φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας
Στη σημερινή διάλεξη θα μελετήσουμε τις αρχαιότερες μαρτυρίες της λέξης αγορά. Τις διαβάζουμε στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου, τα οποία έχουμε αρχίσει να μελετάμε σε δύο κύκλους διαλέξεων, τα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου και το πρώτο δυτικό κράτος. Τα κείμενα στα οποία διαβάζουμε τη λέξη αγορά ανήκουν στη συλλογή Cn. Η συλλογή αυτή, όπως και οι Cc και Cr, είναι ποικίλου περιεχομένου καταγραφές ζώων εκτροφής. Η Cn 3, για παράδειγμα ορίζει τα πρόσωπα που οφείλουν να στείλουν (ως φόρο σε είδος) από μια αγελάδα σε κάποιο σημαίνον πρόσωπο, ενώ η Cn 608 τους οικισμούς και τον αριθμό (δύο) των γουρουνιών που οφείλουν να παχύνουν, για τα ανάκτορα προφανώς. Το έγγραφο απευθύνεται στους επικεφαλής αυτών των οικισμών αλλά δεν είναι σαφές ποιος θα παχύνει αυτά τα ζώα: οι τοπικοί αξιωματούχοι ή οι κάτοικοι; Η λέξη αγορά ανήκει σε μια μεγάλη ομάδα αρχείων που εμφανίζουν την ίδια δομή, αν και πολλές φορές κάποια στοιχεία αποσιωπώνται. Ας δούμε πρώτα την πλήρη δομή της καταγραφής. Στην αρχή, δηλώνεται ένας τόπος. Είναι μια βασική πληροφορία και δεν αποσιωπάται ποτέ. Η δεύτερη πληροφορία είναι ένα ανδρικό όνομα σε δοτική, του οποίου πολύ συχνά προηγείται η πρόθεση παρό (pa-ro), ή σε ονομαστική. Η τρίτη πληροφορία είναι μια έκφραση που αποτελείται από ένα ανδρικό όνομα σε γενική πτώση το οποίο, σε πέντε περιπτώσεις ακολουθείται από την λέξη αγορά (a-ko-ra) σε ονομαστική. Αυτό σημαίνει ότι, όπως και με την πρόθεση παρό, η λέξη αγορά αποσιωπείται ως ευκόλως εννοούμενη. Ακολουθεί ένα λογόγραμμα (ιδεόγραμμα) κριού, τράγου, κατσίκας ή προβατίνας κι ένας αριθμός που αναφέρεται στο λογόγραμμα. Παραθέτω τις πέντε καταγραφές στις οποίες απαντά η υπό εξέταση λέξη. Η μία απαντά στην μοναδική καταγραφή της πινακίδας Cn 453:
ka-pe-se-wa-o , wo-wo , pa-ro[ ]ne . a-ko-so-ta-o , a-ko-ra ΚΑΤΣΙΚΑ 46
Τις υπόλοιπες τέσσερις τις διαβάζουμε στην πινακίδα Cn 655 στις καταγραφές των στίχων 5, 6, 11, 12 και 13.
5. ma-ro-pi , pu-wi-no , a-pi-me-de-o , a-ko-ra ΚΡΙΑΡΙ 190
6. ma-ro-pi , i-wa-so , we-da-ne-wo , a-ko-ra ΚΡΙΑΡΙ 70
11. ma-ro-pi , qi-ri-ta-ko , a-ke-o-jo , a-ko-ra ΚΡΙΑΡΙ 90
12. ma-ro-pi , a-ri-wo , a-ke-o-jo , a-ko-ra [ ]14
13. ma-ro-pi , ro-ko-jo , we-da-ne-wo , a-ko-ra [ ]80
Ο τόπος της καταγραφής Cn 453 είναι ο ka-pe-se-wa-o wo-wo. Η δεύτερη λέξη είναι μεταγράφεται ως FόρFῳ, δοτική του ουσιαστικού FόρFος (ὁ), οὗρος στην ιωνική, ὅρος στην αττική διάλεκτο: είναι το όριο, το σύνορο. Έτσι, η πρώτη λέξη, προελληνικής προέλευσης, είναι σε γενική, όπως συνάγεται κι από παρόμοιες εκφράσεις, και δηλώνει την περιοχή που είναι το σύνορο ανάμεσα σε δυο άλλες. Ο τόπος όλων των άλλων καταγραφών εμφανίζεται με την μορφή Μαλῶμφι, που είναι μια τοπική του τοπωνυμίου Μαλών (ὁ). Η κατάληξη -φι μαρτυρείται στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια 192 φορές σε 43 λέξεις: όταν πρόκειται για τοπωνύμιο, ισοδυναμεί με τοπική: Φθίηφι σημαίνει στη Φθία. Η λέξη προέρχεται από τα μᾶλα (μῆλα) και σημαίνει τα μικρόσωμα ζώα εκτροφής, τα αιγοπρόβατα. Ετυμολογικά συγγενεύει με τη αγγλική λέξη small. Μαλών λοιπόν, θα μπορούσαμε να πούμε, είναι ο Προβατώνας. Ο Μαλιακός κόλπος είναι ο κόλπος της Μαλίας (Μαλίδος > Μηλίδος), της περιοχής που προσφέρεται για την εκτροφή αιγοπροβάτων.
Μετά τα τοπωνύμια ακολουθεί ένα ανδρικό όνομα: στην πρώτη καταγραφή σώζεται μόνο το τελευταίο συλλαβόγραμμα ενώ η πρόθεση παρό και η κατάληξη -ne δείχνει ότι είναι σε πτώση δοτική· σε όλες τις άλλες, όπως δείχνει και το όνομα ἈρίFων (>Ἀρίων) στον 12ο στίχο, είναι σε ονομαστική. Ο πρώτος λεγόταν ΠύρFινος (Πύρρινος), ο δεύτερος ΙFασος (Ιασος), αλλά όσο ξέρετε εσείς ποιοι κρύβονται πίσω από τα ονόματα qi-ri-ta-ko και ro-ko-jo άλλο τόσο ξέρω κι εγώ. Θα πρέπει να είναι προελληνικής προέλευσης, όπως και πολλά άλλα.
ΤΤα τέσσερα ανδρικά ονόματα που ακολουθούν είναι σε γενική και προσδιορίζουν τη λέξη ἀγορά (a-ko-ra) που ακολουθεί: είναι γενική κτητική. Από αυτούς τους τέσσερις άνδρες (Ἀλξοίτας, Ἀμφιμήδης, Fedanεύς και Ἀγεhός), ο πρώτος και ο τρίτος μας είναι πολύ γνώριμα πρόσωπα. Πρόκειται για πολύ δραστήρια και εύπορα μέλη της πολεμικής αριστοκρατίας του ανακτόρου. Στη συνέχεια ακολουθεί ένα ιδεόγραμμα ζώου (κατσίκας και κριαριού) και ακολουθεί ένας αριθμός που αναφέρεται σε αυτό και δηλώνει τον αριθμό των ζώων. Το τοπωνύμιο, το ιδεόγραμμα και ο αριθμός δεν παρουσιάζουν καμιά δυσκολία. Τι σημαίνουν όμως οι εκφράσεις παρό +δοτική ανδρικού ονόματος (ή η ονομαστική) και Ἀμφιμήδεhος ἀγορά; Η πρώτη έκφραση σημαίνει από τον χ ή παρά του χ (κοντά δηλαδή) Σε ποιο ρήμα είναι υποκείμενο η ονομαστική του ανδρικού ονόματος; Τι να σημαίνει άραγε η έκφραση “αγορά του Αμφιμήδη”; Είμαστε βέβαιοι ότι η έκφραση παρό + δοτική ανδρικού ονόματος καταγράφει την πληροφορία που καταγράφει και η ονομαστική: για λόγους συντομίας ο γραφέας επέλεγε τη δεύτερη μορφή. Εκείνο που μας δυσκολεύει είναι η σχέση μεταξύ του άνδρα σε ονομαστική και του άνδρα της έκφρασης γενική ανδρικού ονόματος + αγορά. Πως σχετίζονται ο Ιασος και ο Fedanεύς; Το γεγονός ότι ο δεύτερος είναι ένα πολύ υψηλά ιστάμενο πρόσωπο και ο πρώτος ένας άνδρας που δεν θα τον ξαναδούμε ποτέ, δείχνει ότι τους χωρίζει ένα χάσμα. Κι ανάμεσα σε αυτούς υπάρχουν τα ζώα. Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στα ζώα και τους δύο άνδρες; Δύο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε· πρώτον, πρόκειται για παραλαβή του φόρου σε είδος και, δεύτερον, για απογραφή ζώων. Στη πρώτη περίπτωση, ο πρώτος άνδρας είναι ο ιδιοκτήτης των ζώων και ο δεύτερος ο φοροεισπράκτορας ο οποίος τα παίρνει, τα συγκεντρώνει και τα οδηγεί, όχι βέβαια μόνος του, στα ανάκτορα. Έτσι, η λέξη αγορά θα σημαίνει “συγκέντρωση των ζώων (που παραδίνονται ως φόρος σε είδος).” Σε αυτή την περίπτωση, η έκφραση θα είναι μια ονοματική πρόταση και η γενική, γενική υποκειμενική (ἀγορά: ἀγείρει). Στη δεύτερη περίπτωση, ο πρώτος άνδρας είναι ο υποτελής βοσκός ενώ ο δεύτερος είναι ο ιδιοκτήτης και η γενική, γενική κτητική. Η λέξη αγορά θα σημαίνει κοπάδι, αγέλη, μαντρί, στάνη.
Οι πρώτοι φιλόλογοι που ασχολήθηκαν με την μελέτη των αρχείων της Πύλου θεώρησαν ότι καταγράφεται παραλαβή φόρου αλλά η άποψη αυτή αναθεωρήθηκε και εγκαταλείφθηκε. Η σχετική επιχειρηματολογία, την οποία παρουσιάζω τόσο στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου όσο και στο πρώτο δυτικό Κράτος, είναι πειστική και επιβεβαιώνεται από την αρχική σημασία της λέξης αγορά. Ως προς την ετυμολογία της λέξης, έχουν διατυπωθεί δύο απόψεις. Σύμφωνα με την πρώτη (Solmsen [1909] και Seiler [1957]) , η ρίζα (αγορ- / αγερ-) σχηματίσθηκε από το αθροιστικό α-, το εντοπίζουμε στις λέξεις α-θρόος, α-δελφός, ά-λοχος, α-κόλουθος, και άλλα, και από το γερ- που απαντά στην από τον Ησύχιο αναφερόμενη λέξη γέργερα (σημαίνει “πολλά, πλήθος, γεμάτο”). Κάποιοι άλλοι θεωρούν ότι το α- δεν είναι αθροιστικό αλλά πρόκειται για την μηδενισμένη βαθμίδα n <en (πρόθεση εν που σημαίνει μέσα). Και στις δυο περιπτώσεις, η ρίζα δηλώνει ένα συγκεντρωμένο πλήθος ή ένα πλήθος που βρίσκεται κάπου μέσα. Την άποψη αυτή ενισχύει και η λατινική λέξη grex, grecis που σημαίνει “αγέλη”. Σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη (Chantraine [1968]), η ρίζα προέρχεται από το ρήμα άγω (<αγ-ερ-), η αρχική σημασία του οποίου είναι “ωθώ, οδηγώ τα ζώα (στη βοσκή ή στο μαντρί)”.
Σύμφωνα με όσα έχουμε εκθέσει σχετικά με την προέλευση και την αρχική σημασία της λέξης είναι σαφές ότι η γενική σημασία “συγκέντρωση, συνάθροιση” προέρχεται από την ειδική “συγκεντρωμένο πλήθος ζώων” ή “κοπαδιού που οδηγείται (στη βοσκή ή στο μαντρί)”. Όπως και να ‘χει το πράγμα, είναι βέβαιο ότι η αρχική σημασία της λέξης ήταν ποιμενικού περιεχομένου. Τη σημασία αυτή εντοπίζουμε και στα κρατικά αρχεία της μυκηναϊκής Πύλου που συντάχθηκαν το 1200 π.Χ. πάνω κάτω. Οι γραφείς καταγράφουν το είδος και τον αριθμό των ζώων ενός κοπαδιού, τον βοσκό και τον ιδιοκτήτη (ή τον αξιωματούχο του ανακτόρου που έχει αναλάβει την επιτήρηση αυτών των κοπαδιών). Το γεγονός ότι κάθε βοσκός φροντίζει μόνο θηλυκά ή αρσενικά ζώα, μόνο κατσίκες ή πρόβατα, δεν δείχνει μόνο τη ανάπτυξη του καταμερισμού της εργασίας στην παραγωγή του μαλλιού, του κρέατος και του γάλακτος αλλά και ότι είναι αδύνατον να είναι οι ιδιοκτήτες του κοπαδιού. Από την συλλογή Ae μαθαίνουμε ο γιδοβοσκός Ποτερός φροντίζει τα γίδια κάποιου Θαλαμάτα ( Ae108), ενώ ο ποιμένας ΧήροFος τα πρόβατά του (Ae 134). Την εικόνα αυτή επιβεβαιώνει τόσο η Ιλιάδα όσο και η Οδύσσεια. Να τι λέει ο Εύμαιος για την περιουσία του Οδυσσέα (ξ 100-4, μτφρ. Δ. Μαρωνίτης):Αντίκρυ στη στεριά δώδεκα ποίμνες βόδια τόσα κοπάδια / και με πρόβατα, τόσα με χοίρους, τόσα με σκορπισμένες γίδες -/ τα βόσκουν πέρα οι ξένοι ή και βοσκοί δικοί μας, ντόπιοι. / Αλλά κι εδώ θα βρεις κοπάδια γίδες έντεκα, / που βόσκουν σκόρπιες στην άλλην άκρη του νησιού, / και τις ποιμαίνουν έμπειροι γιδοβοσκοί
Θα ξαναδιαβάσουμε τη λέξη στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Μετά από πέντε αιώνες συνεχούς χρήσης είναι βέβαιο ότι δεν έχει απομείνει ίχνος από την ποιμενική σημασία της μυκηναϊκής λέξης. Τώρα η λέξη δηλώνει τη συγκέντρωση του λαού, τον τόπο αυτής της συγκέντρωσης και το λόγο που εκφωνείται σε αυτήν. Αργότερα απόκτησε και τη σημασία του τόπου της διεξαγωγής της αγοράς (ὠνή) και πώλησης (πρᾶσις) εμπορευμάτων: στους Επτά επί Θήβας του Αισχύλου (468/7 π. Χ,) εντοπίζουμε την αρχαιότερη μαρτυρία αυτής της σημασίας. Πως όμως από την ποιμενική σημασία του όρου φτάσαμε σε αυτήν που δηλώνει τον τόπο της αγοραπωλησίας εμπορευμάτων;
Στο ερώτημα αυτό θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε με τις επόμενες διαλέξεις. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια θα μας βοηθήσουν να ανασυγκροτήσουμε όλες τις φάσεις της σημασιολογικής εξέλιξη του όρου. Στη πρώτη φάση, αντιστοιχεί η σημασία “συγκέντρωση, συνάθροιση του λαού από την πολεμική αριστοκρατία”. Η σημασία αυτή μας ωθεί να υποθέσουμε ότι οι αριστοκράτες έβλεπαν τους υποτελείς ως εκτρεφόμενα ζώα. Τι μας λέει απ’ αυτού του ζητήματος η Ιλιάδα και η Οδύσσεια; Πάρα πολλά. Θα τα δούμε στην επόμενη διάλεξη· μέχρι τότε, μην ξεχνάτε ότι στην Ιλιάδα οι ήρωες χαρακτηρίζονται ως ποιμένες λαῶν. Ο πρωθυπουργός Καραμανλής, που μας υποδεικνύει “να μην ξυνόμαστε στη γκλίτσα του τσομπάνη”, δεν το ξεχνά.
Εσείς;
Σχολιάστε ελεύθερα!