οδηγός ανάγνωσης της Ιλιάδας/εισαγωγή

φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας

Η Ανωτάτη Σχολή Κακών Τεχνών θα αφιερώσει πέντε  κύκλους διαλέξεων με αντικείμενο τη μελέτη της Ιλιάδας. Ο πρώτος φέρει τον τίτλο ποιμενισμός, ελληνική γλώσσα και Ιλιάδα με γνωστικό αντικείμενο την μελέτη των ενδείξεων του ποιμενικού τρόπου παραγωγής που εντοπίζονται στην αρχαία ελληνική γλώσσα, σε σημασιολογικό επίπεδο,  και στο κείμενο που επιβιώνουν γλωσσικά απολιθώματα μιας αρχαιότερης φάσης της, την Ιλιάδα. Με τις πρώτες διαλέξεις αυτού του κύκλου θα διαπιστώσουμε ότι εάν ξύσουμε όλα τα σημασιολογικά επιχρίσματα των κύριων αρχαίων ελληνικών λέξεων, θα φτάσουμε σε ένα αρχικό στρώμα στο οποίο οι λέξεις έχουν ή ποιμενική ή πολεμική σημασία. Γνωρίζουμε ότι δεν υπήρξε ποιμενική κοινωνία που να μην ήταν πολεμική κοινωνία, μιας και η αναπαραγωγή της ήταν αδύνατη χωρίς την καταφυγή στον πόλεμο: στην εξόντωση των γειτόνων και την αρπαγή του κοινωνικού τους πλούτου. Τα γεγονότα της Ιλιάδας εκτυλίσσονται κατά τη διάρκεια μιας ληστρικής επιδρομής των ποιμένων ηρώων. Στον κύκλο διαλέξεων με τίτλο εισαγωγή στη μελέτη της Ιλιάδας θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε το χρόνο και το τόπο της πρώτης σύνθεσης της οργής του Αχιλλέα, μέσα από τη μελέτη και τη χρονολόγηση των δομικών υλικών της ποιμενικής προφορικής ποιητικής αφήγησης, η οποία είναι γνωστή ως ηρωική ποίηση. Θα διατυπώσουμε τη θεωρία ότι η Αχιλλέως μηνις συντέθηκε για πρώτη φορά στην περιοχή της κεντρικής ελλαδικής χερσονήσου, πολύ πριν τον “Τρωικό πόλεμο”, πριν δηλαδή την εξοικείωση των ελληνόφωνων φύλων με τη θάλασσα και την ναυσιπλοϊα και την διεξαγωγή των υπερπόντιων ληστρικών επιδρομών στα μικρασιατικά παράλια κατά τον 13^ο αιώνα π.Χ. Θεωρώ ότι η μετάθεση του πεδίου δράσης των ποιμένων ηρώων από την ελλαδική χερσόνησο στα μικρασιατικά παράλια παρακίνησε τους αοιδούς να μεταφέρουν τη δράση εκεί με αποτέλεσμα η Αχιλλέως μηνις να γίνει Ιλιάς. Μετά την καταστροφή των διοικητικών κέντρων των μυκηναϊκών βασιλείων και την πλήρη αποσύνθεση του ασιατικού τρόπου παραγωγής που κυριαρχούσε σε αυτά, παρατηρείται μια αναβίωση του ποιμενικού τρόπου παραγωγής στις περιοχές οι οποίες δεν κατακτήθηκαν από τους Δωριείς με αποτέλεσμα μια αναγέννηση της ηρωικής ποίησης. Η υπομυκηναϊκή και  η γεωμετρική εποχή (1200-700 π.Χ)  είναι μια εποχή στην οποία επικρατεί ο ποιμενισμός και η Ιλιάδα της εποχής αυτής είναι μια Ιλιάδα-έπος: από την αρχή μέχρι το τέλος ο ήρωας (ποιμένας) παραμένει ήρωας. Η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας, η οποία συντέθηκε κατά την αρχαϊκή εποχή (700-500 π. Χ.) είναι και δεν είναι έπος, μιας και οι πρωταγωνιστές είναι και δεν είναι ήρωες. Στην Α είναι, στην Τ και την Ψ, για να περιοριστώ σε αυτές μόνο της ραψωδίες, δεν είναι. Στην Ψ, είναι αθλητές! Στην Ιλιάδα μας, μιας και παραμένει έπος,  διασώζονται τμήματα της γεωμετρικής, γνήσια επικής, ηρωικής ποίησης. Ταυτόχρονα όμως ο αοιδός προκρίνει την εγκατάλειψη των ηρωικών αξιών και προειδοποιεί για τους κινδύνους που ελλοχεύουν από την απροθυμία των ηρώων να υιοθετήσουν ένα νέο κώδικα συμπεριφοράς. Έτσι, η Ιλιάδα που έχουμε στα χέρια μας είναι και δεν είναι τραγωδία.

Οφείλουμε λοιπόν να διαβάσουμε την Ιλιάδα ως έπος και ως τραγωδία. Η ίδια η Ιλιάδα δεν μας επιτρέπει να την διαβάσουμε ούτε αποκλειστικά ως έπος ούτε αποκλειστικά ως τραγωδία. Εάν ο Αχιλλέας του τέλους της Ιλιάδας  παρέμεινε ο Αχιλλέας της Α, τότε θα είχαμε ένα γνήσιο έπος. Εάν από την Ιλιάδα μας αφαιρέσουμε την Ι, την Τ, την Ψ και Ω, θα είχαμε ένα γνήσιο έπος. Αλλά ο Αχιλλέας αυτών των ραψωδιών δεν είναι ο Αχιλλέας της Α. Χωρίς όμως αυτόν τον Αχιλλέα, χωρίς το έπος, δεν μπορεί να υπάρξει τραγωδία. Η τραγωδία, όπως και η ιστοριογραφία (Ηρόδοτος),  είναι οι μορφές που παίρνει η ηρωική ποίηση σε νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Ο ποιμένας της γεωμετρικής εποχής γίνεται γαιοκτήμονας δουλοκτήτης (αρχαϊκή εποχή). Αυτό που τον έκανε κάποτε ισχυρό, πλούσιο και διάσημο – η εξόντωση του αντιπάλου και η αρπαγή του πλούτου του – τώρα τον αποδυναμώνει. Η συμβίωση και η συνεργασία (πόλις, δίκη)  των γαιοκτημόνων είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση τόσο των πολυάριθμων δούλων όσο και των αυτουργών, των μικροκαλλιεργητών της γης. ιδιοκτητών. Εάν κάποτε η ισχύς ήταν ταυτόσημη με την άμετρη και παράφορη βία, τώρα οι πρακτικές αυτές χαρακτηρίζονται ύβρις και άτη. Ο ήρωας οφείλει να πάψει να συμπεριφέρεται ως ήρωας εάν επιθυμεί να ενισχύσει την κυριαρχία του. Με το ζήτημα αυτό καταπιάνεται με έξοχο τρόπο ο Σοφοκλής στον Αίαντά του. Οι ηρωικές αξίες είναι ασύμβατες με την πόλιν, με τον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής. Θα αφιερώσουμε μια διάλεξη για τη σπουδαία αυτή τραγωδία του Σοφοκλή και θα εξετάσουμε διεξοδικά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει ο τραγωδός τα ζητήματα του αφηρωισμού.

Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι η ηρωική ποίηση προς στα τέλη της αρχαϊκής εποχής παρακμάζει και οι δημιουργοί αοιδοί παραχωρούν τη θέση τους στους ραψωδούς που απλά αποστηθίζουν και απαγγέλλουν την καταγραμμένη ηρωική ποίηση και κυρίως την Ιλιάδα. Χωρίς ήρωες, δεν μπορεί να υπάρξει ηρωική ποίηση. Με ήρωες που προσπαθούν να κατανοήσουν ότι πρέπει να αποτινάξουν από πάνω τους τις ηρωικές αξίες, δεν μπορεί να υπάρξει έπος. Μπορεί να υπάρξει μόνο μια Ιλιάδα-τραγωδία. Και όταν οι ήρωες είναι πια γαιοκτήμονες- οικονομικά, κοινωνικά και ιδεολογικά – και κατανοούν  πλήρως την διαδικασία της μετάβασης σε ένα νέο τρόπο παραγωγής και την ανάγκη διαμόρφωσης ενός νέου κώδικα αξιών, συνειδητοποιούν τόσο τις δυσκολίες αυτής της μετάβασης όσο και τους κινδύνους που προκαλεί η μη ολοκλήρωσή της. Με τα ζητήματα αυτά καταπιάνεται η τραγωδία. Ο χρόνος παρακμής και εξαφάνισης της ηρωικής ποίησής και οι μορφές που πήρε στις νέες συνθήκες, είναι στοιχεία τα οποία μας βοηθούν να επανεξετάσουμε το ομηρικό ζήτημα.

Κανείς δεν αμφιβάλλει σήμερα ότι ηρωική ποίηση υπήρχε προ της αρχαϊκής εποχής και ότι ένα από τα πιο προσφιλή, για να μη πως το πιο προσφιλές, θέματα της ποιητικής αφήγησης ήταν η Αχιλλέως μηνις. Εκείνο που δεν μας βρίσκει σύμφωνους είναι ο αριθμός των αοιδών που μετέτρεψαν την Ιλιάδα-έπος σε Ιλιάδα-τραγωδία. Κάποιοι, οι υπέρμαχοι της πολλαπλής πατρότητας,  θεωρούν ότι ήταν πολλοί· κάποιοι άλλοι, οι ενωτικοί και οι νεοαναλυτικοί, θεωρούν ότι ο αοιδός ήταν ένας, ο Όμηρος. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι υπήρξε ένας αοιδός που έκανε τα πρώτα αποφασιστικά βήματα της προσαρμογής της Ιλιάδας στις νέες συνθήκες. Αλλά θεωρώ ότι δεν ήταν ο μόνος. Η διαδικασία της μετάβασης από τα κοπάδια στα κτήματα, η διαδικασία του αφηρωισμού, ήταν μια μακροχρόνια διαδικασία:  οι 51 λογοτεχνικές μέρες της Ιλιάδας δεν είναι παρά η συμπύκνωση ενός ιστορικού χρόνου διάρκειας μέχρι και δύο αιώνων (750-550 π.Χ.). Κατά συνέπεια, εάν δεχτούμε ότι ο συνθέτης της Ιλιάδας είναι ένας, τότε πρέπει να τον τοποθετήσουμε προς το τέλος αυτής της εποχής. Υπάρχουν τμήματα της Ιλιάδας που είναι σαφώς αρχαϊκά αλλά και άλλα που συντέθηκαν κατά την εποχή της σύνθεσης της Οδύσσειας (650 π.Χ.)  ή και αργότερα. Στην εξέταση της ραψωδίας Ψ, των ἄθλων ἐπί Πατρόκλῳ, στον ομώνυμο κύκλο διαλέξεων, θα διαπιστώσουμε ότι το τμήμα αυτό συντέθηκε στην Αθήνα, την εποχή της ίδρυσης των Μεγάλων Παναθηναίων, γύρω στα 550 π. Χ. Πρόκειται για το τμήμα εκείνο που ο Αχιλλέας χαμογελάει, για πρώτη και τελευταία φορά, εννοείται. Στην Α ο ήρωας Αχιλλέας πυροδοτεί την έριδα και την σύγκρουση· στην Ψ, ο αθλοθέτης Αχιλλέας την προλαμβάνει, την αποτρέπει, την αποσοβεί. Ο ήρωας πολεμιστής γίνεται αθλητής. Από την διεξαγωγή του πολέμου περνάμε στον αθλητισμό: από το πεδίο της μάχης στο πεδίο του στίβου. Εάν, από την άλλη, εάν  τοποθετήσουμε τον Όμηρο στην αρχή, τότε είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε την πολλαπλή πατρότητα της Ιλιάδας. Η σύνθεσή της, η μετατροπή της από έπος σε έπος-τραγωδία, άρχισε κατά τα μέσα του 8^ου αιώνα, όταν οι ποιμένες στράφηκαν στην καλλιέργεια της γης, και τελείωσε στα μέσα του 6^ου, όταν ολοκληρώθηκε η διαδικασία της μετάβασης.

Στον προκείμενο κύκλο διαλέξεων με τον τίτλο οδηγός ανάγνωσης της Ιλιάδας θα στρέψουμε την προσοχή μας στη μελέτη της διαδικασίας του αφηρωισμού, της αποκήρυξης των ηρωικών αξιών. Θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε τα σημεία στα οποία επικρατούν οι ηρωικές αξίες και τα σημεία στα οποία αποκηρύσσονται. Η ολοκλήρωση αυτής της μελέτης θα μας επιτρέψει να ανασυγκροτήσουμε την Ιλιάδα-έπος της γεωμετρικής, προομηρικής εποχής και να διαβάσουμε την σημερινή Ιλιάδα ως έπος και ως τραγωδία. (Υπάρχουν κι άλλοι τρόποι να διαβάσουμε την Ιλιάδα αλλά είναι δευτερεύουσας σημασίας: μπορούμε, για παράδειγμα, να την διαβάσουμε χωρίς την ανεκδιήγητη Κ). Για να το κάνουμε όμως αυτό οφείλουμε να δεχτούμε ότι όντως οι ήρωες ήταν κάποτε ποιμένες και ότι κατά τα μέσα του 8^ου αιώνα στράφηκαν στη καλλιέργεια της γης – και να εξηγήσουμε γιατί το έκαναν. Όσοι και όσοι δεν πεισθούν από τις μυθολογικές, θρησκευτικές, αρχαιολογικές, γλωσσικές και λογοτεχνικές μαρτυρίες και νιώθουν την ανάγκη να διαβάσουν τις απόψεις των ειδικών, ας ανατρέξουν στους Howe (1958), Snodgrass (1971), Coldstream (1977), Mossé (1984) και  Hanson (1991) και θα διαπιστώσουν πως οι ερευνητές αυτοί είναι βέβαιοι ότι κοινωνίες των Σκοτεινών Αιώνων ήταν ποιμενικές. Ο Osborne (2000) διαφωνεί, παραδέχεται όμως ότι κατά την αρχαϊκή εποχή άρχισε η καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς σε μεγάλη κλίμακα – πράγμα που προϋποθέτει την δουλεία. Το ζήτημα τι μας λέει η ίδια η Ιλιάδα για τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής και την κυριαρχία του κατά την γεωμετρική εποχή, το εξετάζουμε στον ποιμενισμό, ελληνική γλώσσα και Ιλιάδα. Εδώ, θα εξετάσουμε το ζήτημα από μια άλλη οπτική γωνία. Θα επιχειρήσουμε να δώσουμε απαντήσεις σε μια σειρά ερωτημάτων που εγείρει η ίδια η ανάγνωση της Ιλιάδας. Γιατί η Ιλιάδα γοήτευε, ενθουσίαζε, συνάρπαζε το ακροατήριό της; Ποιο ήταν αυτό; Δεν θα δυσκολευτούμε να απαντήσουμε. Το ακροατήριό της ήταν, κατ΄ αρχήν, οι γαιοκτήμονες της αρχαϊκής εποχής. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι οι γαιοκτήμονες αυτοί ταυτίζονταν με τους ήρωες της Ιλιάδας. Ποιοι ήταν οι ήρωες της Ιλιάδας; Ήταν ποιμένες πολεμιστές. Πως να εξηγήσουμε αυτές τις αντιφάσεις; Ήθελαν να γίνουν σαν αυτούς ή μήπως έβλεπαν σε αυτούς το παρελθόν τους, έβλεπαν αυτό που ήταν κάποτε οι ίδιοι; Είναι σαφές ότι αυτή η αναντιστοιχία μεταξύ ηρώων ποιμένων και ακροατών γαιοκτημόνων μαρτυρεί μια γενεαλογική σχέση. Οι ήρωες είναι και θετικό και αρνητικό πρότυπο για τους γαιοκτήμονες. Η Ιλιάδα ήταν και ιστορία – εξ ου και η μετεξέλιξή της σε ιστοριογραφία. Θέλουμε να είμαστε ισχυροί,  πλούσιοι και ένδοξοι, όπως οι ήρωες, αλλά όχι με τον τρόπο τους. Ο δικός μας τρόπος είναι η εργασία των δούλων και η αρπαγή του κοινωνικού πλούτου που παράγουν. Κάποτε ήμασταν ποιμένες, ήρωες πολεμιστές, τώρα είμαστε γαιοκτήμονες δουλοκτήτες, πολίτες και αθλητές. Κάποτε συμπεριφερόμασταν ως ήρωες, τώρα κάτι τέτοιο είναι ασύμφορο και αναποτελεσματικό.

Το δεύτερο που πρέπει να κάνουμε είναι η μελέτη των ηρωικών αξιών, του ηρωικού κώδικα συμπεριφοράς. Κι αυτό δεν μπορούμε να το φέρουμε σε πέρας εάν δεν εξετάσουμε την καταγωγή, την προέλευση και την λειτουργία αυτών των αξιών. Θα μπορούσαμε να τις παρουσιάσουμε συνοπτικά ως εξής: η ισχύς, ο πλούτος και η δόξα εξασφαλίζονται με την άσκηση της μεγαλύτερης δυνατής σωματικής, διανοητικής και ψυχικής βίας (αλκή, ρώμη, μητις, κράτος) με σκοπό την εξόντωση του αντιπάλου, την αρπαγή του πλούτου που κατέχει και τη μοιρασιά της λείας· η συμμετοχή στη διανομή της λείας και η απόσπαση του μεγαλύτερου και πολυτιμότερου τμήματός της είναι ο μοναδικός τρόπος αύξησης της ισχύος, του πλούτου και του κλέους του ήρωα. Η χειρότερη προσβολή που μπορεί να δεχτεί ένας ήρωας είναι η αφαίρεση ή η απόπειρα αφαίρεσης της λείας που έχει εξασφαλίσει. Οφείλει επίσης να εκδικηθεί τον θάνατο ενός μέλους της κοινότητας από τους εχθρούς. Αυτές είναι οι κομβικές ηρωικές αξίες και πρακτικές και όποιος αποφεύγει να τα κάνει όλα αυτά, επικρίνεται οξύτατα. Οι ποιμενικές ηρωικές κοινωνίες είναι κοινωνίες της ντροπής: δεν το έκανες (δεν σκότωσες, δεν άρπαξες, δεν εκδικήθηκες) ενώ μπορούσες να το κάνεις· έθεσες τη κοινότητα σε κίνδυνο. Η από την κοινότητα ή από τον άλλον προερχόμενη μομφή είναι τόσο επώδυνη που επιφέρει την απελπισία και πολύ συχνά οδηγεί στην αυτοκτονία.

Οι πρωταγωνιστές της ραψωδίας Α είναι γνήσιοι ήρωες. Ο Αγαμέμνων δεν θέλει να ακούσει λέξη για την απελευθέρωση της νεαρής αιχμάλωτης γυναίκας – από τα πιο πολύτιμα κομμάτια της λείας (γέρας). Ο Αχιλλέας λυσσάει όταν ο ισχυρότερος Αγαμέμνων του αφαιρεί το δικό του γέρας και μόνο ένας τρόπος υπάρχει να τον τιμωρήσει: να μειώσει την ισχύ που διαθέτει ο πολέμαρχος, να αφαιρέσει την ισχύ που του προσφέρει, να σταματήσει να πολεμάει. Στις Λ, Μ, Ν, Π και άλλες οι πρωταγωνιστές είναι ήρωες. Πολεμούν για να εξασφαλίσουν δόξα: σκοτώνουν τον έναν μετά τον άλλον και αρπάζουν ότι μπορούν να αρπάξουν με το βλέμμα στραμμένο στα πλούτη της Τροίας. Μόνο με το φόνο και την αρπαγή εξασφαλίζεται το κλέος κι αυτό με τη σειρά του χαρίζει περισσότερη ισχύ και πλούτο. Στην Ι όμως ο παιδαγωγός του Αχιλλέα προβάλει ένα κώδικα αξιών που κάθε άλλο παρά ηρωικές είναι. Στην Τ, ο Αχιλλέας είναι σκιά του εαυτού του: μια χαμηλοβλεπούσα κορασίδα που μολογεί ότι έκανε λάθος που αντέδρασε σύμφωνα με τις ηρωικές αξίες. Και ζητάει συγγνώμη: Στην Ψ, ομολογεί απερίφραστα την υπακοή του στον Αγαμέμνονα. Στην Ω, κλαίει σαν μωρό παιδί αγκαλιά με τον πατέρα του φονιά του επιστήθιου φίλου του!  Να σημειώσουμε ότι εάν ο Αχιλλέας της Ω ήταν ήρωας, όχι μόνο θα το σώμα του Έκτορα θα το έτρωγαν τα σκυλιά και τα κοράκια αλλά θα πετσόκοβε κι όποιον πατέρα τολμούσε να πάει να ζητήσει το πτώμα του γιου του.

Θα μελετήσουμε διεξοδικά όλα τα τμήματα εκείνα στα οποία οι αοιδοί αποκηρύσσουν, μιμούμενοι τον πρώτο διδάξαντα, τις ηρωικές αξίες. Θα πρέπει να μη λησμονούμε ότι ο αφηρωισμός της αρχαϊκής εποχής είναι ένα φαινόμενο που το εντοπίζουμε και αλλού και οφείλουμε να μελετήσουμε όλες τις μορφές εμφάνισής του. Η λυρική ποίηση, που άκμαζε ταυτόχρονα με την ηρωική ποίηση είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ο γαιοκτήμονας της εποχής αυτής απολάμβανε και υμνούσε το κρασί, τη παρέα, τον έρωτα, εξέφραζε τις σκέψεις του για τα γηρατειά, τον θάνατο, την μη πραγματοποίηση των επιθυμιών ισχύος, ταυτόχρονα όμως απολάμβανε και την αφήγηση της πολεμικής δράσης των ηρώων του παρελθόντος, του δικού του παρελθόντος. Οι επίνικοι του Πινδάρου  –  θα τους μελετήσουμε στον κύκλο διαλέξεων με τον τίτλο εισαγωγή στη μελέτη του Πινδάρου, μας αφηγούνται την μετεξέλιξη του ήρωα σε αθλητή, την αποκήρυξη των ηρωικών αξιών. Με τις θεατρικές παραστάσεις, ο γαιοκτήμονας παρατηρούσε στη σκηνή τον ήρωα να υποφέρει μόνο και μόνο επειδή δυσκολεύεται να αποκηρύξει τις ηρωικές αξίες, να απαρνηθεί την άμετρη και παράφορη βία, τον φόνο, την αρπαγή.  Μία από αυτές τις τραγωδίες ξεχωρίζει με την σαφήνειά της: στον Αίαντα του Σοφοκλή ο ήρωας είναι μίασμα και πρέπει να απομακρυνθεί στα όρια της πόλης. Η λατρεία του ήρωα κατά την αρχαϊκή εποχή δεν ήταν παρά μια στιγμή της διαδικασίας της αποκήρυξης των ηρωικών αξιών. Η Ιλιάδα, η λυρική ποίηση, οι επίνικοι του Πινδάρου και η τραγωδία είναι οι κυριότερες μορφές του φαινομένου της αποκήρυξης του ηρωικού κώδικα συμπεριφοράς και πρέπει να τις μελετήσουμε τόσο αυτοτελώς όσο και συγκριτικά.

Η αποκήρυξη των ηρωικών αξιών συνδέεται άρρηκτα με τη γένεση του δυτικού πολιτισμού, με την γένεση δηλαδή του κομβικού χαρακτηριστικού του: την αρπαγή του κοινωνικού πλούτου των υποτελών παραγωγών με τρόπους καινοφανείς. Κατά συνέπεια, η Ιλιάδα είναι το ιδρυτικό κείμενο του πολιτισμού μας. Στον κύκλο διαλέξεων με τον τίτλο Ιλιάς und Das Kapital θα υποστηρίξουμε την άποψη ότι η ολόπλευρη κατανόηση της Ιλιάδας έγινε εφικτή μόνο μετά την συγγραφή του Κεφαλαίου και ότι αυτά τα δυο κείμενα είναι το πιο σημαντικά του πολιτισμού μας. Ως προς την Ιλιάδα, στην θεολογία της προόδου υποστηρίζουμε ότι το κείμενο αυτό αποτελεί το corpus των επιθυμιών του αρχαϊκού Κυρίου: τα περισσότερα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα του δυτικού πολιτισμού έχουν καταγραφεί στην Ιλιάδα ως επιθυμίες του αδύναμου ήρωα. Η Ιλιάδα και το Κεφάλαιο μας λένε τόσα πολλά για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του δυτικού πολιτισμού που κανένα άλλο κείμενο δεν μπορεί να το κάνει. Αυτός είναι και ο λόγος που τα μελετούμε, θα τα μελετούμε, θα τα διδασκόμαστε και θα τα διδάσκουμε.

Σας εύχομαι υγεία και χαρά και σας χαιρετώ με λίγα λόγια του Αχιλλέα από την Τ (56-8)  που είναι γνωστή και ως μήνιδος απόρρησις (αποκήρυξη της τσαντίλας): Ατρεΐδη, η αρ τι τοδ’ αμφοτέροισιν άρειον / επλετο, σοι και εμοί, ο τε νωι περ αχνυμένω κηρ / θυμοβόρω έριδι μενεήναμεν εινεκα κούρης; Αγαμέμνονα, αυτό που συνέβη ανάμεσα σε σένα και σε μένα, που ήρθαμε στα μαχαίρια για μια κοπέλα, ήταν το καλύτερο που θα μπορούσε να συμβεί; Όχι, του απαντά ο Αγαμέμνονας αλλά δεν φταίω εγώ (και προφανώς ούτε εσύ Αχιλλέα). Η αιτία αυτής της παράλογης συμπεριφοράς δεν οφείλεται στο γεγονός ότι  φερθήκαμε ως γνήσιοι ήρωες αλλά στην θέληση του θεού να μου θολώσουν τα μυαλά. Τι να έκανα εγώ; Εάν στη θέση του θεού τοποθετήσουμε την μη συνειδητή νομοτέλεια, ο Αγαμέμνων θέλει να πει ότι τότε, που ήμασταν ήρωες, δεν μπορούσαμε να συμπεριφερθούμε διαφορετικά. Τώρα όμως, που δεν είμαστε,  ο θεός δεν θέλει να μας θολώσει το μυαλό. . .