my foot! (το μάτι μου!)
Τα πιο δημοφιλή, παγκοσμίως, σήμερα παιχνίδια, με τη μορφή γνήσιου παιχνιδιού, αθλήματος ή videogame, είναι τα ομαδικά παιχνίδια που παίζονται με μπάλα, στα οποία η νίκη εξασφαλίζεται με τη διείσδυσή της είτε σε έναν περιορισμένων διαστάσεων και καλά προστατευόμενο χώρο της επικράτειας των αντιπάλων (ποδόσφαιρο, μπάσκετ, πόλο, χάντμπολ, χόκεϊ, κλπ) είτε σε όλο το χώρο της επικράτειας (βόλεϊ, τένις, κλπ). Μέχρι τον 10ο μ.Χ. αιώνα, τα ομαδικά παιχνίδια (διείσδυσης) της μπάλας δεν ήταν παραπάνω από τα δάχτυλα του ενός χεριού. Από την εποχή αυτή και μέχρι τον 18ο και 19ο αι. συγκεντρώνουν σταδιακά την προτίμηση χωρικών και ευγενών, εργατών και βιομηχάνων, υπηρετών και βασιλιάδων. Από τα τέλη του 19ου αι. επινοούνται και άλλα (μπάσκετ, υδατοσφαίριση, χάντμπολ) και μέχρι στις μέρες μας είναι τα μόνα που υπάρχουν. Μέσα σε μια χιλιετία από ανύπαρκτα έγιναν πολλά και κυριάρχησαν. Από όλα αυτά τα ομαδικά παιχνίδια διείσδυσης της μπάλας, το πιο δημοφιλές είναι το ποδόσφαιρο (soccer) αλλά δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή εξήγηση του φαινομένου. Με την παρούσα εργασία θα επιχειρήσω να δείξω ότι δεν μπορέσαμε να δώσουμε μια ικανοποιητική απάντηση σε αυτό το αίνιγμα διότι δεν επισημάναμε το ερώτημα και, συνεπώς, δεν δώσαμε μια απάντηση, γιατί τα ομαδικά παιχνίδια διείσδυσης της μπάλας συγκέντρωσαν, από τον 12ο αι και με ολοένα και μεγαλύτερο ζήλο, το ενδιαφέρον των ανδρών με αποτέλεσμα όχι μόνο να εξαφανίσουν όλα τα άλλα αλλά και να επινοήσουν νέα. Εάν απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, ίσως να μπορέσουμε να διατυπώσουμε στο μέλλον και μια γενικά αποδεκτή λύση του αινίγματος της παγκόσμιας λατρείας του ποδοσφαίρου. Το ερώτημα αυτό είναι το πρώτο, χρονικά και λογικά, που οφείλουμε να διατυπώσουμε και να απαντήσουμε. Υπάρχουν όμως κι άλλα. Ας τα δούμε.
Από τον 12ο αι. παιζόταν στην Αγγλία ένα παιχνίδι που ήταν γνωστό ως παιχνίδι της μπάλας και από τα τέλη του 16ου αι. ως ποδόσφαιρο (footeball). Από τις πρώτες μέρες της εμφάνισής του, οι αρχές (δικαστές, σερίφηδες και βασιλιάδες) απαγόρευαν την διεξαγωγή του γιατί, όπως φαίνεται από το “Διάταγμα για τη συντήρηση του πυροβολικού και την απαγόρευση των παράνομων παιχνιδιών” του Ερρίκου Ζ΄(1447-1509), το οποίο καταργήθηκε το 1845, οι αγρότες, οι εργάτες και οι υπηρέτες προτιμούσαν να παίζουν μπάλα παρά να συντηρούν το πυροβολικό, να πολεμούν και να εργάζονται στα νεοπαγή εργοστάσια. Τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι. η αστυνομία και ο στρατός είχε καταφέρει να απαγορέψει ολοσχερώς την διεξαγωγή δημόσιων, ανοιχτών ποδοσφαιρικών συναντήσεων, που δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μαζικές συμπλοκές, χωρίς κανονισμούς, μεταξύ χωριών και ενοριών με πολλούς τραυματισμούς και συχνούς θανάτους, με αποτέλεσμα το παιχνίδι αυτό να επιβιώσει μόνο σε τέσσερις πόλεις, όπου παίζεται μέχρι και σήμερα, μια φορά το χρόνο, και να υιοθετηθεί και να λατρευτεί από τα αγόρια και τους έφηβους που το έπαιζαν επί αιώνες στα προαύλια των ιδιωτικών σχολείων των πλούσιων αριστοκρατών και αστών. Εκεί μέσα, στις στενόμακρες αυλές των σχολείων, ήδη από τα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αι., ο αριθμός των παικτών κάθε ομάδας άρχισε να περιορίζεται συνεχώς και να εμφανίζονται οι πρώτοι κανονισμοί. Οι βάσεις της διαμόρφωσης του σύγχρονου ποδοσφαίρου είχαν τεθεί. Οι απόφοιτοι των σχολείων συνέχισαν να παίζουν και στα πανεπιστήμια. Όταν αποφοιτούσαν, για να μπορούν να επιδίδονται σε αυτό χωρίς να καταδιώκονται από την αστυνομία και το στρατό, δημιουργούσαν νόμιμους συλλόγους και καθόριζαν συγκεκριμένους χώρους όπου θα το έπαιζαν. Ο πρώτος σύλλογος εμφανίζεται το 1855, στο Σέφιλντ. Οι αγρότες και οι εργάτες δημιούργησαν κι αυτοί τους δικούς τους συλλόγους κι έτσι το ποδόσφαιρο επέστρεψε στο λαό αλλά τελείως αλλαγμένο. Το 1862, στην ίδια πόλη, οι σύλλογοι έγιναν 15. Το ίδιο συνέβη και σε άλλες πόλεις. Όπως όλα τα παιχνίδια που παίζονται πολύ διαφορετικά από περιοχή σε περιοχή, κάθε σχολείο, πανεπιστήμιο και σύλλογος έπαιζε το ποδόσφαιρο με το δικό του ιδιαίτερο τρόπο, είχε δηλαδή τους δικούς του κανονισμούς. Η κατάσταση αυτή δεν επέτρεπε τη διεξαγωγή ποδοσφαιρικών συναντήσεων μεταξύ των ομάδων των σχολείων, των πανεπιστημίων και των συλλόγων κι έτσι, από το 1837, έγιναν πολλές απόπειρες ώστε να διατυπωθούν κανονισμοί γενικής αποδοχής. Οι απόπειρες αυτές δεν έφεραν αποτέλεσμα παρά μόνο το 1863. Τη χρονιά εκείνη, έντεκα σχολεία και σύλλογοι του Λονδίνου, συγκρότησαν, στην πρώτη τους συνάντηση, στις 26 Οκτωβρίου την Ένωση Ποδοσφαίρου (Football Association). Κατά τη διάρκεια των επόμενων τεσσάρων συναντήσεων, η Ένωση διασπάστηκε. Η διαφωνία που προκάλεσε την διάσπαση αφορούσε τη κλοτσιά. Οι περισσότερες ομάδες υποστήριζαν ότι η κλοτσιά πρέπει να καταργηθεί· υπήρξαν όμως και ομάδες που διαφώνησαν έντονα με το επιχείρημα ότι η κατάργησή της θα έκανε το παιχνίδι λιγότερο ανδροπρεπές. Στην έκτη και τελευταία συνάντηση, στις 8 Δεκεμβρίου, οι ομάδες που παρέμειναν στην Ένωση Ποδοσφαίρου κατάφεραν να συμφωνήσουν και να διατυπώσουν 14 κανονισμούς, οι οποίοι διαμόρφωσαν το σύγχρονο ποδόσφαιρο.
Σήμερα, εκατόν πενήντα χρόνια μετά, το ποδόσφαιρο έχει κατακτήσει ολόκληρο το πλανήτη. Κανένα θέαμα δεν παρακολουθείται από τόσα πολλά μάτια όσο ο τελικός για το Παγκόσμιο Κύπελλο που διεξάγεται κάθε τέσσερα χρόνια. Παρ΄ όλα αυτά, από τότε που πήρε τη σύγχρονη μορφή του, μέχρι σήμερα, το ποδόσφαιρο παραμένει ακόμα ένα αίνιγμα, τουλάχιστον για όσους αρνούνται να καταφεύγουν σε κοινοτοπίες και γενικολογίες. Λίγοι θα διαφωνήσουν με την διαπίστωση ότι στις μέρες μας δεν διαθέτουμε μια γενικής αποδοχής απάντηση στο ερώτημα: γιατί το ποδόσφαιρο είναι το πιο δημοφιλές, παγκοσμίως, ομαδικό άθλημα; Εάν επιχειρήσουμε να δώσουμε βεβιασμένα κάποια απάντηση σε αυτό το ερώτημα, όπως έχει συμβεί στο παρελθόν, είναι βέβαιο ότι θα αποτύχουμε. Κι αυτό διότι, όπως συμβαίνει συχνά, το ερώτημα αυτό είναι ένα κομβικό ερώτημα, δηλαδή ένας τόπος συνάντησης ερωτημάτων, τα οποία οφείλουμε να επισημάνουμε, να διατυπώσουμε και να εξετάσουμε τις μεταξύ τους σχέσεις. Ένα από αυτά τα ερωτήματα που λανθάνει είναι το εξής: γιατί το ανδρικό ποδόσφαιρο είναι το πιο δημοφιλές ομαδικό άθλημα; Διαθέτουμε κάποια απάντηση σε αυτό το ερώτημα; Να άλλο ένα: γιατί το γυναικείο ποδόσφαιρο δεν είναι το πιο δημοφιλές ομαδικό άθλημα; Το ερώτημα υπάρχει γυναικείο ποδόσφαιρο; δεν είναι τόσο αυτονόητο όσο φαίνεται. Διότι με γνώμονα το ανδρικό ποδόσφαιρο, δεν μπορούμε στα σοβαρά να υποστηρίξουμε ότι υπάρχει. Και, εάν δεν υπάρχει, μπορεί να υπάρξει; Γιατί δεν υπήρξε εδώ και ενάμισι αιώνα; Γιατί να υπάρξει στο μέλλον;
Όταν διαπιστώνουμε ότι το (ανδρικό) ποδόσφαιρο είναι το πιο δημοφιλές ομαδικό άθλημα, με ποια άλλα το συγκρίνουμε; Εδώ είμαστε βέβαιοι ότι εν μέσω κινούμενης άμμου πατάμε σε σταθερό έδαφος. Το συγκρίνουμε βέβαια με το αμερικάνικο ποδόσφαιρο, το ράγκμπι, το μπάσκετ, το βόλεϊ, το χάντμπολ, το πόλο, το χόκεϊ και άλλα πολλά. Για να το συγκρίνουμε με αυτά τα ομαδικά αθλήματα θα πρέπει να έχει κάτι κοινό με αυτά. Και εδώ πατάμε σε σταθερό έδαφος. Σε όλα αυτά τα ομαδικά αθλήματα η νίκη εξασφαλίζεται είτε με την διείσδυση μιας μπάλας μέσα σε μια τρύπα (μπάσκετ, πόλο, κλπ) είτε με το χτύπημά της σε ένα οποιοδήποτε σημείο του χώρου της αντίπαλης ομάδας (βόλεϊ, τένις, πιγκ-πογκ). Το ποδόσφαιρο λοιπόν, ανδρικό ή γυναικείο, υπάγεται στον αθλητισμό της διείσδυσης. Για να υπερέχει έναντι των άλλων αθλημάτων της διείσδυσης, σημαίνει ότι διαθέτει ένα σαφές πλεονέκτημα το οποίο δεν διαθέτουν τα άλλα. Ποιο είναι αυτό; Το ποδόσφαιρο μπορεί να επιτύχει την πιο ταχεία, την πιο ισχυρή, την πιο ευθύβολη διείσδυση της μπάλας από όλα τα άλλα. Συγκρίνετε τη τροχιά της μπάλας του μπάσκετ και τη διείσδυσή της στο καλάθι και αυτήν ενός κεραυνού που εξαπολύει ένας παίκτης από τα τριάντα μέτρα και κάνει τα δίκτυα να σπαρταράνε. Πως τα καταφέρνει; Η απάντηση είναι απλή: μόνο το ποδόσφαιρο επιτυγχάνει τη διείσδυση της μπάλας στη τρύπα που υπερασπίζονται οι αντίπαλοι με το πόδι. Και στο γυναικείο ποδόσφαιρο, οι ποδοσφαιρίστριες με το πόδι επιτυγχάνουν τις διεισδύσεις της μπάλας στη τρύπα που υπερασπίζονται οι αντίπαλες, γιατί όμως αυτό δεν είναι δημοφιλές; Υπάρχει κάποια διαφορά ανάμεσα στο πόδι του άνδρα και της γυναίκας; Ναι, θα διαβάσετε ότι υπάρχει. Εάν σχηματίσατε την εντύπωση ότι ο άνδρας έχει πιο δυνατό πόδι από τη γυναίκα και μπορεί να επιτύχει πιο δυνατό σουτ, σας διαβεβαιώνω ότι είστε offside.
Να άλλο ένα ερώτημα που λανθάνει και αυτό στο κομβικό ερώτημα: γιατί από τα τέλη του 19ου αιώνα επινοούνται συνεχώς νέα αθλήματα διείσδυσης; Η διείσδυση των αθλημάτων αυτών είναι μια παιγνιώδης επινόηση, που η τροποποίηση της διαμορφώνει νέα αθλήματα ή μήπως αναπαριστά κάποια διείσδυση της πραγματικής ζωής; Σε ποια διείσδυση της καθημερινής ζωής παραπέμπει η διείσδυση της μπάλας στη τρύπα που υπερασπίζονται οι παίκτες της αντίπαλης ομάδας; Και, αναπόφευκτα, ποιο βλήμα αναπαριστά η ποδόσφαιρα; Ποια τρύπα αναπαριστά η τρύπα που προστατεύουν οι παίκτες της ομάδας; Γιατί η επίτευξη της διείσδυσης είναι ταυτόσημη με τη νίκη; Γιατί η τρύπα πρέπει να μείνει απαραβίαστη, άθικτη, ακέραιη;
Μετά από όλα αυτά τα ερωτήματα που εκμαιεύσαμε, είμαστε σε θέση να υποστηρίξουμε ότι για να γίνει εφικτή η διατύπωση μιας απάντησης στο κομβικό ερώτημα γιατί το ποδόσφαιρο είναι το πιο δημοφιλές ομαδικό άθλημα πρέπει να επιχειρήσουμε μια επαναδιατύπωσή του. Έτσι, εάν το ερώτημα πάρει τη μορφή γιατί το ανδρικό ποδόσφαιρο είναι το πιο δημοφιλές ομαδικό άθλημα διείσδυσης, δεν θα αποφύγουμε μόνο την αοριστία, την ασάφεια και την σύγχυση αλλά θα εξασφαλίσουμε τις προϋποθέσεις για την διατύπωση απαντήσεων σε όλα τα ερωτήματα που θέσαμε.
Η Λατρεία της Διείσδυσης που κρατάτε στα χέρια σας είναι το πρώτο μέρος της εργασίας Ποδόσφαιρο και Δυτικός Πολιτισμός και επιχειρεί αφενός να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που διατυπώθηκαν σε αυτό το πρόλογο και αφετέρου να καταγράψει τα αναπόφευκτα συμπεράσματα που θα προκύψουν. Το δεύτερο μέρος φέρει τον τίτλο Η Καταστροφή του Κοινωνικού Πλούτου και καταπιάνεται με το ζήτημα της συμβολής του ποδοσφαίρου στην αρπαγή και δημιουργική (λειτουργική) καταστροφή του συλλογικά παραγόμενου παγκόσμιου κοινωνικού πλούτου. Τι κάνει το ποδόσφαιρο: παράγει ή καταστρέφει πολύτιμο κοινωνικό πλούτο; Υποστηρίζω ότι συμβαίνει το δεύτερο (τεράστια σπατάλη ενέργειας, εργασίας, πρώτων υλών, μεγέθυνση της άχρηστης αθλητικής παραγωγής, μεταφορές, μετακινήσεις, όργανα, φαρμακευτικά προϊόντα, αντιμετώπιση αθλητικών κακώσεων, και άλλα πολλά) και θέτω το εξής ζήτημα: εάν τα πολλά, παγκόσμια και οξυμένα κοινωνικά προβλήματα (πείνα, έλλειψη νερού, φτώχεια, ανεργία, καταστροφή της φύσης, διάλυση των κοινωνιών) είναι δυνατόν να επιλυθούν μόνο με την διάθεση όλου του παγκόσμιου κοινωνικού πλούτου, δηλαδή και με την αποτροπή της πολύμορφης λειτουργικής καταστροφής του, που επικυρώνει την πατριαρχία, την Κυριαρχία και τον Καπιταλισμό, οφείλουμε να αποτρέψουμε και την καταστροφή που συνειδητά και προγραμματισμένα επιτυγχάνει το ποδόσφαιρο. Στο τρίτο μέρος, Το Μέλλον του Ποδοσφαίρου (Αριστερά και Ποδόσφαιρο), υποστηρίζω την άποψη ότι το μέλλον του ποδοσφαίρου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το μέλλον του καπιταλισμού, του δυτικού πολιτισμού. Η έκβαση της παγκόσμιας κοινωνικής διαμάχης με επίδικο αντικείμενο την επίλυση των παγκόσμιων κοινωνικών προβλημάτων θα κρίνει και το μέλλον του ποδοσφαίρου. Εάν τα κοινωνικά προβλήματα δεν επιλυθούν, το ποδόσφαιρο θα συνεχίσει να καταστρέφει πολύτιμο κοινωνικό πλούτο, και η κατάσταση θα διαιωνιστεί ως έχει σήμερα: φτώχεια και αποβλάκωση. Εάν το κοινωνικά προβλήματα επιλυθούν, τότε οι θεσμοί που τα διαιωνίζουν και τα διαχειρίζονται θα καταρρεύσουν και μαζί με αυτούς, αναπόφευκτα, και το επαγγελματικό ποδόσφαιρο. Να λύσουμε τα κοινωνικά προβλήματα και να έχουμε και επαγγελματικό ποδόσφαιρο είναι μια κατάσταση αδιανόητη για μένα. Δυο προοπτικές υπάρχουν: ή θα καταργήσουμε την διεξαγωγή όλων των πρωταθλημάτων, όλων των αθλημάτων, των Ολυμπιακών Αγώνων, των Παγκόσμιων Κυπέλλων, θα γκρεμίσουμε τα αναρίθμητα και τεράστια στάδια και γήπεδα και θα αποκαταστήσουμε το τοπίο με αλάνες μέσα σε καταπράσινα πάρκα ή θα ζήσουμε την επιδείνωση της οικτρής σημερινής παγκόσμιας κατάστασης. Θα υπερασπιστούμε το επαγγελματικό ποδόσφαιρο ή θα ζήσουμε; Θα πεθάνουμε την ώρα που θα βλέπουμε το ματς στη τηλεόραση ή θα παίζουμε μπάλα, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, στην ανοιχτή αλάνα μέσα στο καταπράσινο πάρκο της Καλογρέζας;
Θα πεθάνουμε ή θα ζήσουμε; Θα βλέπουμε ή θα παίζουμε;
Σχολιάστε ελεύθερα!