1. εργάτης: το βόδι που οργώνει

Θα αφιερώσουμε τη πρώτη διάλεξη της Ανθρωποβοσκητικής στους εργάτες και τις εργάτριες. Είμαι κι εγώ εργάτης, οικοδόμος καλουπατζής, και μια μέρα, εκεί που καλούπωνα,  αναρωτήθηκα: τι να σημαίνει άραγε η λέξη εργάτης; Ποια να ήταν άραγε η αρχαιότερη γνωστή σημασία αυτής της λέξης; Δήλωνε πάντα αυτό που δηλώνει και σήμερα ή είχε κάποια άλλη σημασία; Είναι αλήθεια ότι άργησα να απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα αλλά τελικά τα κατάφερα. Άμα δεν ξεχνάς, τα καταφέρνεις. Έμαθα λοιπόν ότι η λέξη εργάτης ανήκει στη κατηγορία εκείνη των λέξεων της ελληνικής γλώσσας που τις διαβάζουμε στα αρχαιότερα σωζόμενα κείμενα, στην οποία ανήκουν και άλλες,  πολλές από τις οποίες τις προφέρουμε ακόμα και σήμερα, όπως, μέλι, θεός, άνθρωπος και άλλες. Τα κείμενα που αναφέρω ανάγονται στον 14^ο μέχρι 12^ο αιώνα π. Χ. και δεν είναι άλλα από τα κρατικά έγγραφα, πήλινες πινακίδες,  που βρέθηκαν στα διοικητικά κέντρα των μυκηναϊκών βασιλείων  της Κνωσού, της Πύλου, των Θηβών, των Μυκηνών.

Η λέξη εργάτης είναι γραμμένη σε πινακίδες της Κνωσού, που είναι και οι αρχαιότερες, την διαβάζουμε εννιά φορές (Ce 59 [6] C 1044, 1582, 5734) αλλά τόσο η μορφή της όσο και το περιεχόμενό της διαφέρουν από τη σημερινή αντίστοιχη. Στο έγγραφο Ce 59, η λέξη αναφέρεται έξι φορές, πάντοτε μετά από ένα τοπωνύμιο, γραμμένο με συλλαβογράμματα μεγαλύτερου μεγέθους, ακολουθεί το ιδεόγραμμα του ταύρου που συνοδεύεται από ένα ζυγό (πάντα!) αριθμό. Η ύπαρξη των έξι τοπωνυμίων σημαίνει ότι στο έγγραφο αυτό καταχωρούνται έξι πληροφορίες, άρα το κείμενο αποτελείται από έξι κύριες προτάσεις. Τα τοπωνύμια και ο αριθμός των ταύρων δηλώνουν ότι πρόκειται για μια απογραφή: το μεγαλύτερο μέγεθος των συλλαβογραμμάτων των τοπωνυμίων δηλώνει ότι ο συντάκτης πρώτα απ’ όλα ενδιαφέρεται να μάθει και να καταχωρήσει στο έγγραφο το τόπο που βρίσκονται οι ταύροι. Παραθέσω τον τρίτο (τελευταίο) στίχο του εγγράφου, που απαρτίζεται από δυο προτάσεις:

tu-ri-so  we-ka-ta  TΑΥΡΟΣ 6  ku-do-ni-ja  we-ka-ta ΤΑΥΡΟΣ 50

Εάν το μεταγράψουμε στην αλφαβητική ελληνική θα έχουμε το εξής κείμενο:

Τύλισος·  Fεργάται ΤΑΥΡΟΣ 6. Κυδωνία· Fεργάται ΤΑΥΡΟΣ 50

Σε γενικές γραμμές, το τμήμα αυτό του εγγράφου μας πληροφορεί ότι στη Τύλισο, νοτιοδυτικά του Ηρακλείου,  υπάρχουν 6 ταύροι και στην Κυδωνία, στα σημερινά Χανιά, 50. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι: γιατί ο αριθμός είναι πάντα ζυγός; Τι σημαίνει η λέξη  Fεργάται;

Στην απάντηση του πρώτου ερωτήματος θα μας σταθεί αρωγός το έγγραφο C 5734, που καταγράφει 20 ζεύγη βοδιών: we-]ka-ta   ΒΟΔΙ  ZE 20. Tο συλλαβόγραμμα ΖΕ, όπως βεβαιώνεται από πολλά κείμενα, είναι η ακροφωνική βραχυγραφία της λέξης ζεῦγος. Επομένως, όλοι οι ταύροι είναι καταχωρημένοι ως ζεύγη. Για παράδειγμα, στη Κυδωνία υπάρχουν μεν 50 ταύροι αλλά τα ζεύγη είναι 25. Νέο όμως ερώτημα προκύπτει: για ποιο λόγο οι ταύροι αποτελούν πάντοτε ζευγάρι;

Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό οφείλουμε να γνωρίζουμε το τρόπο με τον οποίο οι μυκηναίοι γραφείς καταχωρούσαν τις πληροφορίες τους. Το αντικείμενο που τους ενδιέφερε να καταγράψουν το απεικόνιζαν. Η εικονογραφική αυτή παράσταση των προσώπων, των ζώων και των αντικειμένων που καταγράφονται ονομάζεται ιδεόγραμμα. Για να αποφευχθεί όμως η ασάφεια, οι συντάκτες πολλές φορές έγραφαν και την αντίστοιχη λέξη ή πρόσθεταν άλλες πληροφορίες. Ένα απλό παράδειγμα. Η πινακίδα Ra 1540 της Κνωσού καταγράφει 50 ξίφη. Το ιδεόγραμμα του ξίφους είναι σαφές. Ο συντάκτης όμως έγραψε ότι πρόκειται για ξίφη:τόσα φάσγανα (to-sa  pa-ka-na  ΞΙΦΟΣ 50). Ο τρόπος αυτός καταγραφής δεν πρέπει να μας ξενίζει διότι η Γραμμική Γραφή Β προέρχεται, μέσω της Γραμμικής Γραφής Α, από μια εικονογραφική γραφή, όπου κάθε λέξη αποδίδεται με μια εικονογραφική παράσταση. Έτσι, όταν ο συντάκτης του εγγράφου Τn 316 της Πύλου θέλει να γράψει “χρυσή φιάλη”,  παραθέτει δυο ιδεογράμματα: ΧΡΥΣΟΣ+ ΦΙΑΛΗ.

Το ιδεόγραμμα της πινακίδας μας βεβαιώνει τι καταγράφεται. Όλα τα υπόλοιπα είναι επιπλέον χρήσιμες πληροφορίες που ενδιαφέρουν τους συντάκτες και τους προϊσταμένους τους. Έτσι, στο κείμενο που παραθέσαμε, καταγράφονται ταύροι, που βρίσκονται στην Τύλισο και στη Κυδωνία, είναι 6 και 50  αντίστοιχα, και είναι Fεργάται. Άρα, η λέξη Fεργάται είναι προσδιορισμός του ιδεογράμματος ΤΑΥΡΟΣ. Οι καταγραφόνοι ταύροι, δεν είναι απλά ταύροι, είναι Fεργάται ταύροι. Τι είναι όμως ένας Fεργάτης ταύρος; Περί τίνος πρόκειται;

Πολλές φορές οι συντάκτες, για λόγους συντομίας, αποφεύγουν να γράψουν όλη τη λέξη και περιορίζονται στη πρώτη συλλαβή. Είδαμε τη περίπτωση του συλλαβογράμματος ΖΕ. Τα συλλαβογράμματα ne, pe και ο είναι ακροφωνικές βραχυγραφίες λέξεων νέFος, περυσινFός και ὂφελος (χρέος). Σε μία πινακίδα της Κνωσού, στην Ch 896, διαβάζουμε την ακροφωνική βραχυγραφία we και από τα συμφραζόμενα φαίνεται πως πρόκειται για τη λέξη Fεργάτης. Παραθέτω το σύντομο κείμενο, μιας και το περιεχόμενό του σχετίζεται με το θέμα μας.

ta-za-ro a₃-wo-ro  ke-ra-no-qe  ne, we ΤΑΥΡΟΣ ZE 1

Μεταγραφόμενο το κείμενο έχει ως εξής:

ta-za-ro ΑιFολος Κέλαινός τε νε Fε ΤΑΥΡΟΣ ΖΕ 1

Το ιδεόγραμμα του ταύρου και το ΖΕ 1 δηλώνουν ότι καταγράφεται ένα ζευγάρι ταύρων, δηλαδή δύο ταύρους. Τι άλλες πληροφορίες καταχωρεί το έγγραφο αυτό; Οι ταύροι είναι Fε-, δηλαδή  Fεργάται. Είναι νε-, δηλαδή νέοι. Σε ποιον ανήκουν; Στον ta-za-ro: το όνομά του έχει γραφτεί με μεγαλύτερα συλλαβογράμματα. Σε αυτή τη περίπτωση, ο συντάκτης ενδιαφέρεται να μάθει και να καταχωρήσει τον ιδιοκτήτη τους, όχι το τόπο που βρίσκονται. Προφανώς, για κάθε τόπο θα υπήρχε ξεχωριστό αρχείο, ξεχωριστός φάκελος, οπότε η καταχώρηση του τόπου είναι περιττή. Δεν γνωρίζουμε ούτε το τόπο διαμονής του ιδιοκτήτη, δηλαδή από ποιο αρχείο εξέπεσε το έγγραφο, ούτε τι σημαίνει το όνομά του: πιθανότατα θα είναι προελληνικό. Διαβάζουμε όμως τα ονόματα των ταύρων: ο ένας λέγεται Αιολος και ο άλλος Κέλαινος. Αίολος θα πει λαμπερός, λαμπερόχρωμος και Κέλαινος, μαύρος. Ο ta-za-ro, λοιπόν, έχει δυο νέους ταύρους, που είναι εργάται, τον Αιολο και τον Κέλαινο.

Άλλες πληροφορίες για τον εργάτη ταύρο δεν μπορούμε να αντλήσουμε από τα έγγραφα της Κνωσού. Η λέξη, για μετρικούς καθαρά λόγους, δεν απαντά στην επική ποίηση. Η επόμενη μαρτυρία της λέξης εργάτης ανάγεται στον 7^ο π. Χ. αιώνα. Σε ένα απόσπασμα του Αρχίλοχου (48D) διαβάζουμε την έκφραση βους εργάτης. Η ίδια έκφραση  απαντά και σε ένα απόσπασμα του Σοφοκλή (Fr. 138.3 N). Σε πινακίδα της Αττικής, του 414 π. Χ., διαβάζουμε τις λέξεις ΒΟΕ ΕΡ[ΓΑΤΑ Δ]ΥΟ: βόε ερ[γάτα δ]ύο.  H έκφραση έχει επιβιώσει στη Κάτω Ιταλία, όπου ο αργάτη ή ο αρgάτη είναι “ο εργάτης, το εύρωστο και ικανόν δια βαρειάς εργασίας βόδι”. Η βυζαντινή έκφραση βοών εργατικών και αγελαίων και η νεοελληνική βόδια καματερά διασώζουν την πρώτη και αρχαιότερη σημασία της λέξης εργάτης. Το καματερό βόδι είναι το βόδι που καμώνει, που εργάζεται εξαντλητικά (κάμ-ατος), που οργώνει.

Στην αρχαία ελληνική, το βόδι που οργώνει λέγεται  βους αροτήρ. Αλλά και ο γεωργός αροτήρ λέγεται.

σημασιολογική εξέλιξη της λέξης εργάτης. σημαίνει γεωργός