φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας
Το γνωστικό αντικείμενο του προκείμενου κύκλου διαλέξεων θα είναι η καταγωγή της αγοράς, του εμπορεύματος και του χρήματος στην αρχαϊκή Ελλάδα (700-500 π.Χ.). Είναι ένα θέμα το οποίο δεν έχει ερευνηθεί, όχι δεόντως, δεν έχει ερευνηθεί καθόλου! Αξίζει να αναρωτηθούμε σχετικά με τους λόγους αυτής της έλλειψης ενδιαφέροντος. Θα έχετε παρατηρήσει ότι κάθε φορά που εντοπίζουμε ότι ένα ζήτημα δεν έχει ερευνηθεί, διατυπώνουμε αμέσως το ερώτημα: γιατί δεν το παρατηρήσαμε αυτό; Γιατί δεν στρέψαμε το βλέμμα μας εκεί; Γιατί αδιαφορήσαμε και δεν το μελετήσαμε; Γιατί ο μαρξισμός αδιαφόρησε για τον ποιμενικό τρόπο παραγωγής; Γιατί δεν εντόπισε και δεν μελέτησε τις ομοιότητες μεταξύ του κεφαλαίου, του καπιταλιστή και του ήρωα-ποιμένα; Γνωρίζετε κάποιον μαρξιστή που να έχει γράψει κάποιο βιβλίο για το αυτοκίνητο ή για το ποδόσφαιρο; Εγώ δεν γνωρίζω και πολύ θα ήθελα να μάθω ποιος είναι αυτός. Γνωρίζετε κάποια πραγματεία για την ανθρωπογένεση, για την προέλευση του γέλιου, για την επίγνωση του θανάτου; Γνωρίζετε ποιος μαρξιστής έχει ασχοληθεί με τον κομμουνισμό του παρελθόντος ή με αυτόν του παρόντος; Κομμουνισμός του παρόντος; Τι φρούτο είναι κι αυτό, θα μας ρωτήσουν μειδιώντας.
Πριν προχωρήσω στην έκθεση των κομβικών σημείων των απόψεων που υποστηρίζω και θα αναπτύξω στις προσεχείς διαλέξεις, θα ήθελα να κάνω μια διευκρίνηση. Θα είναι η απάντηση στο εξής ερώτημα: τι εννοούμε όταν διαβάζουμε, ακούμε ή μεταχειριζόμαστε εκφράσεις όπως πανικός επικρατεί στις αγορές, οι αγορές φοβούνται, οι αγορές ενθουσιάστηκαν, οι αγορές επιθυμούν και άλλες παρόμοιες; Είναι σαφές ότι πρόκειται για μεταφορές και οι μεταφορές πολύ συχνά μας μπερδεύουν. Οι μεταφορές είναι μια μορφή απόκρυψης. Πίσω από την έκφραση οι αγορές φοβούνται υπάρχει μια κυριολεξία. Θα την εντοπίσουμε εάν γνωρίζουμε τι είναι η μεταφορά.
Αλλά, μιας και μας δίνεται η ευκαιρία θα εξετάσουμε και μια περίφημη μεταφορά από το Κεφάλαιο, μια μεταφορά που αποτελεί συμπύκνωση του Κεφαλαίου από τη μια και τον πληρέστερο ορισμό του καπιταλισμού από την άλλη. Πρόκειται για την μεταφορική έκφραση geldheckende Geld την οποία ο Μαρξ επεξηγεί αμέσως με την αγγλική παροιμία money which beget money, που σημαίνει ότι και το money makes money, την οποία και θα είχε στο μυαλό του. Λοιπόν: το χρήμα γεννάει (beget) χρήμα, το χρήμα κλωσάει (hecken) και (επομένως) τίκτει χρήμα, το χρήμα φτιάχνει χρήμα, το χρήμα πάει στο χρήμα, όπως λένε και οι νεοέλληνες. Μπράβο σου, χρήμα, πως μπορείς και τα κάνεις όλα αυτά! Οι αγορές επιθυμούν, το χρήμα γεννάει: μήπως πρέπει να εξετάσουμε τι εννοούμε, ποια κυριολεξία υπονοείται;
Για να το κάνουμε αυτό θα πρέπει να γνωρίζουμε επακριβώς τι είναι μια μεταφορά. Τι εννοούμε όταν λέμε έπεα πτερόεντα; Ότι τα λόγια που βγαίνουν από το στόμα μας έχουν φτερά και πετάνε; Τα λόγια μας δεν έχουν φτερά αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι αφού φτάνουν στα αυτιά του συνομιλητή μας, δεν μπορεί, θα πετάνε. Εάν δεν πετούσαν, θα έπεφταν στη γη και δεν θα ακούγαμε τίποτα. Τα λόγια πετούν, άρα έχουν φτερά. Η μεταφορά είναι, όπως και η παρομοίωση, σύγκριση: τα πουλιά και τα λόγια έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: έχουν φτερά, πετάνε. Τα λόγια όμως δεν πετάνε σαν πουλιά, είναι πουλιά. Εδώ συμβαίνει κάτι πολύ σοβαρό: παραβιάζεται η κανονική τάξη των πραγμάτων, η λογική. Εκλαμβάνουμε ένα γεγονός ως πραγματικό ενώ στην πραγματικότητα είναι αδύνατο να υπάρχει. Είμαστε βέβαιοι ότι τα λόγια δεν έχουν φτερά. Κάποιος πιστεύει ότι διαθέτουν φτερά, αόρατα μεν αλλά υπαρκτά. Πως αλλιώς φτάνουν στ’ αυτιά μας;
Ας δούμε τώρα τις μεταφορές οι αγορές επιθυμούν και geldheckende Geld. Σε δυο διαφορετικά πράγματα εντοπίζουμε ένα η περισσότερα παρόμοια στοιχεία· είδαμε ποια είναι τα διαφορετικά στοιχεία στην μεταφορά έπεα πτερόεντα: τα πουλιά και τα λόγια. Ποια είναι τα διαφορετικά πράγματα που συγκρίνουμε και ποια η ομοιότητα ανάμεσα σε αυτά τα δυο; Όπως στα έπεα πτερόεντα είναι τα φτερά, στην πρώτη από τις παραπάνω μεταφορές είναι το ρήμα επιθυμούν. Δυο είναι οι φορείς της επιθυμίας: οι αγορές και . . .; Η παραβίαση της κανονικής τάξης των πραγμάτων έγκειται στο γεγονός ότι οι αγορές δεν μπορούν να επιθυμούν, να είναι ενθουσιασμένες ή πανικόβλητες. Έτσι δεν είναι; Οι αγορές είναι πρακτικές αγοραπωλησιών ή τόποι. Λέμε: θα πάω στην αγορά, ή, πολύ συμφέρουσα αγορά. Όταν λέμε οι αγορές πανικοβάλλονται εκλαμβάνουμε ως πραγματικό κάτι που δεν ομολογουμένως δεν υφίσταται. Ποιος μπορεί να επιθυμεί, να ενθουσιάζεται, να πανικοβάλλεται; Ο άνθρωπος – για τα σκυλιά και τα γατιά που έχουμε στα διαμερίσματα δεν γίνεται κουβέντα. Ποιος άνθρωπος; Ο φίλος μου ο Γιώργος, ο συνταξιούχος καλουπατζής; Ο πατέρας μου, ο συνταξιούχος λατόμος; Ο πεθερός μου, ο συνταξιούχος βιομηχανικός εργάτης; Η φίλη μου η Μάρθα, η νοσοκομειακή γιατρός; Ο φίλος μου ο Πάνος, ο δάσκαλος; Εγώ, ο καλουπατζής; Όχι βέβαια.
Πρόκειται για τον κάτοχο του χρήματος, για τον καπιταλιστή του χρήματος, για τον χρηματιστή καπιταλιστή, για τον τραπεζίτη καπιταλιστή. Αυτοί επιθυμούν, αυτοί ενθουσιάζονται, αυτοί πανικοβάλλονται. Οι μεταφορικές αυτές εκφράσεις προκαλούν τεράστια σύγχυση και χρησιμοποιούνται εσκεμμένα: κρύβουν τους καπιταλιστές του χρήματος και τις αποφάσεις που παίρνουν, το τρόπο που σκέφτονται και δρουν, τα συναισθήματά τους, τις στρατηγικές κατάκτησης και ελέγχου του πιο σημαντικού κοινωνικού αγαθού: του μέλλοντος.
Με την στρατηγικής σημασίας επιδίωξη του ελέγχου και της αποίκησης του μέλλοντος σχετίζεται η μεταφορική φράση geldheckende Geld. Το χρήμα, είμαστε βέβαιοι, δεν έχει πόδια για να πάει στο χρήμα· δεν έχει χέρια για να φτιάξει χρήμα· δεν έχει όργανα αναπαραγωγής για να γεννήσει, σαν κατσίκα, η να κλωσήσει τα αυγά του, σαν κότα. Νομίζω ότι δεν κάνω λάθος. Ποια είναι τα διαφορετικά πράγματα που συγκρίνονται και ποια είναι το κοινό στοιχείο. Ως προς τι παραβιάζεται η κανονική τάξη των πραγμάτων; Τι χαρακτηρίζουμε ως γεγονός κάτι που στην πραγματικότητα είναι αδύνατο; Συγκρίνουμε το χρήμα και την κατσίκα (κότα). Η ομοιότητα: εάν έχεις κατσίκα, θα έχεις και κατσικάκια (ή κοτοπουλάκια). Δύο κατσικάκια (μπορεί και ένα, μπορεί και τρία) ή 10, 15, 25 κοτοπουλάκια. Πόσα κατσικάκια και πόσα κοτοπουλάκια θα είναι δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε. Προσδοκούμε να είναι όσο πιο πολλά γίνεται. Όσο πιο πολλά θα είναι, τόσο πιο ασφαλείς θα είμαστε στο μέλλον. Και γάλα θα έχουμε, και αυγά θα έχουμε και κοτόσουπες νόστιμες θα φάμε. Δεν θα πεθάνουμε της πείνας.
Η παραβίαση; Το χρήμα δεν είναι σαν κατσίκα που γεννάει, είναι κατσίκα, είναι κότα. Γεννάει. Αλλά το χρήμα δεν είναι κατσίκα, δεν γεννάει. Και πως γίνεται, εάν έχεις χρήμα, να αποκτήσεις περισσότερο; Πως τα καταφέρνει εάν δεν γεννάει; Εάν εκτρέφεις ζώα, τα θηλυκά θα γεννήσουν και έτσι θα αποκτήσεις περισσότερα. Εάν τα ζώα είναι το κεφάλαιο., το λέμε ζωικό κεφάλαιο, ο τόκος, η γέννηση, θα σου το αυξήσει. Τόσο ο όρος κεφάλαιο όσο και ο όρος τόκος είναι μεταφορές. Το κεφάλαιο είναι ο αριθμός κεφαλιών των ζώων και ο τόκος η γέννηση. Το χρηματικό κεφάλαιο εκλαμβάνεται ως ένας αριθμός ζώων και ο τόκος ως η γέννηση νέων ζώων. Υπάρχει άλλος τρόπος να αποκτήσεις περισσότερα από αυτά που έχεις; Ναι, υπάρχουν άλλοι δύο. Ο πρώτος: εάν έχεις είκοσι κιλά σπόρο σιτάρι και σπείρεις ένα στρέμμα γης, μπορεί να πάρεις μέχρι και εξακόσια κιλά. Εάν η χρονιά δεν είναι καλή, τα διακόσια είναι σίγουρα. Εάν είναι καταστροφική, εάν, για παράδειγμα, φυσήξει ζεστός νοτιάς τις ημέρες που ανθίζει το σιτάρι, θα καεί ο ανθός και δεν θα πάρεις τίποτα. Βέβαια, η κοινωνία δεν θα σε αφήσει να πεθάνεις από τη πείνα, μιας και κάθε χρόνο εσύ την ταΐζεις με ψωμί και μακαρόνια και όλα τα άλλα. Ο δεύτερος τρόπος: να περιμένεις να θερίσει ο γείτονας σου και να πας με τη καραμπίνα να του το αρπάξεις. Αποτελεσματικός τρόπος αλλά λίγο άξεστος. Μπορείς να του το πάρεις πιο πολιτισμένα: να του το αγοράσεις και μετά να το πουλήσεις. Για να το κάνεις αυτό, πρέπει να έχεις χρήμα. Με το χρήμα αγοράζεις, πουλάς και αποκτάς περισσότερα. Αρπάζεις; ναι, αρπάζεις. Το χρήμα είναι και μέσον αρπαγής.
Οι αγορές λοιπόν ενθουσιάζονται όταν μπορούν και αρπάζουν με το χρήμα. Πανικοβάλλονται όταν δεν μπορούν. Και δεν μπορούν διότι δεν μπορούν να αγοράσουν φτηνά. Τι δεν μπορούν να αγοράσουν φτηνά; Το πρώτο, λογικά και χρονικά, εμπόρευμα. Το εμπόρευμα που προϋποθέτει όλα τα άλλα. Ποιο είναι αυτό; Η εργασιακή δύναμη (όχι η εργατική) του παραγωγού του κοινωνικού πλούτου.
Η εργασιακή δύναμη είναι το πρώτο, λογικά και χρονικά εμπόρευμα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και αρπαγής. (Ή μήπως μόνο τρόπου αρπαγής; Θα το εξετάσουμε διεξοδικά στην Αρπακτική) Το εμπόρευμα όμως και το χρήμα προϋπήρχαν του καπιταλισμού. Ποιο είναι το πρώτο, λογικά και χρονικά, εμπόρευμα του δυτικού πολιτισμού; Πότε εμφανίστηκε το χρήμα και η αγορά ως διαδικασία αγοραπωλησίας και τόπος τέλεσής της; Ποιο ήταν το πρώτο. λογικά και χρονικά, εμπόρευμα, ποιο προϋπέθετε όλα τα άλλα;
Στα ερωτήματα αυτά θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στις διαλέξεις του προκείμενου κύκλου διαλέξεων. Θα αρχίσουμε με τη μελέτη της καταγωγής της αγοράς: οι μαρτυρίες που έχουμε μας επιτρέπουν να ανασυγκροτήσουμε τη γέννησή της και τις πρώτες ημέρες της γέννησης της. Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε το κομβικό εμπόρευμα της εν λόγω αγοράς και θα ακολουθήσει η εξέταση της γέννησης και της λειτουργίας του χρήματος.
Την προσεχή διάλεξη θα την αφιερώσουμε στην εξέταση και μελέτη των αρχαιότερων μαρτυριών της λέξης αγορά. Θα εξετάσουμε τα κείμενα στα οποία απαντά και θα στρέψουμε το ενδιαφέρον μας στη σημασία που έχει. Τα κείμενα αυτά είναι προέρχονται από τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου, αρχεία που συντάχθηκαν λίγες μέρες πριν τυλιχτεί στις φλόγες το ανάκτορο, το διοικητικό κέντρο του μυκηναϊκού βασιλείου της Πύλου, γύρω στο 1200 με 1150 π. Χ. Θα διαπιστώσουμε ότι η αρχική σημασία της λέξης αγορά είναι “μαντρί, στάνη”. Η αγορά είναι ένας ακραιφνής ποιμενικός όρος. Και γεννάται το ερώτημα: πως απέκτησε τη σημασία του τόπου και της πρακτικής της αγοραπωλησίας; Την απέκτησε εξ αιτίας της σημασίας του αντικειμένου της αγοραπωλησίας. Εάν το μυαλό σας πήγε στα ζώα εκτροφής, εάν σχηματίσατε την εντύπωση ότι η αγορά ήταν ένας τόπος τέλεσης εμποροπανήγυρης και ζωεμπορίου με βασικό εμπόρευμα τα ζώα εκτροφής, κάνετε λάθος. Ήταν τόπος αγοραπωλησίας ενός όντος που εκλαμβανόταν ως υποζύγιο, ως ομιλούν υποζύγιο, ως ομιλούν εργαλείο. Ποιο ήταν αυτό το ον; Ήταν ένα θύμα απαγωγής: ο αιχμάλωτος παραγωγός του πλούτου, ο δούλος.
Τις αρχαιότερες μετά τα μυκηναϊκά κρατικά αρχεία μαρτυρίες θα τις βρούμε στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Εδώ, η αγορά δηλώνει τον τόπο της συνεδρίασης, των θεών, των ηρώων και των πολεμιστών τους, την ίδια την συνεδρίαση αλλά και την δημηγορία, την δημόσια έκφραση της γνώμης. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μας λένε – θα το εξε