Από τον 12ο αιώνα και μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, παιζόταν σε χώρες της δυτικής Ευρώπης πολλά παιχνίδια με μπάλα στα οποία η νίκη επιτυγχάνονταν με τη διείσδυσή της είτε σε κάποιο εκ των προτέρων καθορισμένο στενό χώρο (πόρτα ανοιχτή, είσοδος κτιρίου, ένα άνοιγμα ανάμεσα σε δυο πασσάλους ή δυο θάμνους, σε ένα κύκλο) είτε σε ένα χώρο που καθορίζονταν από μια γραμμή στο έδαφος ή ένα αντικείμενο (πέτρα, δένδρο, κλπ).
Οι πόρτες του ποδοσφαίρου, οι θάμνοι του χάρλιγκ, οι πάσσαλοι του soule, η γραμμή του ασιατικού πόλο, η βάρκα του “ποδόσφαιρου στο νερό” μας θυμίζουν τις πέτρες, τα δέντρα, τα βιβλία, τα μπουφάν, τα παπούτσια, τα κονσερβοκούτια και ο,τιδήποτε άλλο ήταν διαθέσιμο που χρησιμοποιούνταν στις αλάνες των πόλεων πριν από μερικές δεκαετίες και χρησιμοποιούν ακόμα τα παιδιά στις χώρες Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής για να “φτιάξουν το τέρμα”, να ορίσουν τη νοητή γραμμή και τα νοητά δοκάρια. Τι είναι όμως το τέρμα; Είναι ένα στενό πέρασμα που σχηματίζεται από δυο σταθερά σημεία και τη νοητή γραμμή (goal–line) που τα ενώνει. Από τη στιγμή που η γραμμή ορίζει την αρχή του στενού περάσματος, ο σκοπός μας (our goal) πραγματοποιείται μόνο όταν η μπάλα περάσει ολόκληρη μέσα στο χώρο του περάσματος, όταν δηλαδή περάσει τη γραμμή. Παρόλο που στις μέρες μας η γραμμή σημειώνεται στο έδαφος και είναι ορατή, είναι αδύνατον να αποτραπούν διαφωνίες και διαμάχες σχετικά με το εάν η μπάλα πέρασε ή όχι τη γραμμή. Η επίλυση των διαφορών γίνεται ακόμα πιο δυσχερής όταν η μπάλα δεν βρίσκεται στο χώμα αλλά στον αέρα.
Τι να είναι άραγε αυτό το πέρασμα, αυτός ο στενός χώρος; Είναι απλά μια επινόηση που κληρονομήσαμε και την διατηρούμε; Γιατί την διατηρούμε με τόσο ζήλο και πάθος; Τι να είχαν στο μυαλό τους άραγε οι άνδρες που επινόησαν τα παιχνίδια στα οποία νικητής αναδεικνύονταν αυτός που επιτύγχανε τις περισσότερες διεισδύσεις σε ένα στενό χώρο; Συμβόλιζε κάτι γι αυτούς η μπάλα, ο στενός χώρος, η διείσδυση; Η μπάλα είναι βλήμα. Η διείσδυσή της σε μια τρύπα αναπαρίστανε κάτι; Τι;
Μπορούμε να το μάθουμε; Δεν είμαι βέβαιος. Ας αφήσουμε όμως τους άνδρες του παρελθόντος κι ας έρθουμε στους άνδρες του παρόντος. Δεν εννοώ μόνο τους άνδρες που παρακολουθούν με πάθος το ποδόσφαιρο, πάνε στο γήπεδο, διαβάζουν καθημερινά αθλητική εφημερίδα, μιλάνε μόνο για την ομάδα τους αλλά όλους τους άνδρες που, τουλάχιστον, δεν αδιαφορούν πλήρως για το ανδρικό αυτό παιχνίδι. Τι αναπαριστάνει γι’ αυτούς η διείσδυση της μπάλας στην καλά φυλασσόμενη τρύπα των αντιπάλων; Τι αναπαριστάνει η μπάλα και το τέρμα; Υπάρχει τρόπος να μάθουμε; Εάν ρωτούσαμε έναν φανατικό ποδοσφαιρόφιλο γιατί το δυνατό μακρινό σουτ χαρακτηρίζεται “κανονιά”, τι θα μας απαντούσε; Τι θα μας απαντούσε εάν τον ρωτούσαμε γιατί μόλις βάζει γκολ η ομάδα του φωνάζει θριαμβευτικά μαζί με όλους τους άλλους “έτσι – γαμάει – η Λε-ω-φόρος!”; Αυτό που έχουν στο μυαλό τους οι άνδρες του παρόντος θα ταίριαζε με αυτό που είχαν οι άνδρες του παρελθόντος, παίκτες και επινοητές των παιχνιδιών διείσδυσης; Ας δούμε πρώτα πως βλέπουν το τέρμα.
Το τέρμα δεν είναι απλά μια γραμμή. Απαρτίζεται, βέβαια, και από μια γραμμή στο έδαφος, αλλά κατά κύριο λόγο σχηματίζεται πάνω από αυτό. Το τέρμα είναι πάνω απ’ όλα μια κάθετη επιφάνεια που δημιουργείται από δυο κάθετα δοκάρια τα οποία, στο σύγχρονο ποδόσφαιρο, απέχουν μεταξύ τους 7, 32 μ. και ενώνονται με ένα άλλο οριζόντιο δοκάρι σε ύψος 2, 44 μ., συνολικής έκτασης 18 τετραγωνικών μέτρων περίπου. Η επιφάνεια αυτή είναι αόρατη, δεν σημαίνει όμως ότι είναι και ανύπαρκτη. Αντίθετα, η γραμμή του τέρματος σημειώνεται με χρώμα πάνω στο έδαφος, είναι ορατή, κι αυτή είναι το κριτήριο εάν επιτεύχθηκε ο σκοπός ακόμα κι εάν η μπάλα τη περνάει σε μεγάλο ύψος. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η επιφάνεια αυτή είναι ένας λεπτότατος και αόρατος υμένας, τον οποίον σχίζει (ή ξεσχίζει) η μπάλα κι έτσι επιτυγχάνεται ο σκοπός. Εάν τοποθετούσαμε ένα λεπτό χαρτί που να κάλυπτε όλη την επιφάνεια του τέρματος, θα μπορούσαμε να δούμε τη τρύπα που θα σχημάτιζε η μπάλα. Θεωρώ όμως ότι είναι περιττό. Οι θεατές διαθέτουν μεγάλα αποθέματα ανδρικής φαντασίας ώστε, κάθε φορά που επιτυγχάνεται ο σκοπός, μπορούν και τη βλέπουν. Και δεν είναι η μόνη τρύπα που βλέπουν.
Μέχρι το 1865 η εστία στο αγγλικό ποδόσφαιρο ήταν ένα κάθετο άνοιγμα στο χώρο. Αποτελούνταν από δυο ξύλινα δοκάρια, καρφωμένα στη γη, που αντικατέστησαν τις πέτρες ή τους θάμνους του μεσαιωνικού εγγλέζικου ποδοσφαίρου. Γκολ επιτυγχάνονταν κάθε φορά που η μπάλα περνούσε ανάμεσα από αυτά. Η αοριστία του ύψους του ανοίγματος δημιουργούσε πολλά προβλήματα και ήταν αιτία αιματηρών προστριβών. Τα προβλήματα αυτά τα γνώρισαν όσοι έπαιξαν ποδόσφαιρο σε αλάνες, όπου το άνοιγμα καθορίζονταν από δυο πέτρες ή από δυο μπουφάν. Ήταν μέσα ή έξω; Ψηλά ή χαμηλά; Πολλές φορές η διαφωνία λύνονταν με την επιβολή του δίκαιου του ισχυρότερου. Το 1865 καθιερώθηκε μια αλλαγή που ήταν καθοριστική για την δημοτικότητα του ποδοσφαίρου. Οι διαστάσεις του ασαφούς, ακαθόριστου ανοίγματος περιορίστηκαν και το τέρμα απόκτησε συγκεκριμένα όρια. Τοποθετήθηκε ένα σχοινί ανάμεσα στα δοκάρια, σε ύψος οχτώ ποδιών (2. 44 μ.). Το άνοιγμα έγινε μια σαφής παραλληλόγραμμη τρύπα. Το σχοινί όμως δεν έλυσε με αποτελεσματικό τρόπο τα προβλήματα. Έτσι, μετά από δέκα χρόνια, το 1875, ο αρχαιότερος ποδοσφαιρικός σύλλογος της Σέφιλντ το αντικατέστησε με ένα ξύλινο δοκάρι. Τώρα, η παραλληλόγραμμη τρύπα απέκτησε σαφείς και οριστικές, αμετάβλητες διαστάσεις. Κανείς δεν μπορούσε να αμφισβητήσει τα όρια της. Κανείς δε μπορούσε να αμφισβητήσει την παραβίασή της.
Το τέρμα δεν είναι μόνο μια γραμμή, ούτε μόνο μια κάθετη επιφάνεια. Η γραμμή και η κάθετη επιφάνεια είναι το όριο ανάμεσα στον αγωνιστικό χώρο και το στενό πέρασμα. Από δω και πέρα αρχίζει το τέρμα. Εάν το τέρμα περιοριζόταν μόνο στη γραμμή και στη κάθετη επιφάνεια, θα μπορούσαμε να κλείσουμε το τέρμα με ένα συμπαγές υλικό και το γκολ να επιτυγχάνεται κάθε φορά που η μπάλα θα ακουμπούσε την αδιαπέραστη αυτή επιφάνεια. Με την βοήθεια της ηλεκτρονικής, οι διαφωνίες και οι διαμάχες θα ανήκαν ανεπιστρεπτί στο παρελθόν.
Η πολυπόθητη ευχάριστη διέγερση που προσδοκούν να νιώσουν οι θεατές του ποδοσφαίρου είναι πολύ πιο έντονη όταν η μπάλα περνάει τη γραμμή ή την κάθετη επιφάνεια με δύναμη. Αυτό σημαίνει ότι δεν επιθυμούν να δουν απλά το πέρασμα της γραμμής ή την διάσχιση της επιφάνειας αλλά να την δουν να κινείται με ταχύτητα και ορμή μετά από αυτά τα όρια. Το τέρμα είναι ένας χώρος μέσα στον οποίο κινείται η μπάλα. Όσο πιο δυνατό είναι το σουτ, όσο πιο μακριά πάει η μπάλα, τόσο πιο επιμήκης είναι ο στενός χώρος του τέρματος.
Η βασιμότητα της διαπίστωσης ότι το τέρμα εκλαμβανόταν ως ένας κλειστός νοητός τρισδιάστατος χώρος ενισχύεται από τον αγγλικό ποδοσφαιρικό όρο goal–mouth που δηλώνει την είσοδο του τέρματος. To score from the goal-mouth
σημαίνει “βάζω γκολ από κοντά”. Η ποδοσφαιρική εστία εκλαμβάνεται ως ανοιχτό στόμα. Τα δοκάρια δεν σχηματίζουν μια κάθετη επιφάνεια αλλά μια παραλληλόγραμμη τρύπα. Κάθε τρύπα έχει μια εξωτερική επιφάνεια και ένα βάθος. Υπάρχουν τρύπες διαμπερείς, π.χ., μια τρύπα στο τοίχο, ένα τραύμα στο κρανίο, το καλάθι του μπάσκετ· και τρύπες κλειστές : μια λακκούβα στο δρόμο, μια σπηλιά, ένα ποτήρι, ένα παπούτσι, ή τρύπα του γκολφ, το στόμα. Οι πρώτες διαπερνώνται, οι δεύτερες γεμίζουν. Ή ξεσκίζονται.
Το βάθος της ποδοσφαιρικής τρύπας που δημιουργήθηκε με την πρόσθεση του οριζόντιου δοκαριού το 1875 από την ποδοσφαιρική ομάδα της Σέφιλντ ήταν τόσο όσο έφτανε η μπάλα. Επρόκειτο για μια αόρατη τρύπα με ορατή είσοδο (goal–mouth). Η τρύπα υπάρχει για να διαπεραστεί, ταυτόχρονα όμως η πορεία της μπάλας δημιουργεί το βάθος της, το χώρο της. Όσο πιο δυνατό είναι το σουτ, όσο πιο βαθιά είναι και η τρύπα. Φαίνεται πως η τρύπα που δημιουργούν τα δοκάρια να είναι διαμπερής αλλά δεν είναι. Διαμπερής είναι η τρύπα στη καλαθοσφαίριση κι αυτό, όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι ένα σοβαρότατο μειονέκτημα εξ αιτίας του οποίου το παιχνίδι αυτό θα υστερεί για πάντα έναντι του soccer. Στην εστία του 1875 η ποδοσφαιρική τρύπα είναι κλειστή: ο πάτος της είναι το σημείο όπου η μπάλα χάνει την ορμή της και σταματά. Δεν μπορεί να προχωρήσει άλλο, σαν την οβίδα του κανονιού που χάνει την ορμή της και ακινητοποιείται.
Κάθε κλειστή τρύπα έχει μια είσοδο, ένα στόμιο, και, επειδή έχει βάθος, διαθέτει και πυθμένα που συνηθίζουμε να τον αποκαλούμε πάτο. Το πηγάδι έχει πάτο, το ποτήρι, η λακκούβα, το καζάνι, το παπούτσι. Όταν λέμε άσπρο πάτο εννοούμε να πιούμε όλο το κρασί μέχρι να δούμε το πάτο του ποτηριού. Ως το χαμηλότερο σημείο της τρύπας, ο πάτος προσφέρεται για δημιουργία εκφράσεων που δηλώνουν άλλοτε την υστέρηση σε μια αξιολόγηση κι άλλοτε το έσχατο σημείο κατάπτωσης ή αποτυχίας. Λέμε πως ένας μαθητής είναι πάτος στο σχολείο, πως ένας πολιτευτής πάτωσε στις εκλογές, πως πιάσαμε πάτο ή φτάσαμε στο πάτο.
Πάτο όμως έχει και ο πρωκτός. Και είναι τόσο σημαντικός που δηλώνει τον ίδιο τον πρωκτό. Και ο πρωκτός (της γυναίκας) είναι τόσο σημαντικός που δηλώνει την ίδια τη γυναίκα, όπως προδίδουν οι εκφράσεις τι πάτος είναι αυτός! και ωραίος πάτος!
Τις ίδιες σχεδόν σημασίες έχει και η αγγλική λέξη bottom, ο πάτος. Bottoms up! άσπρος πάτος! Bottom boy of the class, τελευταίος μαθητής στη τάξη. Bottom είναι ο κώλος, τα οπίσθια: to kick someone‘s bottom σημαίνει κλωτσώ κάποιον στο πισινό.
Από το 1875 ο ιερός ποδοσφαιρικός χώρος, η ποδοσφαιρική εστία, το ποδοσφαιρικό άβατο εκλαμβάνεται ως αόρατη, απροσδιόριστου βάθους τρύπα με πάτο και το γκολ ως διείσδυση σε αυτήν. Το αόρατο και το απροσδιόριστο του βάθους της τρύπας διήρκεσε μια δεκαπενταετία. Από το 1890 οι θεατές ενός ποδοσφαιρικού αγώνα μπορούσαν να δουν και τη τρύπα και τις διαστάσεις της. Τι έγινε εκείνη τη χρονιά; Εφαρμόστηκε και διαδόθηκε ταχύτατα η σημαντικότερη μεταρρύθμιση στην ιστορία του ποδοσφαίρου: για πρώτη φορά, πίσω από τα δοκάρια τοποθετήθηκαν δίχτυα τα οποία διατηρούνται τεντωμένα με δυο μεταλλικά υποστηρίγματα. Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία πως τα δίχτυα τοποθετήθηκαν για καθαρά πρακτικούς λόγους: για να συγκρατούν τη μπάλα και να αποφεύγονται οι καθυστερήσεις. Οι συνέπειες όμως της αθώας αυτής πρακτικής λύσης απέβησαν συγκλονιστικές. Με τα δίχτυα η νοητή, απροσδιορίστων διαστάσεων ποδοσφαιρική τρύπα απόκτησε τη μορφή ενός υπαρκτού, πραγματικού χώρου. Οι θεατές άρχισαν να βλέπουν αυτό που διαισθάνονταν, που φαντάζονταν. Η παγκόσμια κυριαρχία του ποδοσφαίρου αρχίζει από αυτή τη χρονιά. Και θεωρώ πως το 1890 είναι το έτος γέννησης του σύγχρονου ποδοσφαίρου, και όχι το 1863.
Από το 1890 το τέρμα έπαυσε να είναι μια φαινομενικά διαμπερής τρύπα και έγινε κλειστή, με συγκεκριμένες διαστάσεις και ορατή. Το δίχτυ περιορίζει το χώρο χωρίς να παρεμποδίζει την ορατότητα. Δεν θα έβαζαν ποτέ μια χοντρή μαύρη τσόχα. Ο θεατής μπορεί να δει τη μπάλα, μπορεί να δει τι συμβαίνει μέσα στο χώρο της τρύπας. Μπορεί να τη δει να χτυπά με δύναμη πάνω στο δίχτυ και να το κουνάει δυνατά. Το δίχτυ, ειδικά το πίσω μέρος, είναι ο πάτος της κλειστής τρύπας: με τα δίχτυα το τέρμα παύει να είναι μια γραμμή, παύει να είναι μια επιφάνεια αλλά μετατρέπεται σε τρισδιάστατο χώρο, σε μια κλειστή παραλληλόγραμμη τρύπα. Με το δίχτυ η ποδοσφαιρική τρύπα αποκτά πάτο. Όταν η μπάλα πέφτει με δύναμη πάνω στα δίχτυα, πέφτει με δύναμη πάνω στο πάτο της ποδοσφαιρικής τρύπας. Αυτό βλέπουν οι θεατές.
Θα έχετε παρατηρήσει πως λίγο πριν την έναρξη του ποδοσφαιρικού αγώνα, οι διαιτητές δεν λησμονούν να ελέγχουν σχολαστικά τα δίχτυα των τερμάτων. Είναι στέρεα αναρτημένα; Είναι γερά; Τα κουνάνε: είναι σταθερά; Μήπως είναι τρύπια; Είναι ανθεκτικά; Είναι καλά τεντωμένα; Τι κάνουν; Πως εκλαμβάνουν τη κίνηση αυτή οι θεατές; Φαίνεται πως ο έλεγχος αυτός είναι περιττός και ανόητος. Τα δίχτυα θα μπορούσαν να ελεγχθούν από άλλους πολύ πριν την έναρξη του αγώνα. Φαίνεται πως αυτό που έχει σημασία δεν είναι ο έλεγχος αλλά η δημόσια επίδειξη αυτού του ελέγχου. Οι διαιτητές ελέγχουν την ανθεκτικότητα του πάτου της ποδοσφαιρικής τρύπας.
Ο ενθουσιασμός των θεατών, η ευχάριστη διέγερση που νιώθουν, είναι ανάλογος της έντασης με την οποία δονούνται τα δίχτυα. Τους άνδρες φιλάθλους δεν τους ενδιαφέρει να περάσει η μπάλα απλά τη γραμμή ή την κάθετη επιφάνεια: ενθουσιάζονται μόνο όταν βλέπουν τα δίχτυα να δονούνται, να σπαρταρούν, εκστασιάζονται όταν βλέπουν τη μπάλα να πέφτει με ορμή πάνω τους, να χώνεται βαθιά μέσα στη τρύπα και να καρφώνεται στο πάτο της. Αυτή είναι η παραβίαση της εστίας. Είναι η προσβολή του πάτου της κλειστής τρύπας.
Από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, το πιο δυνατό σουτ έχει γίνει στην Αγγλία. Η μπάλα έσκισε τα δίχτυα του τέρματος, χτύπησε με δύναμη πάνω στις κερκίδες και έσπασε το χέρι ενός θεατή. Το σουτ κυριολεκτικά ξεχαρβάλωσε το πάτο του τέρματος. Η καταστροφή του πάτου, το ξεπάτωμα, καταστρέφει την λειτουργικότητα της κλειστής τρύπας (ποτήρι, βαρέλι, βάζο, κλπ), γι αυτό και το ρήμα ξεπατώνω απόκτησε τη σημασία “καταστρέφω”: το ξεπάτωσες το μηχάνημα! Σημαίνει όμως και “κουράζω κάποιον υπερβολικά, εξουθενώνω, εξοντώνω από την κούραση”. Λέμε, για παράδειγμα, μου βγήκε ο πάτος, μου έφυγε ο πάτος στη δουλειά, μου έβγαλε το πάτο, με ξεπάτωσε στη δουλειά και τι κούραση ήταν αυτή, ξεπατώθηκα! Σε όλες αυτές τις εκφράσεις εννοείται ο πάτος του πρωκτού, ανδρών και γυναικών. Άλλωστε, τις ίδιες ακριβώς σημασίες έχουν και οι εκφράσεις μου βγήκε ο κώλος, μου έφυγε ο κώλος (στη δουλειά), μας ξεκώλωσε στη δουλειά, τι ξεκώλωμα ήταν κι αυτό σήμερα!, τι ήταν αυτό σήμερα, ξεκωλώθηκα! Είμαστε κάτι παραπάνω από βέβαιοι ότι ο κώλος δεν μπορεί να βγει. Αυτός που μπορεί να βγει, να φύγει είναι μόνο ο πάτος. Αυτό δηλώνουν και οι εκφράσεις μας γάμησε σήμερα στη δουλειά, γαμήθηκα σήμερα στη δουλειά.
Και στην αγγλική, το ξεπάτωμα ισοδυναμεί με την ολοσχερή καταστροφή. H έκφραση the bottom has fallen out of the market σημαίνει η αγορά κατέρρευσε ενώ the bottom seemed to have dropped out of everything σημαίνει κατέρρευσαν τα πάντα, δεν έμεινε τίποτα όρθιο.
Με τον σχηματισμό της ποδοσφαιρικής κλειστής τρύπας, με την κατάργηση της απροσδιοριστίας των διαστάσεών της, χάθηκε και η απροσδιοριστία της διείσδυσης. Από το 1890, φαίνεται καθαρά πως η μπάλα χώνεται σε μια κλειστή τρύπα, να χτυπά με δύναμη το πάτο της και τον επιχειρεί να τον καταστρέψει. Η διείσδυση έγινε πιο έντονη και μαζί με αυτήν και η ευχάριστη διέγερση που προσδοκούν να νιώσουν οι θεατές.
Εάν βγάλουμε σήμερα τα δίχτυα από τα τέρματα, δεν θα γίνουν, βέβαια, λαϊκές αντρικές εξεγέρσεις, αλλά οι φίλαθλοι θα δυσφορήσουν και θα διαμαρτυρηθούν εντονότατα. Ο σκοπός (το γκολ) είναι η διείσδυση όχι σε μια αόριστη, διαμπερή τρύπα, αλλά σε μια περιορισμένη, κλειστή, με πάτο, τρύπα. Έτσι, το τέρμα έχει γίνει παγκοσμίως η πιο ποθητή τρύπα. Είναι η πλέον εξέχουσα οπή περιωπής.
Μετά το 1890, και μέσα σε λίγα χρόνια, σχεδόν όλα τα ομαδικά παιχνίδια διείσδυσης, αρχαία και μεταγενέστερα, υιοθέτησαν το τέρμα με το δίχτυ. Το γεγονός όμως ότι επιτύγχαναν τη διείσδυση με το χέρι, και όχι με το πόδι, τα έχει καταδικάσει σε αιώνια ανυποληψία.
Σχολιάστε ελεύθερα!