλαινός τε νε Fε ΤΑΥΡΟΣ ΖΕ 1
Το ιδεόγραμμα του ταύρου και το ΖΕ 1 δηλώνουν ότι καταγράφεται ένα ζευγάρι ταύρων. Τι άλλες πληροφορίες καταχωρεί το έγγραφο αυτό; Οι ταύροι είναι Fε-, δηλαδή Fεργάται. Είναι νε-, δηλαδή νέοι. Σε ποιον ανήκουν; Στον ta-za-ro: το όνομά του έχει γραφτεί με μεγαλύτερα συλλαβογράμματα. Σε αυτή τη περίπτωση, ο συντάκτης ενδιαφέρεται να μάθει και να καταχωρήσει τον ιδιοκτήτη τους, όχι το τόπο που βρίσκονται. Προφανώς, για κάθε τόπο θα υπήρχε ξεχωριστό αρχείο, ξεχωριστός φάκελος, οπότε η καταχώρηση του τόπου είναι περιττή. Δεν γνωρίζουμε ούτε το τόπο διαμονής του ιδιοκτήτη, δηλαδή από ποιο αρχείο εξέπεσε το έγγραφο, ούτε τι σημαίνει το όνομά του: πιθανότατα θα είναι προελληνικό. Διαβάζουμε όμως τα ονόματα των ταύρων: ο ένας λέγεται Αἴολος και ο άλλος Κέλαινος. Αίολος θα πει λαμπερός, λαμπερόχρωμος και Κέλαινος, μαύρος. Ο ta-za-ro, λοιπόν, έχει δυο νέους ταύρους, που είναι εργάται, τον Αίολο και τον Κέλαινο.
Άλλες πληροφορίες για τον εργάτη ταύρο δεν μπορούμε να αντλήσουμε από τα έγγραφα της Κνωσού. Η λέξη, για μετρικούς καθαρά λόγους, δεν απαντά στην επική ποίηση. Η επόμενη μαρτυρία της λέξης εργάτης ανάγεται στον 7ο π. Χ. αιώνα. Σε ένα απόσπασμα του Αρχίλοχου (48D) διαβάζουμε την έκφραση βοῦς ἐργάτης. Η ίδια έκφραση απαντά και σε ένα απόσπασμα του Σοφοκλή (Fr. 138.3 N ). Σε πινακίδα της Αττικής, του 414 π. Χ., διαβάζουμε τις λέξεις ΒΟΕ ΕΡ[ΓΑΤΑ Δ]ΥΟ: βόε ερ[γάτα δ]ύο. H έκφραση έχει επιβιώσει στη Κάτω Ιταλία, όπου ο αργάτη ή ο αρgάτη είναι “ο εργάτης, το εύρωστο και ικανόν δια βαρειάς εργασίας βόδι”. Η βυζαντινή έκφραση βοών εργατικών και αγελαίων και η νεοελληνική βόδια καματερά διασώζουν την πρώτη και αρχαιότερη σημασία της λέξης εργάτης. Το καματερό βόδι είναι το βόδι που εργάζεται εξαντλητικά (κάματος), που οργώνει.
Δεν θα μάθουμε ποτέ πότε πλάστηκε η λέξη εργάτης. Γνωρίζουμε όμως πως αρχικά δήλωνε το βόδι που οργώνει. Κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα, η λέξη δηλώνει και τον γεωργό. Ο εργάτης ταύρος οργώνει και ιδρώνει, ο γεωργός σκάβει και ιδρώνει. Ο γεωργός κάνει αυτό που κάνει και το βόδι, μπορούμε λοιπόν να τον αποκαλέσουμε βόδι (εργάτη). Εργάτης όμως ονομάστηκε και ο μεροκαματιάρης γεωργός, ο εργάτης γης. Με τον καιρό, κάθε μεροκαματιάρης ήταν εργάτης, ένα βόδι που οργώνει.
Κι εγώ, φίλες και φίλοι, μεροκαματιάρης είμαι, οικοδόμος, καλουπατζής, εργάτης.
Σχολιάστε ελεύθερα!