ποιμενισμός/αρχαία ελληνική γλώσσα και Ιλιάδα/εισαγωγή

φίλες και φίλοι. γεια σας και χαρά σας

Από το 3000 π. Χ. ίσως και νωρίτερα, και μέχρι το 1400 μ. Χ., επί πέντε ολόκληρες χιλιετίες, στον ευρύτερο χώρο της Ευρασίας εκτυλίσσονταν κατά καιρούς ένα φαινόμενο το οποίο δεν έχει μελετηθεί όσο θα έπρεπε, αν και άφησε ανεξίτηλα σημάδια πάνω στην παγκόσμια Ιστορία, αν και προκάλεσε μεγάλες κοινωνικές αναταραχές, τις συνέπειες των οποίων τις ζούμε και σήμερα. Πρόκειται για τον ποιμενισμό και ιδίως μια ιδιαίτερη μορφή του, αυτή που μας ενδιαφέρει περισσότερο, τον νομαδικό ποιμενισμό. Από την εποχή των πρώιμων ποιμενικών πολιτισμών (4.500-2.500), που εμφανίστηκαν στις αχανείς στέπες της σημερινής Ουκρανίας και των γύρω περιοχών, μέχρι τις επιδρομές μογγολικών φυλών του 14^ου και 15^ου μ. Χ. αιώνα, ο κόσμος των αγροτικών κοινοτήτων μαστίζονταν από τις επιδρομές ποιμενικών φύλων που έσπερναν τον όλεθρο, αρπάζοντας και καταστρέφοντας ό,τι έβρισκαν μπροστά τους για να επιστρέψουν στα πατρικά βοσκοτόπια τους ή, συχνότερα, να εγκατασταθούν ως κατακτητές. Από αυτές τις αμέτρητες επιδρομές των ποιμενικών φύλων, οι αρχαιότερες γραπτές πηγές αναφέρονται σε αυτό που επιτάχυνε το τέλος της αρχαιότητας, το τέλος δηλαδή του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής και της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και είναι γνωστό ως “μετανάστευση των λαών”. Τα αρχαιολογικά ευρήματα μας πάνε ακόμα πιο πίσω: οι ποιμενικές επιδρομές θα πρέπει να άρχισαν γύρω στο 4000 π. Χ., μερικούς αιώνες νωρίτερα ή αργότερα. Αν και ο πληθυσμός αυτών των νομαδικών ποιμενικών φύλων ήταν πολύ πιο μικρός από αυτόν των αγροτικών κοινοτήτων, κυριαρχούσαν και επέβαλαν τη γλώσσα τους αφομοιώνοντας τους κατακτημένους πληθυσμούς. Η σημερινή παγκόσμια κατάσταση μας το επιβεβαιώνει περίτρανα. Οι λαοί και οι γλώσσες που κυριαρχούν σήμερα πάνω στη Γη είναι ποιμενικής προέλευσης. Ποιμενικής προέλευσης είναι και ο  δυτικός πολιτισμός. Τι απέγιναν οι λαοί και οι γλώσσες της ύστερης νεολιθικής και της εποχής του χαλκού; Εξαφανίστηκαν όλες. Η εξόντωση των γηγενών της Αμερικής, Αφρικής και Αυστραλίας από τους Ευρωπαίους  κονκισταδόρες (κατακτητές) ωχριά μπροστά στην εξόντωση των λαών και την καταστροφή των πολιτισμών της ύστερης νεολιθικής και της εποχής του χαλκού από τους προγόνους τους.

Τα ερωτήματα που εγείρονται σχετικά με τις επιδρομές των ποιμενικών φύλων είναι πολλά και παραμένουν αναπάντητα. Γιατί εγκατέλειπαν τα βοσκοτόπια τους και εισέβαλαν στις περιοχές των αγροτικών κοινοτήτων; Γιατί ήταν τόσο πολεμοχαρείς; Γιατί ήταν τόσο αγροίκοι, άξεστοι και ανηλεείς;  Γιατί ήταν τόσο απολίτιστοι – σε σύγκριση με τις αγροτικές κοινότητες; Οφείλουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά: ο πολιτισμός μας διατηρεί πάρα πολλά ποιμενικά χαρακτηριστικά. Η αρχαιοελληνική  δουλοκτησία, και η ρωμαϊκή, προήλθε από τον ποιμενισμό· ο φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής προήλθε από την σύνθεση της αποδιαρθρωμένης ρωμαϊκής δουλοκτησίας και του γερμανικού ποιμενισμού· τέλος, ο καπιταλισμός δεν είναι παρά γενίκευση μιας μορφής αρπαγής, το μέσον της οποίας είναι το χρήμα. Δεν υπάρχει geldheckendes Geld, που μεταφορικά λέει ο Μαρξ, ούτε το money which begets money που επεξηγεί ευθύς αμέσως γιατί προφανώς δεν είναι ικανοποιημένος με τη μεταφορά του χρήματος που κλωσάει και γεννάει νέο  χρήμα. Θα τα δούμε όλα αυτά στην Αρπακτική. Το χρήμα, και το εμπόρευμα ασφαλώς, στον καπιταλισμό λειτουργεί με το τρόπο που λειτούργησε όταν εμφανίστηκε τις μέρες που διαμορφωνόταν ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής: ως μέσον αρπαγής. Το πρώτο εμπόρευμα ήταν ο παραγωγός του πλούτου που είχε απαχθεί: δεν νοείται εμπορευματική παραγωγή, δεν νοείται η εξ αυτής προερχόμενη χρήση του χρήματος  χωρίς την απαγωγή του παραγωγού και την αρπαγή του πλούτου που παράγει.

Στο κύκλο διαλέξεων που φέρει τον τίτλο ποιμενισμός, ελληνική γλώσσα και Ιλιάδα θα επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε κάποιες απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα -απαντήσεις που τα θεωρητικά τους ερείσματα βρίσκονται στο Κεφάλαιο και τα Grundrisse του Μαρξ. Θα εκθέσουμε, συνοπτικά αλλά κατανοητά ελπίζω,  τον ιδεότυπο του ποιμενικού τρόπου παραγωγής αλλά θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε και ένα άλλο ερώτημα: γιατί οι μαρξιστές αδιαφορούν για τον ποιμενισμό; Όποια μελέτη κι αν διαβάσετε σχετικά με τους προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, δεν πρόκειται να βρείτε ούτε μια σελίδα για τον ποιμενισμό, παρ’ όλο που όλοι οι τρόποι παραγωγής που εντοπίζουμε στους κοινωνικούς σχηματισμούς του δυτικού πολιτισμού έχουν επηρεασθεί έντονα από αυτόν. Η αδιαφορία αυτή σημαίνει ότι όσα υποστηρίζουμε για αυτούς τους τρόπους παραγωγής είναι ελλιπή και οφείλουμε να τα επανεξετάσουμε παρατηρώντας τα και υπό το πρίσμα του πανταχού παρόντος ποιμενισμού. Γιατί οι μαρξιστές δεν τον βλέπουν τον ποιμενισμό; Γιατί δεν μπορούν να δουν τα ποιμενικά στοιχεία που έχουν ενσωματωθεί σε κάθε ιστορικό τρόπο παραγωγής του δυτικού πολιτισμού. Να υποστηρίξουμε ότι δεν είναι ιστορικός τρόπος παραγωγής; Κάτι τέτοιο δεν επιτρέπεται; Να υποστηρίξουμε ότι δεν είναι τρόπος παραγωγής αλλά μορφή; Ούτε αυτό μας επιτρέπεται; Ίσως, λέω ίσως, η εξέταση του ποιμενισμού μας αναγκάσει να επινοήσουμε και την έννοια του τρόπου αρπαγής και αυτό ίσως μας ωθήσει να αναρωτηθούμε μήπως ένας τρόπος παραγωγής είναι περισσότερο τρόπος αρπαγής παρά παραγωγής.

Φίλες και φίλοι, έχουμε πολλή και ευχάριστη δουλειά μπροστά μας.

Μια πλευρά αυτής της ευχάριστης αναζήτησης και έρευνας είναι η μελέτη των πηγών που καταγράφουν τον ποιμενισμό.  Στον προκείμενο κύκλο διαλέξεων θα προσεγγίσουμε δυο από αυτές: την αρχαία ελληνική γλώσσα και την Ιλιάδα. Πολύ σύντομα, θα διαπιστώσουμε ότι θα μάθουμε πάρα πολλά από τη μελέτη αυτών των πηγών. Για να πάρετε μια γεύση μόνο αρκεί να στρέψουμε την προσοχή μας στην παράξενη ετυμολογική συγγένεια των λέξεων στεναγμός, στόνος, κλπ. και στενός. Γιατί η στενότητα του χώρου προκαλεί στόνο και απόγνωση;  Επειδή η έλλειψη βοσκότοπων φέρνει πόνο και πενία; Γιατί η αγάπη σημαίνει αφθονία τροφής; Γιατί η λέξη μισος και φθόνος σχετίζονται με την μείωση και το λιγόστεμα; Γιατί το ρήμα κτείνω (πρβλ. πατρο-κτόνος) και κτάομαι (κτωμαι, πρβλ. αποκτώ, κτήμα, κλπ) προέρχονται από την ίδια ρίζα; Μήπως επειδή η απόκτηση προϋπέθετε τον φόνο; Γιατί όποια λέξη της (αρχαίας) ελληνικής γλώσσας κι αν σηκώσεις θα βρεις από κάτω είτε μια ποιμενική είναι μια πολεμική  σημασία, που είναι και η πρωταρχική; Γνωρίζουμε την βαθειά σχέση της ποιμενικής οικονομίας και του πολέμου, αν και δεν έχουμε μελετήσει, τους μαρξιστές υπαινίσσομαι, τη λειτουργία του πολέμου σε κάθε τρόπο παραγωγής και αρπαγής.

Στον κύκλο διαλέξεων που φέρει τον τίτλο Γραμματικοποίηση της Ιστορίας θα δούμε ότι η μορφολογία και η σύνταξη των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών αποτελούν ανεκτίμητης αξίας ιστορικές πηγές, τις οποίες δεν έχουμε μελετήσει. Σε αυτόν τον κύκλο θα καταπιαστώ με τη μελέτη της μορφολογίας και της σύνταξης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Δυο τρία πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα: γιατί στην ονομαστική πληθυντικού, το αρσενικό γένος του άρθρου εκτόπισε το αντίστοιχο θηλυκό; Κάποτε λέγαμε αι πηγαί, αι γυναίκες, μετά οι πηγές, οι γυναίκες; Η γλωσσική αυτή αλλαγή δηλώνει κάτι για την κατάσταση της γυναίκας; Κάποτε η ελληνική λέξη δεν διέθετε άρθρο. Το απόκτησε κατά την αρχαϊκή εποχή (700-500 π.Χ.). Μήπως το άρθρο κατέγραψε κάποιες κοινωνικές αλλαγές που εκτυλίχθηκαν εκείνη την εποχή; Γιατί ο ουρανός να είναι αρσενικού γένους; Μήπως επειδή είναι επάνω και η Γη κάτω; Μήπως οι εναπομείνασες ενδείξεις περί της μη διάκρισης του γένους σε πολλά ουσιαστικά (βους, ίππος, θεός) και επίθετα (ο,η, διεθνής) είναι απολιθώματα, σε μορφολογικό επίπεδο της γλώσσας,  μιας πιο ισότιμης σχέσης μεταξύ των φύλων; Τι μαρτυρεί η καθυστερημένη εμφάνιση της καθ’ υπόταξη σύνδεσης; Γιατί δεν απαντά στη δημοτική εξεγερσιακή και απελευθερωτική δημοτική ποίηση; Γιατί οι γραμματικοί της ελληνιστικής εποχής χρησιμοποιούν πολεμικούς και στρατιωτικούς όρους για να περιγράψουν τη γλώσσα (σύνταξη, παράταξη, υπόταξη);

Εκτός από την μορφολογία και τη σύνταξη, και η σημασιολογία είναι μια ιστορική πηγή και με αυτήν θα καταπιαστούμε στον προκείμενο κύκλο διαλέξεων. Θα μάθουμε πολλά από την επισήμανση και διεξοδική μελέτη των αρχικών σημασιών των λέξεων. Η αρχική σημασία μας δείχνει τις υλικές συνθήκες κάτω από τις οποίες πλάσθηκε ή άλλαξε σημασιολογικά η λέξη. Θα μου πείτε: κάτω από ποιες υλικές συνθήκες πλάσθηκαν οι λέξεις τάφος ή πρόσφατος; Εάν γνωρίζετε ότι η αρχική σημασία της πρώτης λέξης ήταν “έκπληξη” και της δεύτερης  “αυτός που έχει σκοτωθεί πριν από λίγο” (ναι, καλά διαβάσατε), θα μπορέσετε μόνοι σας να υποθέσετε και να προσδιορίσετε αυτές τις υλικές συνθήκες.

Η μελέτη της σημασιολογικής εξέλιξης των βασικών ελληνικών λέξεων συνδέεται άρρηκτα με τη μελέτη του αρχαιότερου κειμένου της ελληνικής γλώσσας, της Ιλιάδας. Στην εισαγωγή στη μελέτη της Ιλιάδας θα δούμε ότι υπάρχουν λογότυποι που έχουν συνταχθεί πολύ πριν τα κρατικά αρχεία των μυκηναϊκών βασιλείων της Κνωσού και της Πύλου, οπότε ο χαρακτηρισμός αρχαιότερο κείμενο κάθε άλλο παρά υπερβολικός είναι. Αναμενόμενο είναι οι αρχαιότερες ελληνικές λέξεις να απαντούν στο αρχαιότερο κείμενο. Πέραν τούτου, το αρχαιότερο κείμενο είναι ένα έξοχο δείγμα της ηρωικής ποίησης, της προφορικής ποιητικής αφήγησης ποιμενικής προέλευσης.  Οι ήρωες της Ιλιάδας είναι ποιμένες, η οικονομία είναι ποιμενική. Ως εκ τούτου, οι πληροφορίες και οι ενδείξεις σχετικά με τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής είναι και πολλές και μεγάλης αξίας.

Με τη μελέτη των ποιμενικών στοιχείων της Ιλιάδας θα σχηματίσουμε μια εικόνα την οποία οφείλουμε να συγκρίνουμε με την αφηρημένη και γενική μορφή του ιδεότυπου του ποιμενικού τρόπου παραγωγής που θα εκθέσουμε με την προσεχή διάλεξη. Τον ιδεότυπο αυτόν οφείλουμε να τον συγκρίνουμε και με άλλες πηγές. Οι πιο σημαντικές από αυτές είναι οι αρχαίες πηγές – Η Γερμανία του Τάκιτου, για παράδειγμα – , μεσαιωνικά έπη ποιμενικής προέλευσης (Νιμπελούγκεν, Μπεογούλφ). Η Μαχαμπαράτα, που ο αρχικός της πυρήνας απηχεί την σύγκρουση μεταξύ των ινδοευρωπαίων εισβολέων και των αυτοχθόνων, η  Παλιά Διαθήκη, η βίβλος του εβραϊκού ποιμενισμού, το Κοράνι, η βίβλος του αραβικού ποιμενισμού, η Αβέστα, η συλλογή των ιερών κειμένων του ζωροαστρισμού – τη μετάφραση της οποίας θα παρακολουθήσετε στην Αβέστα, είναι πηγές που μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε συγκεκριμένες εικόνες και να τις συγκρίνουμε με τον ιδεότυπο του ποιμενισμού. Εννοείται ότι η εργασία αυτή ξεπερνάει τις δυνάμεις μεμονωμένων προσώπων και δεν υπάρχει περίπτωση να ευοδωθεί χωρίς την ακατάπαυστη συνεργασία ερευνητών και μελετητών αυτών των κειμένων.

Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε εμείς είναι να στρέψουμε τη προσοχή μας στην σημασιολογία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και τη μελέτη των ποιμενικών στοιχείων της Ιλιάδας (και των άλλων κειμένων της αρχαϊκής εποχής). Στην επόμενη διάλεξη θα εκθέσουμε τον ιδεότυπο του ποιμενικού τρόπου παραγωγής και θα περιμένουμε τις παρατηρήσεις σας, τις υποδείξεις σας και τις ερωτήσεις σας.

Σας εύχομαι υγεία και χαρά και σας χαιρετώ με την έκθεση του πλούτου ενός ήρωα, του Οδυσσέα (ξ 99-104, μτφρ. Δ. Μαρωνίτης):  Το βιός του ξεπερνούσε, / ακόμη κι αν μαζί λογάριαζες πλούτη από άλλους είκοσι. / Είμαι σε θέση να σου τα μετρήσω: / Αντίκρυ στη στεριά δώδεκα ποίμνες βόδια· τόσα κοπάδια / και με πρόβατα, τόσα με χοίρους, τόσα με σκορπισμένες γίδες – / τα βόσκουν πέρα οι ξένοι ή και βοσκοί δικοί μας, ντόπιοι. / Αλλά κι εδώ θα βρεις κοπάδια γίδες έντεκα, / που βόσκουν σκόρπιες στην άλλη άκρη του νησιού, / και τις ποιμαίνουν έμπειροι γιδοβοσκοί –