για την απεικόνιση του πολέμου με ερωτικούς όρους στην Ιλιάδα

φίλες και φίλοι,

στο σημερινό σημείωμα θα ασχοληθούμε με μια ιλιαδική μεταφορά: στους στίχους Ν 286-91, το δόρυ εμφανίζεται να αναζητά το θύμα του όπως ο εραστής την ερωμένη του. Αυτό που θέλει να κάνει το δόρυ είναι αυτό που θέλει να κάνει ο εραστής: να διεισδύσει με δύναμη στο σώμα του θύματος, να προκαλέσει πόνο και αιμορραγία, να τραυματίσει, να σκοτώσει, να νικήσει. Με αυτή τη μεταφορά, ο αφηγητής μας αποκαλύπτει τις επιθυμίες του άνδρα της εποχής του: να διεισδύσει με δύναμη στο σώμα της ερωμένης, να προκαλέσει πόνο, να χύσει αίμα, να νικήσει. Εάν το δόρυ εκλαμβάνεται ως πέος είναι γιατί το πέος εκλαμβάνεται ως δόρυ.Στις μέρες μας, το πέος εκλαμβάνεται ως πυροβόλο όπλο. Γιατί στη δυτική Πατριαρχία, το πέος απεικονίζεται ως όπλο που προκαλεί διείσδυση, πόνο, αιμορραγία, τραυματισμό, ταπείνωση και υποταγή;

Διαβάζουμε το ρήμα αντιάζω (αντιάω, αντιόω) δεκαέξι φορές στην Ιλιάδα (Α 31, 67 Ζ 127 Η 231 Κ 551 Μ 356, 368  Ν 215, 290, 752 Ο 297 Υ 125 Φ 151, 431 Ψ 643 Ω 62)   και σημαίνει άλλοτε ‘αποδέχομαι, απολαύω’   και άλλοτε ‘αναζητώ, συναντώ, αντικρίζω’. Στις δεκαπέντε περιπτώσεις, αυτός ή αυτή που αποδέχεται ή αναζητά και συναντά είναι πάντα κάποιος θεός ή άνθρωπος: η αιχμάλωτη Χρυσηΐδα θα πηγαινοέρχεται μπροστά στον αργαλειό στο σπίτι του Αγαμέμνονα, εάν ο Απόλλωνας αποδεχτεί τη θυσία ο λοιμός θα λήξει, κλπ, κλπ. Σε μια περίπτωση, αυτός που αναζητά δεν είναι ένας θεός ή ένας άνθρωπος αλλά ένα δόρυ. Να οι στίχοι του εδαφίου (Ν 286-91), με τους οποίους θα καταπιαστούμε, σε ελεύθερη μετάφραση: [ ο φοβητσιάρης πολεμιστής τα κάνει πάνω του, 281-285] αλλά ο ατρόμητος ήρωας λαχταράει πότε να ριχτεί (μιγήμεναι) στη φοβερή μάχη. Ποιος δεν θα έλεγε τα καλύτερα λόγια για την ανδρεία του; Κι αν σε χτυπούσαν από μακριά ή από κοντά (τυπείης), το δόρυ δεν θα μπήγονταν πίσω στο σβέρκο ή στη πλάτη αλλά θα αναζητούσε (αντιάσειε) το στήθος σου ή τη κοιλιά σου (νηδύος)  την ώρα που ορμάς προς τα μπρος, προς τα εκεί που οι πολεμιστές στη πρώτη γραμμή ερωτοτροπούν, συνευρίσκονται ερωτικά, συνουσιάζονται, γαμιούνται (μετά προμάχων οαριστύν). Η λέξη οαριστύς σημαίνει ‘ερωτική συνεύρεση, ερωτική ομιλία, γαμήσι’. Προέρχεται από τη λέξη όαρ (η) που δηλώνει ‘τη σύζυγο, την παντρεμένη γυναίκα’. Το δόρυ λοιπόν αναζητά την κοιλιά του αντιπάλου στο πεδίο της μάχης, εκεί όπου οι πολεμιστές της πρώτης γραμμής πολεμούν λες και θέλουν ο ένας να γαμήσει τον άλλον! Δεν είναι καταπληκτικό;

Για να κατανοήσουμε πληρέστερα το εδάφιο, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η προσωποποίηση του δόρατος είναι ένα σχήμα λόγου που θα το συναντήσουμε συχνά στην Ιλιάδα. Το έχει σχολιάσει ο Αριστοτέλης (Ρητορική, Γ΄, 1411b31 κ.ε.) κι αξίζει το κόπο να στρέψουμε κι εμείς τη προσοχή μας σε αυτό διότι θα κατανοήσουμε πληρέστερα την απεικόνιση του πολέμου με ερωτικούς όρους. Δυο φορές (Λ 573, Ο 317), τα δόρατα βρίσκονται στη γη λαχταρώντας να χορτάσουν ανθρώπινη σάρκα ( εν γαίη ίσταντο, λιλαιόμενα χροός άσαι). Μας δημιουργείται η εντύπωση ότι το δόρυ είναι ένα άγριο ζώο το οποίο θέλει να δαγκώσει και να φάει ανθρώπινη σάρκα. Υποστηρίζω ότι σε αυτήν την προσωποποίηση λανθάνει η επιθυμία του έξυπνου όπλου – που θα τη δούμε διατυπωμένη και με άλλους τρόπους – μιας και το άγριο ζώο εκτός από στόμα έχει και μάτια και βλέπει.

Ποιον αναζητά, λοιπόν, το δόρυ, για ποιο λόγο; Αναζητά προφανώς κάποιον από τους εχθρούς, το υποψήφιο θύμα του. Εκτός  όμως από το δόρυ, και ο κάτοχός του αναζητά κάποιον εχθρό. Ο στίχος Ν 286 είναι αποκαλυπτικός: αυτός ο ατρόμητος κάτοχος του δόρατος επιθυμεί να ριχτεί στη φοβερή μάχη όσο γίνεται πιο γρήγορα (αράται δέ τάχιστα μιγήμεναι εν δαΐ λυγρη). Σχολιάζοντας το στίχο ο Ευστάθιος (932.40) παρατηρεί ότι το απαρέμφατο μιγήμεναι είναι ένα υπονοούμενο ερωτικού περιεχομένου. Το ρήμα μείγνυμι δηλώνει το σαρκικό ερωτικό σμίξιμο, την ερωτική συνεύρεση, τη συνουσία, το γαμήσι. Με αυτή τη σημασία θα το συναντήσουμε πάρα πολύ φορές, από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια μέχρι τον Πλάτωνα, για να περιοριστώ σε ένα χρονικό διάστημα που ξεπερνάει τους 4 αιώνες. Αν θέλετε να το ψάξετε, σας παραπέμπω: Ιλιάδα: Ζ 161, 165  Ι 276 Ξ 295  Ο 33 Οδύσσεια: α 73, 433 χ 445 Ησίοδος: Θεογονία 927 Ομηρικός ύμνος στην Αφροδίτη: 151  Ηρόδοτος: 2.64  Πίνδαρος: Τρίτος Πυθιόνικος 14  Σοφοκλής: 791  Αριστοφάνης: Βάτραχοι 1081 Πλάτων: Νόμοι 838. (Είναι σαφές ότι η σημασία αυτή επιβιώνει στη λέξη ‘σμίξιμο’). Έτσι, λαμβάνοντας υπόψη το υπονούμενο, θα μπορούσαμε να μεταφράσουμε τον στίχο ως εξής: λαχταράει πότε να έρθει η ώρα να πάει στη μάχη να γαμήσει ή να γαμηθεί. Να επιβάλλει ή να υποστεί τη διείσδυση. Να σκοτώσει ή να σκοτωθεί. Να νικήσει ή να νικηθεί. Να ταπεινώσει ή να ταπεινωθεί.

Υπάρχει όμως άλλο ένα υπονοούμενο στο εδάφιο. Κι αν σε χτυπούσαν, λέει ο συνθέτης της Ιλιάδας, από μακριά ή απο κοντά, το δόρυ δεν θα μπήγονταν κλπ. Για να δηλώσει το χτύπημα από κοντά, ο ποιητής μεταχειρίζεται το ρήμα τύπτω (τυπείης) που σημαίνει ‘χτυπώ από κοντά, πλήττω, πληγώνω, τραυματίζω’. Το απαρέμφατο μιγήμεναι και το αφηρημένο ουσιαστικό οαριστύς μας ωθούν να υποστηρίξουμε ότι το τύπτω εδώ σημαίνει την ερωτική συνεύρεση, την ερωτική διείσδυση. Ένα άλλο ρήμα, το τιτρώσκω,  που σημαίνει κι αυτό ‘πληγώνω, τραυματίζω’,  δηλώνει και την βίαιη διείσδυση του πέους. Στον Θέογνι, στ. 1287, ένας εραστής μιλάει στο αγόρι του και λέει: την ώρα που εσύ θα φεύγεις από κοντά μου εγώ θα σε πληγώσω, θα σε τραυματίσω (αλλά σ’  εγώ τρώσω φεύγοντά με). Είναι σαφές τι υπονοιείται με το τρώσω, θα σε πληγώσω: θα σου τον χώσω και θα τραυματιστείς, θα πληγωθείς, θα πονέσεις.

Ο πόλεμος απεικονίζεται με ερωτικούς όρους σε άλλη μια περίπτωση, στους στ. Χ 123-128. Τους μεταφράζω ελεύθερα: [Ο Έκτορας διώκεται από τον Αχιλλέα και κάποια στιγμή μονολογεί και λέει μεταξύ των άλλων]: Να μην πάω να τον παρακαλέσω,δεν πρόκειται να με λυπηθεί, ούτε να με σεβαστεί, θα με σκοτώσει καθώς  θα είμαι άοπλος  (γυμνόν εόντα), σαν αδύναμη γυναίκα. Δεν είναι ώρα να ερωτοτροπήσω μαζί του (τω οαριζέμεναι)   κάτω από βελανιδιά ή βράχο, όπως μια παρθένα κι ένα παλικάρι τα δυο τους λένε γλυκόλογα και σμίγουν (οαρίζετον). Και το βάζει στα πόδια. Γιατί λίγο πριν πεθάνει ο Έκτορας από τα χέρια του Αχιλλέα αντιλαμβάνεται τον θάνατό του ως ερωτική πράξη; Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως αδύναμη γυναίκα μπροστά σε ένα ισχυρό άνδρα. Τι θα κάνει ο ισχυρός άνδρας; Θα τη βιάσει, θα επιχειρήσει να διεισδύσει με την πιο μεγάλη δύναμη για να προκαλέσει με το πέος του πόνο, σωματικό τραύμα, αίμα, ταπείνωση, ήττα, εξευτελισμό. Αυτό θα κάνει και ο Αχιλλέας. Με το δόρυ του θα διεισδύσει με δύναμη, θα τραυματίσει, θα πονέσει, θα χύσει αίμα, θα σκοτώσει, θα νικήσει, θα ταπεινώσει, θα εξευτελίσει.

Εάν ο πόλεμος απεικονίζεται στην Ιλιάδα με ερωτικούς όρους είναι γιατί η ερωτική συνεύρεση προσλαμβάνεται πολεμικούς όρους. Κατά την κλασική εποχή, το πέος περιγράφεται ως όπλο ενώ η ερωτική συνεύρεση ως μάχη. Ήδη από την Ιλιάδα έχουν τεθεί οι βάσεις της λατρείας της διείσδυσης: νικητής είναι όποιος επιβάλλει τη διείσδυση. Όποιος την υφίσταται, είναι ηττημένος, άξιος περιοφρόνησης και ταπείνωσης. Η γυναίκα, που από τη φύση της υφίσταται τη διείσδυση, σύμφωνα με την πατριαρχική παράδοση, είναι καταδικασμένη να είναι άξια περιφρόνησης και ταπείνωσης. Κι όποιος υφίσταται τη διείσδυση, υποβιβάζεται στην κατάσταση της γυναίκας.Η λατρεία της διείσδυσης, που η Ιλιάδα είναι το σημείο εκκίνησής της, επιβιώνει μέχρι στις μέρες μας. Ο προνομιακός τόπος άσκησής της είναι το ανδρικό ποδόσφαιρο (γιατί γυναικείο δεν υπάρχει!). Εάν η μπάλα είναι όπλο, δεν μπορεί παρά να είναι και πέος. Όταν επιτυγχάνουμε μια διείσδυση της μπάλας, διεισδύουμε συμβολικά στο σώμα του αντιπάλου τόσο με όπλο όσο και με το πέος.

Η επιβίωση της λατρείας της διείσδυσης στο ποδόσφαιρο διαιωνίζει και ενισχύει την λατρεία του πολέμου και την πατριαρχία. Από τη στιγμή που οι οπαδοί διακηρύσσουν πως έτσι γαμάει ο Πειραιάς όταν νικάει ο Ολυμπιακός, είμαστε υποχρεωμένοι να διατυπώσουμε το ερώτημα: γιατί το ρήμα γαμώ σημαίνει νικάω, υπερέχω, είμαι ανώτερος, είμαι ισχυρότερος;